آستان علی بن موسی‌الرضا(ع) را بارگاهی آراسته به انواع هنرها می‌شناسیم. مجموعه‌ای که مانند موزه‌ای، بیشتر هنرهای اسلامی را در خود جای داده است. خوب است بدانیم این هنرها در این آستان مبارک و متبرک که به چندین هنر آراسته است، تنها به منظور آرایه و پیرایه نیامده‌اند که برخی نقش کاربردی هم دارند. این نقش را از وسایل روشنایی حرم مطهر تا منسوجات مورد استفاده در این آستان می‌توان پی گرفت. این روزها در وقت زیارت آستان علی بن موسی‌الرضا(ع)، در پیشانی ایوان‌ها کتیبه‌های پارچه‌ای را می‌بینید که با خط و رنگ خوش به چشم می‌آیند، اما این کتبیه‌ها و سیاهه‌ها تنها منسوجات مورد استفاده در اماکن متبرکه حرم مطهر رضوی نیستند و از گذشته‌های دور تا امروز انواع ملزومات پارچه‌ای در این آستان مورد استفاده قرار می‌گرفته‌اند. ملزومات و منسوجاتی که نشان از سلیقه خادمان حرم مطهر رضوی داشته و مزین به هنر دست هنرمندان ارادتمند این آستان‌اند. به همین دلیل بسیاری از آن‌ها امروزه در خزانه آستان قدس رضوی نگهداری می‌شوند و آن‌طور که آمده است بیشتر آن‌ها متعلق به دوره قاجار هستند.

از اطلسی زربفت تا تافته خوشبخت

از اطلسی زربفت تا ترمه و تافته، پارچه‌های پیشانی بلندی هستند که به جای نشستن بر طاقچه خانه‌های اعیانی یا قبا و خلعت شدن بر تن رجال و شازده خانم‌ها، رویه و آستر گرفته‌اند تا هنرمند سوزن‌دوز یا جواهردوز از  آیات مبارک قرآن تا ابیات شاعران را بر آن‌ها دوخته و به آستان علی بن موسی‌الرضا(ع) تقدیم کند. پارچه‌هایی که بنا بر اسناد، کاربردهای مختلفی در حرم مطهر داشته‌اند که از آن جمله می‌توان به انواع پوش‌های ضریح مطهر، پوش صندوق مطهر، سوزنی، جانماز، چهارقد، پرده، بیرق، علم‌پوش، روفرشی، منبرپوش، سفره و سیاهه اشاره کرد. اما در این میان به پرده‌ها و پوش‌های ضریح مطهر بیش از سایر منسوجات در اسناد تاریخی اشاره شده‌است.

بیشتر این محصولات پارچه‌ای در دوره قاجار از نظر جنس و مواد و همچنین طرح، نقش و تزئینات دارای ویژگی‌های مشترکی هستند. پارچه به‌کار رفته در این محصولات بیشتر یا پارچه‌های تک‌رنگ از جنس مخمل، ماهوت، اطلس و کرباس هستند یا در آن‌ها از پارچه‌های دارای نقش و نگار با جنس‌های مختلفی مانند ترمه، زربفت، اطلسی و.. به کار رفته است. هنرمندان برای جلوه دادن بیشتر به این محصولات از هنرهای دستی بسیاری بهره برده‌ و از شیوه‌های متعدد رودوزی مانند گلابتون‌دوزی، مرواریددوزی، قلاب‌دوزی، نقده‌دوزی، سرمه‌دوزی، منجوق‌دوزی و معرق‌دوزی یا ترکیبی از آن‌ها استفاده کرده‌اند تا محصولی درخور این آستان تولید و عرضه کنند. از آنجایی که در تولید این محصولات، نفیس بودن و زیبایی بسیار مهم است، هنرمندان تا آنجا که شده در تولیدشان هنر به خرج داده و علاوه بر شیوه‌های نام برده شده، گاه در دوخت برخی از این آثار ترکیب دو یا چند نوع پارچه ساده یا نقش‌دار را به‌کار برده‌اند و در کنار شیوه‌های رودوزی از هنر چاپ دستی پارچه مانند چاپ قلم کار نیز در این بافته‌ها استفاده شده است.

مزین به آیات و روایات

هنرمندان در وقت طراحی این منسوجات، با توجه به کاربردشان بر آن‌ها طرح و نقش زده‌اند. به عنوان مثال طرح محرابی در انواع مختلفش از متداول‌ترین طرح‌های به کار فته در تزئین پرده، پوشش‌های دور ضریح و جانماز است. اما به‌طورکلی رایج‌ترین‌طرح‌ها عبارت است از طرح ترنج‌دار، لچک‌ترنج، محرمات و نقوش‌تکرارشونده مانند بته‌جقه، بوته‌ای گل و برگ و بازوبندی. در کنار نقوش، هنرمندان برای بهره‌مندی از آیات و روایات و اشعار به دوخت کتیبه هم توجه داشته‌اند و به همین خاطر کتیبه نیز از عناصر متداول در تزئین محصولات پارچه‌ای این دوره است. این کتیبه‌ها هم کاربرد تزئینی داشته و هم بازتابی از باورها و انگیزه‌های دینی واقفان و اهداکنندگان بوده است. همان‌طور که گفته شد در این کتیبه‌ها از آیات، روایات و اشعار استفاده شده است و نوع خط کتیبه‌ها نیز معمولاً با مضامین آن‌ها در ارتباط است. به‌طور مثال اشعار فارسی با خط نستعلیق و متون عربی به خط ثلث یا نسخ اجرا و ماندگار شده‌اند. این کتیبه‌ها معمولاً در حاشیه محصولات دوخته شده است. مشخص است اشعار مورد استفاده در این کتیبه‌ها بیشتر در مدح امام رضا(ع) هستند. همچنین اشعاری در مدح ائمه اطهار(ع) به ویژه امام حسین(ع) در این منسوجات به کار رفته است. آیات و ادعیه به کار رفته در این کتیبه‌ها معمولاً شامل آیه فتح، آیت‌الکرسی، نادعلی، زیارت‌نامه‌ها و صلوات خاصه علی بن موسی الرضا(ع) است و به جز این نیز از اسمای متبرکه در این کتیبه‌ها بهره گرفته شده است. دوزنده به شناسنامه اثر توجه داشته و معمولاً نام خود، خوشنویس، محل دوخت و تاریخ دوخت را در حاشیه کتیبه آورده است. همچنین نام واقف کتیبه و اهداکننده، بانی و تاریخ وقف یا اهدا نیز آمده است.

هدیه‌ای از بزرگان اثر دست هنرمندان

به گفته اسناد، منسوجات مورد استفاده در اماکن حرم مطهر رضوی توسط متصدیان آستان و با درآمدهای آستان تهیه و تولید می‌شده است که بیشتر شامل خرید پارچه و دوخت پرده و پوشش‌های ضریح و سیاهه بوده است. بخشی دیگر نیز توسط دوستداران و ارادتمندان امام رضا(ع) وقف یا اهدا می‌شده‌است. هر چند  ظاهرش این‌طور است؛ اینطور که شاهی، رجلی، شازده خانم یا اهل درباری پارچه‌ای نفیس، سوزن‌دوزی یا زربفت را بابت استفاده در حرم مطهر رضوی از پرده تا ضریح‌پوش اهدا کرده است، اما اصلش چشم و دست زنانی هنرمند در کار است که مشتاق و محب، به نشان ارادت به صاحب آستان رضوی سوزن زده و پارچه‌های اعلا را اعلاتر یا مطلا کرده‌اند. پارچه‌هایی که سپس به دست بزرگان، تقدیم آستان علی بن موسی‌الرضا(ع) شده است. هر چند این هنرمندان معمولاً در کتیبه‌ای در حاشیه منسوجات به عنوان شناسنامه اثر، نام دوزنده و... را می‌آورند اما نام واقفان بیشتر از هنرمندان ثبت و ضبط شده است. به همین خاطر شاید امروز کمتر نامی از آن‌ها باشد و بیشتر ما با نام واقفان این آثار آشنا باشیم. در میان واقفان و اهداکنندگان دوره قاجار، به تعدد نام شاهان، درباریان و صاحب منصبان مشاهده می‌شود. از آن جمله می‌توان به فتحعلی شاه دومین شاه قاجار، علی‌نقی شاه، محمدرضا شاه، مسعود میرزا و حسین میرزا از شاهزادگان قاجار، مهدعلیا مادر ناصرالدین شاه، چراغ علیخان نایب‌الحکومه اصفهان و همچنین سردار حسین خان، امین دیوان لاهیجی و ابراهیم خان شادلو از امرای عصر قاجار اشاره کرد.

یادگارانی که زود از دست می‌رفتند

طبیعی است این پارچه‌های اعلا عمرشان به اندازه کاشی، آینه و سنگ نیست و از سوی دیگر به دلیل کاربردی بودنشان بیشتر از سایر ملزومات حرم مطهر در معرض آسیب باشند و این است که امروزه تعداد بسیار کمی از این آثار  و ملزومات که در حرم مطهر مورد استفاده قرار می‌گرفته‌اند، در خزانه رضوی باقی مانده‌اند. تعداد بالای اسناد مربوط به تعمیر منسوجات به‌ویژه پرده‌ها و پوشش‌های ضریح در دوره قاجار نیز نشان‌دهنده این امر است. درحال حاضر از پرده‌ها و بیرق تا جانمازها و سوزنی‌ها آنچه باقی مانده بیشتر شامل انواع پوشش‌های ضریح، صندوق‌پوش، پرده، جانماز، بیرق، علم و پرچم است. در ادامه برخی از این منسوجات به‌جا مانده و کاربردشان را بررسی می‌کنیم.

پرده، محافظ و زینت‌بخش

حرم را تصور کن که بر آستانه درها، پنجره‌ها و ... پرده‌های مخمل و ماهوت و زربفت آویخته شده‌ و به زیبایی بنا چند برابر افزوده‌است. براساس اسناد و محصولات به‌جا مانده، پرده‌ها بیشترین استفاده را در میان محصولات پارچه‌ای در حرم مطهر داشته‌اند. از گذشته‌های دور در حرم مطهر از انواع پرده برای پوشش، محافظت و همچنین تزئین استفاده می‌شده ‌است. به‌طور مثال ابن‌بطوطه که در اواسط قرن هشت هجری قمری به زیارت حرم مطهر امام رضا(ع) آمده، در کتاب خود ضمن توصیف بقعه می‌نویسد: «مشهد امام رضا(ع) قبه بزرگی دارد، قبر امام در داخل زاویه‌ای است که مدرسه و مسجدی در کنار آن وجود دارد... آستان در قبه هم از نقره است و پرده ابریشم‌دوزی از در آویخته شده‌است». با استناد بر اسناد موجود علاوه بر پرده‌های ماهوت، زربفت، مخمل و دارایی، استفاده از انواع پارچه‌های ترمه و قلمکار در دوخت پرده‌ها بسیار رواج داشته است. از میان این پرده‌های نفیس که در موزه آستان قدس نگهداری می‌شوند، می‌توان به پرده قلاب‌دوزی و پرده‌های مخمل گلابتون‌دوزی اشاره کرد. پرده قلاب‌دوزی را در سال 1240 قمری شازده قجری به نام به علی‌نقی شاه برای نصب بر درِ پایین پای مبارک به «استاد محمد وزین‌دار» سفارش داده است. این پرده که دارای نقش محرابی است سراسرش با ابریشم‌های الوان، قلاب‌دوزی و گلابتون‌دوزی شده است. پرده‌های گلابتون‌دوزی نیز یک جفت پرده هستند که به سفارش پسر فتحعلی شاه دوخته شده‌اند و در تزئینات آن از طرح محرابی گلدانی بهره گرفته شده و تکنیک دوخت نیز همان‌طور که از نام اثر مشخص است، گلابتون‌دوزی است.

صندوق پوش، برای ادب و احترام

محصول پارچه‌ای دیگری که در حرم مطهر بسیار کاربرد داشته، صندوق‌پوش است. صندوق به مکعبی از جنس چوپ گفته می‌شده که روی مرقد امام یا امامزاده قرار می‌گرفته و به نیت مشخص کردن مرقد بوده است. صندوق پوش نیز پوششی از جنس پارچه بوده که به‌خاطر احترام و تزئین روی صندوق انداخته می‌شده است. قدیمی‌ترین صندوق پوش حرم مطهر امام رضا(ع) منسوج زربفتی است که در سال952 قمری به سفارش «حاجی اسوار لاهیجانی» برای صندوق مرقد مطهر امام رضا(ع) بافته شده است که درحال حاضر در خزانه آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود. اما از نفیس‌ترین صندوق‌پوش‌های دوره قاجار می‌توان به صندوق‌پوشی اشاره کرد که فتحعلی شاه به این آستان مبارک اهدا کرده است. این اثر در سال 1219 قمری در اصفهان بافته شده و دارای کتیبه‌هایی با مضامین صلوات بر چهارده معصوم(ع) و دعای نادعلی است.

علاوه بر صندوق پوش، پوششی پارچه‌ای نیز برای پوشاندن و تزئین قسمت‌های مختلف ضریح در حرم مطهر استفاده می‌شده که به اصطلاح به آن «پوش ضریح» یا «ضریح‌پوش» می‌گویند. این پوشش که به دلیل تکریم و تزئین مورد استفاده قرار می‌گیرد پس از پرده‌ها از پرکاربردترین منسوجات در حرم مطهر حضرت رضا(ع) است که انواع مختلفی داشته و با طرح‌ها و پارچه‌های مختلفی دوخته می‌شده است و همچنان هم در این آستان مورد استفاده قرار می‌گیرد. عطاردی نیز در کتاب تاریخ آستان قدس به این موضوع اشاره کرده و می‌نویسد: «روی ضریح مطهر حضرت رضا(ع) همیشه یک روپوش قرار دارد و این روپوش‌ها هر از چند گاهی معاوضه می‌شوند. روپوش‌ها همه یکسان نیستند، گاهی روپوش ساده بر ضریح افکنده می‌شود و گاهی روپوش‌های گرانبها و نفیس.« این پوشش دو نوع است. یک نوع که به آن شیروانی‌پوش گفته می‌شود سقف ضریح را می‌پوشاند و پوششی که به آن دور پوش می‌گویند برای پوشاندن شبکه دور ضریح به کار می‌رود. حتماً شنیده‌اید که امروز در اعیاد و مناسبت‌ها یا ایام عزا این پوشش در مراسمی تغییر می‌کند. در گذشته نیز براساس اسناد و شواهد موجود، مناسبت‌های مختلف مانند اعیاد و عزاداری‌ها در انتخاب نوع پوش ضریح و رنگ آن تأثیرگذار بوده‌است. به عنوان مثال ضریح‌پوش مخمل وقفی «حسام السلطنه» در سال 1279 قمری، با توجه به رنگ سیاه و مضامین کتیبه‌های دورپوش آن احتمالاً در ایام عزاداری مورد استفاده قرار می‌گرفته است. در منسوجات نفیس به‌جا مانده نمونه‌هایی از دورپوش و همچنین شیروانی‌پوش موجود است. به عنوان مثال شیروانی‌پوش مخمل مرواریددوزی سرمه‌دوزی، از نفیس‌ترین نمونه‌های موجود در خزانه آستان قدس است که واقف مشهوری نیز دارد و گفته می‌شود به سفارش مهدعلیا مادر ناصرالدین شاه قاجار دوخته شده است.

جانماز، محصولی برای عبادت و سوغات

از گذشته‌های دور یکی از محصولات و سوغات پرکاربرد  شهر مشهد، جانماز و سجاده بوده است و به همین منظور هنرمندان بسیاری در بازارهای اطراف حرم مطهر به دوخت و دوز آن مشغول بوده‌اند. عجیب نیست محصول پارچه‌ای دیگری که در حرم مطهر کاربرد بسیار داشته، جانماز یا سجاده باشد. این محصول معمولاً از جنس ماهوت، مخمل، ترمه و همچنین پارچه‌های قلمکار بوده و در آن برخی شیوه‌های رودوزی مانند قلاب‌دوزی هم به کار می‌رفته است. یکی از جانمازهای به‌جامانده در حرم مطهر رضوی، جانماز معرق قلاب‌دوزی است که در دوره قاجار به دست «حسین ملقب به آقاسی لندره دوزه» دوخته شده است. طرح این جانماز محرابی است و در قاب پیشانی محراب، ذکر سجده آمده است.

به وقت عزا ...

اما سیاهه و بیرق، دیگر محصول پارچه‌ای پرکاربرد آستان علی بن موسی‌الرضا(ع) است. در دوخت سیاهه همان‌طور که می‌دانیم و دیده‌ایم بیشتر از پارچه‌های مخمل، ماهوت یا ابریشم سیاه استفاده می‌شده است. بیرق یا پرچم نیز محصول دیگری است که در مناسبت‌های مذهبی در این آستان بسیار مورد استفاده قرار می‌گرفته است. با توجه به مکان و زمان نصب، بیرق‌ها دارای رنگ‌ها و اشکال مختلفی بوده‌اند. همچنین نقوش و کتیبه‌هایی به تکنیک‌های قلاب‌دوزی یا قیطان‌دوزی یا چاپ قلمکار روی این بیرق‌ها و سیاهه‌ها اجرا می‌شده است. برخی از بیرق‌ها دارای ریشه‌های رنگی نیز بوده‌اند و مسلم است کتیبه‌هایی نیز روی سیاهه‌ها و بیرق‌ها می‌آمده که معمولاً آیات و روایات یا اشعاری در مدح ائمه اطهار(ع) بوده است.

*در نگارش این گزارش از اطلاعات مقاله «تنوع و ویژگی‌های منسوجات حرم مطهر امام رضا(ع) در دوره قاجار» به قلم منا سلطانی بهره گرفته شده است.

خبرنگار: آزاده خلیلی