لقب «عالم آل محمد» یکی از القاب بسیار ارزشمند و پرمعنایی است که به امام رضا(ع) اطلاق شده است. این لقب نشان‌دهنده مقام والای علمی و دانشی است که امام هشتم(ع) شیعیان از آن برخوردار بودند.

چهارشنبه هر هفته توفیق پیدا کرده‌ایم تا خوانندگان عزیز را میهمان شرح یکی از القاب مبارک امام رضا(ع) کنیم و در گفت‌وگو با علما و اندیشمندان حوزه و دانشگاه، از جام معارف ناب رضوی، جان تشنه خویش را سیراب کنیم. این هفته در محضر استاد و پژوهشگر ارجمند، حجت‌الاسلام والمسلمین حامد میرزاخان درباره شرح لقب زیبای «عالم آل محمد(ع)» توضیحاتی خواهیم شنید؛ به امید آنکه گامی در راستای افزایش معرفت خود نسبت به آن امام همام(ع) برداریم.

یکی از القاب معروف علی بن موسی الرضا(ع)، لقب «عالم آل محمد(ع)» است. راز عالم آل محمد(ع) بودن امام رضا(ع) را چه می‌دانید؟

در  لقب «عالم آل محمد(ع)» برای حضرت رضا(ع) باید به اصل علم و دانش توجه کرد؛ چرا که امام علی بن موسی ‌الرضا(ع) از مشوقان قوی به علم و دانش بود. حدیث معروفی از امام هشتم(ع) در تحف العقول آمده است که حضرت فرمود: «الْکَمَالُ کُلُّ الْکَمَالِ التَّفَقُّهُ فِی الدِّینِ، وَ الصَّبْرُ عَلَی النَّائِبَهِ، وَ تَقْدِیرُ الْمَعِیشه یعنی نهایت کمال، خوب فهمیدن دین است و شکیبایی بر ناگواری‎ها و اندازه‌گیری در معاش و زندگی».

مرحوم شیخ صدوق در روایت دیگری نقل شده در جلد یک عیون اخبارالرضا(ع) آورده است که امام هشتم(ع) فرمود: «إِنِّی أُحِبُّ أَنْ یَکُونَ الْمُؤْمِنُ مُحَدَّثاً قیل: وَأَیُّ شَیْءٍ الْمُحَدَّثُ قَالَ: الْمُفَهَّمُ» یعنی من مؤمنانی را دوست دارم که دارای نفس و جان آماده‎ای باشند و دانش و علم به آنان القا و ارائه شود. شهید مرتضی مطهری(ره) در تعبیری و در توضیح این اصل آورده است: «اگر تفقه در دین نباشد، مسلمین به انحطاط می‌روند و اگر تفقه باشد، یعنی فهم و دانش باشد، مسلمین تا اعتلا و بلندی‎های قابل توجهی می‎روند و به عظمت و سربلندی دست پیدا خواهند کرد».

با توجه به اینکه تمامی ائمه(ع) و امامان معصوم(ع) از دانش گسترده و الهی برخوردار بوده‌اند، چرا حضرت رضا(ع) در میان اهل علم و دانش لقب عالم آل محمد(ع) را گرفته است؟

یکی از علل تسمیه حضرت به این لقب، دانش گسترده و بی‌نظیر امام علی بن موسی الرضا(ع) است. امام رضا(ع) در علوم مختلف از جمله فقه، اصول، تفسیر، حدیث، کلام، اخلاق و... تبحر کامل داشتند. ایشان در مناظرات علمی با دانشمندان ادیان مختلف، برتری علم و دانش خود را به اثبات رساندند. ریشه این لقب و تعبیر آن برای علی بن موسی الرضا(ع) در روایتی از امام کاظم(ع) وارد شده که بیان داشته امام صادق(ع) این لقب را در فرزندان امام کاظم(ع) قرار داده است. در بحارالانوار آمده است امام کاظم(ع) فرمود: «هذا أخوکم علی بن موسی الرضا عالم آل محمد علیهم السلام فاسألوه عن أدیانکم واحفظوا ما یقول لکم، فإنی سمعت أبی جعفر بن محمد علیهما السلام غیر مره یقول لی: إن عالم آل محمد علیهم السلام لفی صلبک، ولیتنی أدرکته فإنه سمی أمیرالمؤمنین علی(ع)» به این معنا که «این برادر شما علی بن موسی ‌الرضا(ع) است که عالم آل محمد(ع) است و مسائل دینی خود را از او بپرسید و آنچه از دین می‎یابید، حفظ کنید. من از پدرم امام صادق(ع) چند بار شنیدم که عالم آل محمد(ع) در صلب و در میان فرزندان تو قرار دارد».

از دیگر علل این لقب برای علی بن موسی الرضا(ع) نقل احادیث و روایات است. امام رضا(ع) بسیاری از احادیث و روایات معصومین(ع) را نقل کرده‌اند و در تبیین و تفسیر آن‌ها کوشیده‌اند. حدیث سلسله الذهب یکی از مشهورترین احادیثی است که از طریق امام رضا(ع) به ما رسیده است.

پیامبر(ص) در تعبیر زیبایی فرمودند رسالت و بعثت به واسطه تعلم و آموزش است. دعای ایشان بر اساس آیه شریفه سوره طه «رَّبِّ زِدْنِی عِلْماً» است و به بیانی ریشه دعوت به دانش و علم وجود مبارک امام هشتم(ع)؛ حضرت رسول الله(ص)، پیامبر رحمت است. در این مورد چه توضیحی برای خوانندگان ما دارید؟

بله، همان طور که اشاره کردید بر اساس روایت‌ها دانش پیامبر(ص) مبدأ و خاستگاه دانش امام رضا(ع) است. نمونه‌ای از این سخن، حدیثی از رسول اکرم(ص) است که در امالی شیخ طوسی روایت شده است. پیامبر(ص) فرمودند: «أنَّ الایمان قوْل و عمَل». امام هشتم(ع) در نقلی که شیخ طائفه طوسی رحمه الله در کتاب امالی دارد، این بیان رسول الله(ص) را نقل می‎کند و در توضیح بیان حضرت رسول اکرم(ص) چنین می‌فرماید: «الایمان قول مقول، و عمل معمول، و عرفان العقول. ایمان آن قول و گفتاری است که شما آن را در باب توحید، نبوت و... پذیرفته‌اید و عمل و رفتار شما باید ریشه گرفته باشد از ایمان شما و ایمان این است که انسان بتواند شناخت عقلی پیدا کند نسبت به امور واقعی این عالم». این تعبیر رسول الله(ص) در این روایت را امام هشتم(ع) چنین تبیین فرموده است.

تدریس و تربیت شاگردان و حل مشکلات مردم از دیگر علل ملقب کردن امام رضا(ع) به عالم آل محمد(ع) است. امام رضا(ع) با دانش و بینش عمیق خود، به مشکلات مردم پاسخ داده و راه حل‌های مناسب ارائه می‌کردند.

عالم آل محمد(ع) بودن امام رضا(ع) چه ابعاد دیگری را در بر می‌گیرد؟

این لقب تنها به معنای دانشمند بودن نیست و معنای عمیق‌تری دارد. عالم آل محمد(ص) به معنای عالمی است که از خاندان عصمت و طهارت است. یعنی کسی که علم او از منبع وحی و الهی سرچشمه می‌گیرد. به عبارت دیگر، لقب عالم آل محمد(ع) جامعیت و کمال علمی، اخلاقی و معنوی امام رضا(ع) را نشان می‌دهد.

از اسرار عالم آل محمد(ص) بودن امام رضا(ع) برای خوانندگان ما بیشتر بگویید.

در مورد اهمیت ملقب کردن علی بن موسی الرضا(ع) به عالم آل محمد(ص) و استفاده از آن برای امروز جامعه می‌توان به چند نمونه اشاره کرد. ابتدا الگو قرار دادن است. این لقب، امام رضا(ع) را به عنوان الگویی کامل برای همه مسلمانان به ویژه شیعیان معرفی می‌کند. دیگر توجه به علم و دانش را در سیره ائمه(ع) بیان می‌کند. این لقب، اهمیت علم و دانش را در اسلام یادآور شده و مسلمانان را به کسب علم و دانش تشویق می‌کند. از آن مهم‌تر اینکه عالم آل محمد(ع) بودن ارتباط تنگاتنگ امام رضا(ع) با سایر معصومین(ع) را نشان داده و به تقویت باور به امامت و ولایت می‌انجامد.

از لقب عالم آل محمد(ع) بودن امام رضا(ع) چه درسی می‌توان برای جامعه امروز گرفت و از آن بهره برد؟

بر اساس سیره رضوی، علم حیات‌بخش دل‌ها و کسب آن سبب خیر و برکت است و انسان را از تاریکی و جهل به روشنایی می‌برد. لقب عالم آل محمد(ع) یکی از افتخارات بزرگ امام رضا(ع) و نشان‌دهنده مقام والای ایشان در عالم هستی است. این لقب ما را به سوی کسب علم و دانش، پیروی از اهل بیت(ع) و تلاش برای رسیدن به کمال دعوت می‌کند.