محمدمهدی اسماعیلی دوره فعالیت‌هایش را یکی از پررونق‌ترین ادوار وزارت فرهنگ می‌خواند و تأکیدش بر پررونق بودن بر کمیت کارهایی است که در این دوره انجام شده است. او یکی از دلایل موفقیت خود را اینگونه بیان می‌کند که بدون ملاحظه کار کرده و محافظه‌کاری نداشتند.
با پایان دولت سیزدهم گفت‌وگویی با محمدمهدی اسماعیلی وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی پیرامون فعالیت‌هایی که در وزارتخانه داشته است، داشتیم؛ دامنه پرسش‌ها بیشتر معطوف به سندهای بالادستی، مصوبه‌هایی از جمله کمیته قضایی وزارت ارشاد و شفافیت در وزارت ارشاد بود.
در ادامه مشروح گفت‌وگوی ایسنا با محمدمهدی اسماعیلی، در پی می‌آید:
– آقای اسماعیلی، می‌خواهم پرسش‌هایم را با کلیدواژه‌ای شروع کنم که شما در مصاحبه‌ها و مراسم‌های مختلف بارها به کار برده‌اید؛ «رونق فرهنگی» اینکه در «دولت سیزدهم پررونق‌ترین دوره فرهنگی بوده است». سنجه «رونق فرهنگی» که به کار می‌برید چیست؟
از شما همکاران خوبمان در خبرگزاری ایسنا هم به‌واسطه لطفی که به بنده در این دوره وزارت داشتید، پوشش اخبار و هم برای نگاه فرهنگی‌ای که دارید، تشکر می‌کنم؛ به‌هرحال خاستگاه شما دانشگاه و دانشجو است که برای همه ما، امر مبارکی است.
اگر این واژه را به کار می‌برم، دقیقاً «کَمّی» است. اگر «کَمّی» به کار نبرم؛ مانند این است که کسی در نقطه‌ای بایستد و بگوید اینجا وسط زمین است، بیایید متر کنید. از من بپرسید چرا در کمتر از ۳ سالی که مسئولیت وزارتخانه را برعهده گرفته‌اید و حالا قرار است به دولت بعدی تحویل دهید، می‌گویید رونق اتفاق افتاده است؟ من با عدد و رقم صحبت می‌کنم. زمانی که در حال آماده‌سازی برنامه وزارتخانه فرهنگ و ارشاد اسلامی بودم، همه می‌گفتند نگاه به فرهنگ و هنر در دولت، نگاه درجه دوم است و اعتبارات لازم برای حوزه فرهنگ و هنر اختصاص داده نمی‌شود و مسائلی ازاین‌دست. سالی که با رأی اعتماد مجلس، مسئولیت وزارتخانه را برعهده گرفتم، بودجه وزارت فرهنگ و اسلامی ۱۲۰۰ میلیارد بود البته بودجه‌هایی در بخش‌های دیگر هم بود؛ اما بودجه کلی ۱۲۰۰ میلیارد بود. امسال که دارم مسئولیت وزارتخانه را به دولت بعد تحویل می‌دهم، بودجه وزارت فرهنگ ۲۰ هزار میلیارد شده، چیزی حدود ۱۸ برابر.
یا بودجه سازمان فرهنگ و ارتباطات سازمان دولتی است، افزایش‌یافته است؛ روز اولی که مسئولیت وزارتخانه را برعهده گرفتم، رئیس وقت سازمان فرهنگ و ارتباطات که الان سفیر کشورمان در بوسنی است، می‌گفت بودجه سازمان در سال ۱۳۹۲، ۱۰ میلیون دلار بوده است و سال ۱۴۰۰ باتوجه به افزایش‌های ریالی، ۲ میلیون دلار شده است درحالی‌که ارز ۱۰ برابر رشد کرده بود؛ آن زمان عدد حدود ۳۶۰-۳۷۰ میلیارد تومان بود و امروز به بالای ۲۵۰ میلیارد رسیده است. می‌توان مثال‌های بسیاری در حوزه بودجه زد.
در حوزه نمایشی می‌توان به استقبال مردم از برنامه‌های نمایشی اشاره کرد؛ شاید برخی بگویند سال ۱۴۰۰ دوران کرونا بوده و از حیث مخاطب با ۱۴۰۳ قابل‌قیاس نیست؛ اما سال ۱۳۹۸ با سال ۱۴۰۲ قابل‌قیاس است، اجراهای صحنه‌ای ۳ برابر شده است. این را منِ نوعی نمی‌گویم آمارها می‌گوید که در دست شما هم هست. در این حوزه آمارها مأخذ واحد دارند، سنجه‌اش یک سنجه کمی است که حتی یکان را هم نشان می‌دهد. سال گذشته مخاطبِ سینما نزدیک به ۳۰ میلیون نفر بوده است. فروش سینما ۱۲۰۰ تا است و پیش‌بینی می‌شود امسال بالای ۱۵۰۰ تا باشد که سه‌ماهه اول سال خود را نشان می‌دهد.
در حوزه زیرساخت‌های فرهنگی هم پروژه‌های مهم و مجتمع‌های بزرگ چند سالانه را در حوزه موسیقی، تئاتر و کتابخانه‌ها افتتاح کردیم؛ سالی که وزارتخانه را تحویل گرفتم تعداد سینماها چیزی حدود ۵۷۰ یا ۵۸۰ تا بوده و امسال که وزارتخانه را تحویل می‌دهم، نزدیک ۹۰۰ تا سینما داریم. در زیرساخت‌ها مجموعه‌ای که در کرمان افتتاح شده زیباترین مجموعه است و مجموعه‌ای که در یزد افتتاح خواهد شد، از همه زیباتر است. این مجموعه چند ماهی است که آماده افتتاح است؛ اما به دلیل مسائل اخیر نتوانستیم افتتاح کنیم.
در ۴۸ سال گذشته موسیقی هیچ قانونی نداشت، در هر شهرستان و استان هرکسی به‌گونه‌ای که می‌خواست عمل می‌کرد
همچنین قوانین بالادستی ایجاد کردیم؛ در ۴۸ سال گذشته موسیقی هیچ قانونی نداشت، در هر شهرستان و استان هرکسی به‌گونه‌ای که می‌خواست عمل می‌کرد. ما سند موسیقی را به تصویب شورای‌عالی انقلاب‌فرهنگی رساندیم و فقیهی مانند آیت‌الله رئیسی آن را ابلاغ کرد. در شورای‌عالی انقلاب رؤسای سه قوه و مدیر حوزه‌های علمیه سراسر کشور حضور دارند در واقع این سند را به تصویب همه افراد رساندیم و همه پای آن را امضا کردند. سند هنرهای نمایشی و تئاتر را نیز در صحن شورای هنر مصوب کردیم و الان در شورای‌عالی است. بنیاد ملی تئاتر، بنیاد ملی پویانمایی و بنیاد ملی سبک زندگی را تأسیس کردیم. همچنین شهر جهانی صنایع خلاق فرهنگی را تأسیس کردیم.
زمانی که دولت را تحویل گرفتم، حدود ۴ هزار خبرنگار عضو صندوق اعتباری هنر بودند و امسال بیش از ۱۱ هزار نفر عضو صندوق هستند، اگر این رونق نیست، چه کلمه دیگری باید برای آن به کار ببریم، شما راهنمایی کنید.
در میزان تماشاگر و فروش، زیرساخت‌ها و قوانین به برخی از مسائل اشاره شد، این حرف من به معنای این نیست که همه مشکلات حل شده و هیچ مشکلی نداریم، نه، پررونقی در مقایسه با گذشته است هرچند ممکن است در نقطه‌ای از گذشته هم عقب باشیم؛ اما سرجمع معدل که بگیریم، دوره پررونقی بوده است.
البته این را هم باید اضافه کرد در این سه سالی که ما بودیم یک سالش به کرونا گذشت و بعد هم فتنه بزرگ فرهنگی را داشتیم؛ در سال ۱۴۰۱ عده‌ای که از قضا می‌بینم این روزها اظهارنظر می‌کنند، البته خوشحالم که اظهارنظر می‌کنند و به حوزه فرهنگ و هنر لبخند می‌زنند، در مقابل فرهنگ و هنر ایستاده بودند و می‌خواستند فرهنگ و هنر را در این کشور تعطیل کنند، جشنواره‌ها را تحریم کردند. یک تروریسم فرهنگی راه افتاده بود تا یک فعال فرهنگی می‌خواست کاری انجام دهد، از فضای مجازی گرفته تا فضای حقیقی به او هجمه می‌کردند. پاییز ۱۴۰۱ داشتند فرهنگ و هنر را تعطیل می‌کردند، ما اجازه ندادیم آن‌ها به مقصد خودشان برسند، نه‌تنها جلوی تعطیلی را گرفتیم و نه‌تنها عادی‌سازی کردیم؛ بلکه در کمترین فاصله پررونق‌ترین دوره فرهنگ و هنر را رقم زدیم، نمایشگاه‌های مختلف و جشنواره‌ها را برگزار کردیم.
من با کمیت حرف می‌زنم؛ زمانی که داشتم اینجا را تحویل می‌گرفتم، انجمن سینماداران اعلام کردند می‌خواهند سینما را تعطیل کنند، چون فیلمی فروش نمی‌رود. مجموع فروش فیلم موفق به ۵۰ میلیارد تومان نمی‌رسید، در این دوره چند فیلم با فروش بالای ۲۰۰ میلیارد و ۳۰۰ میلیارد، تجربه کردیم.
به قول یکی از مسئولین سینما زمانی فروش ۳۰ میلیاردی یعنی فیلم، فیلم موفقی است الان این مقدار فروش یعنی فیلم ضعیف است. این اتفاق مهمی است که رخ‌داده است.
به من نمی‌خورد حرف غیرعلمی بزنم
– خب کمیت برای ارزیابی عملکرد می‌تواند لبه تیغ باشد یعنی آنچه که مدنظر شماست را پوشش دهد اما در عین حال کافی نباشد. بسیاری معتقدند ارزیابی عملکرد در حوزه فرهنگ کیفی است.
آنچه که به آن خدشه‌ای وارد نمی‌شود، کمیت است. می‌توانم بگویم وضعیت فروش تئاتر چطور بود. وضعیت زیرساخت‌ها چطور بود؟ من نمی‌دانم چه شاخص دیگری برای این مووضع وجود دارد.
اگر بخواهیم به حوزه کیفی وارد شدیم، حرف‌های بسیاری برای گفتن دارم. برنامه هفتم توسعه را ببینیم و با برنامه قبل از آن مقایسه کنید. بالای ۱۲ حکم مهم و اساسی در برنامه هفتم در نظر گرفته شده است که می‌توانم از تاریخ شکل‌گیری ایده، تاریخ جلو رفت و تا اینکه در لایحه دولت آمده، در کمیسیون تلفیق چه وضعیتی داشته و در صحن مجلس در شورای نگهبان و مجمع تشخیص تک‌تک‌شان را برایتان روایت کنم. هر شاخص کمی و کیفی که بررسی کنید به عنوان کسی در مقطع دکتری دانشگاه تهران کرسی دارم و سیاست‌گذاری فرهنگی درس می‌دهم این را می‌گویم به عنوان کسی که صاحب کرسی در دانشگاه تهران است و تلاش می‌کنم حرف علمی باشد و به من نمی‌خورد حرف غیرعلمی بزنم می‌گویم با هر شاخصی کمی و کیفی مقایسه کنید این دوره از سه سال دولت آیت‌الله شهید با هیچ دوره از تاریخ فرهنگ و هنر کشور قابل مقایسه نیست البته در سرجمعش.
– پرسش بعدی من ناظر بر شفافیت در وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی است موضوعی که همیشه مورد مطالبه رسانه‌ها بوده و در هر موقعیتی درباره آن از شما پرسیده شده است. شما نیز این همراهی را اعلام کرده گفته‌اید مسائل را به‌صورت شفاف ارائه خواهید کرد؛ اما چنین رویکردی در میان مدیران میانی شما وجود نداشت. در دولت دوازدهم در بخش معاونت سینمایی، تعداد فیلم‌ها و بودجه‌شان به‌صورت مشخص مطرح می‌شد، درباره نمایشگاه‌های مختلف نیز بودجه‌هایشان اعلام می‌شد، همیشه هم مورد نقد بود. در حوزه معاونت فرهنگی مسئله کاغذ دولتی را داشتیم معمولاً فهرست کسانی که کاغذ دریافت می‌کردند با میزان تخصیص کاغذ اعلا می‌شد، در این سه سال دریغ از یک آمار که کاغذ دولتی به چه کسانی تخصیص‌داده‌شده و تخصیص کاغذ به چه صورت بوده یا هیئت خرید کتاب که مشخص نیست از کدام ناشر به چه میزان کتاب خریداری شده است. این مسئله مطرح است شفافیتی که آقای وزیر قولش را می‌دهد، کجاست و چرا مدیران همراهی نمی‌کنند؟ خودتان بر مسئله ارزیابی عملکرد دولت بر کمیت تأکید دارید؛ اما این اعداد در اختیار رسانه‌ها قرار نمی‌گیرد. ممنون می‌شوم توضیح دهید چرا دیوار شیشه‌ای که بنایش ابتدا در وزارت ارشاد گذاشته شده بود، برچیده شد؟
مطول سؤال کردید؛ اما من مختصر توضیح می‌دهم. اولاً من رئیس کمیسیون دسترسی آزاد به اطلاعات هستم. هر کس هر سؤالی از هر مجموعه ما داشته باشد، کافی است به سامانه‌مان مراجعه کند، سؤالش را مطرح کند و مجموعه‌ها موظف هستند پاسخ دهند. شما این کار را کرده‌اید؟ یا همکارتان؟ آنجا دستگاه‌ها مجبور به پاسخ‌گویی هستند. می‌خواهم بگوییم سازوکارها روشن است. ما خودمان مدعی هستیم، اگر کسی از قانون استنکاف کند تحت پیگیری قرار می‌گیرد.
در جلسه‌های کمیسیون دسترسی آزاد به اطلاعات، علاوه بر من که رئیس کمیسیون هستم، رئیس دیوان عدالت اداری، نماینده‌ای از مجلس و نماینده‌ای از دستگاه‌های امنیتی و دفاعی و نظامی حضور دارند و به سؤالات پاسخ می‌دهیم. کسی استنکاف کند، تحت پیگیری قرار می‌گیرد. این‌طور نیست که نشود. قانون مشخص داریم.
دوم این که در بحث مطبوعات، سامانه‌اش روشن است و مشخص است کسی چقدر حمایت دریافت کرده است. اینکه می‌گوید دریغ از یک گزارش، درست نیست. در معاونت رسانه‌ای همه چیز مشخص است، تک‌تک رسانه‌ها چقدر کمک گرفته‌اند، چه کمکی گرفته‌اند؟ چقدر آگهی دریافت گرفته‌اند.
قرار است بنیاد فارابی و سازمان سینمایی عملکرد هفت‌ماهه پایانی دولت قبل [دوازدهم] که اطلاعاتش ارائه نشده بود تا ۳۱ تیر امسال را صفر تا صد تا هفته آینده اعلام کنند. بقیه بخش‌ها هم همین‌طور.
چنانچه اشاره شد، دوره پرفراز و نشیبی را در این دوره کمتر از سه‌ساله تجربه کردیم. ۱۴۰۰ به درگیری با کرونا گذشته که همه چیز عملاً تعطیل بود. چرا دولت دوازدهم در چند ماه آخر گزارشی منتشر نکرده بود، چون آمار به‌شدت پایین بود تا خواستیم موتور را روشن و حرکت کنیم به فتنه ۱۴۰۱ خوردیم. تازه راه افتاده بودیم. به همه بخش‌ها ابلاغ کردیم تا عملکردشان را در تک‌تک حوزه‌ها تا پایان دولت در اختیار دوستان قرار بدهند. همچنین به دوستان گفته‌ام اگر خبرنگاران سؤال داشتند، همراهی داشته و جلسه برگزار کنند، اگر ابهامی وجود دارد به‌صورت شفاهی از من، معاونان و مدیران بپرسید. همه اطلاعات با جزئیات منتشر می‌شود. به این دلیل خواهش می‌کنم به آن توجه کنید. شفافیت نه‌تنها هیچ منع قانونی ندارد، بلکه الزام قانونی نیز دارد؛ بنابراین تلاش کردیم اطلاعات را با جزئیات در پایان مدت باقی‌مانده، در اختیار رسانه قرار دهیم.
– بهتر نبود ادواری منتشر می‌کردید؟
تا ۱۴۰۱ کرونا بود، بعد هم فتنه فرهنگی و تازه موعدش بود. نه فقط در وزارتخانه بلکه در مؤسسات وابسته نیز اطلاعات و کمک‌ها اعلام می‌شود.
به دوستان گفته‌ام سامانه‌ای طراحی کنند تا اگر به جایی یک ریال هم کمک کردیم، همه ببینند. این حق مردم است، پول شخصی من نیست. حتماً همه چیز باید شفاف باشد. همان‌طور که گفته شد تا پایان دولت اطلاعات را بارگذاری می‌کنم، ما هم از کشور خارج نمی‌شویم، هرجایی محل نقد بود در خدمت شما هستیم.
البته باید این را یادآور شوم نهادهای نظارتی چون دیوان محاسبات به‌صورت برخط بر فعالیت‌های نظارت دارند، اگر سازمانی نیت کرده باشد کاری انجام دهد، نامه نظارتی را دریافت می‌کند که چرا این را انجام دادید.
مصوبه خرید آثار تجسمی اشکال حقوقی داشت اما…
سؤال بعدی‌ام در حوزه تجسمی است. دو سال قبل در جشنواره تجسمی فجر اعلام کردید «خرید آثار تجسمی در کمیسیون فرهنگی دولت تصویب شده است» اما در این مدت خرید اثر صورت نگرفته است. در این باره توضیح می‌دهید که چه اتفاقی افتاد؟
بله این موضوع در کمیسیون فرهنگی دولت تصویب شد و سه بار هم به صحن دولت آمد؛ اما معاونت حقوقی اشکالاتی گرفت که ناظر بر تعارض منافع و قیمت‌گذاری بود. این موضوع ابهاماتی داشت که باید اصلاح شود. در مقابل این طرح آمدیم بزرگ‌ترین درخواست اهالی فرهنگ و هنر در حوزه تجسمی یعنی اینکه بتوانند بازار اکسپو داخلی راه بیندازند، اجرایی کردیم. ما این مصوبه را گرفتیم، ابلاغ هم شده است. ان‌شاءالله به‌زودی به‌صورت کار جمعی اتفاق خواهد افتاد.
دراین‌بین صندوق هنر و دیگر نهادهایمان در بحث خرید آثار تجسمی فعال بودند. رئیس‌جمهور شهیدمان اولین جلسه‌اش با هنرمندان تجسمی در موزه هنرهای معاصر بود. ایشان همان زمان دستور داد و با دستور ایشان کار را پیش بردیم. ما می‌خواستیم کار را مقداری توسعه دهیم؛ ولی به دلیل اشکالاتی که گرفته شد، گفتند مصوبه پیشین کفایت می‌کند. الان مصوبه داریم.
البته دستگاه‌ها در سازوکار خرید آثار، باید فعال باشند. امیدواریم با راه‌اندازی بازار و اکسپو ویژه، این مسئله باز شود.
– درباره اشکالات مصوبه بیشتر توضیح می‌دهید؟
در بحث خرید و قیمت‌گذاری ابهام داشتند؛ این شائبه وجود داشت در مراکز دولتی سلیقه‌ای عمل شود. به دلیل اشکالات حقوقی، مصوبه در دولت تصویب نشد. ما مصوبه را مجدداً به عرصه عمومی گسترده‌تری تبدیل کردیم. الزامی برای خرید آثار وجود ندارد و نمی‌توانید کسی را مجبور کنید، از طرف دیگر فضا برای همه باز نمی‌شود. آمدیم فضای ارائه آثار برای هنرمندان ایجاد کردیم و تأسیس بازار هنر را به تصویب رساندیم.
– بینال دوسالانه ونیز به حوزه هنری واگذار شده، سابقاً فراخوان عمومی داشتند و بعد از ارزیابی آثار، آثاری برای ارائه در بینال ونیز انتخاب می‌شدند. اما به نظر فراخوان عمومی نداشتند.
حوزه هنری اجرای کار را به عهده گرفته است. بررسی و مطالعه و ارزیابی دارند و آقای خراسانی‌زاده و آقای دادمان قرار است گزارشی بدهند. البته در جریان برگزاری دوسالانه ونیز هستیم. امسال رویکرد ارائه آثار را باتوجه‌به فضایی که وجود داشت، اولویت را به موضوع مقاومت به‌ویژه فلسطین دادیم.
من معتقد نیستم که فضای بررسی آثار جمع شده است. اجرای کار به حوزه هنری سپرده شده که با رویکرد اولویت موضوع فلسطین بود. گزارش رسمی دوسالانه بینال ونیز را آقای خراسانی با همه جزئیات برایتان ارسال خواهد کرد.
سندهای ملی ناظر بر نقطه ضعف‌هاست!
– در این مصاحبه به سندهای ملی که در این دولت تصویب شده اشاره کردید؛ اما نگرانی‌ای که در همه سندها وجود دارد، ضمانت اجرایی آن است که نگرانی درستی هم است، معمولاً ضمانت اجرایی در سندها ضعیف است یا نادیده گرفته شده است. خب این نگرانی درباره سند موسیقی بیشتر است. شاید بخشی از موفقیت سند در دولت سیزدهم این بود که دولت یک‌دستی داشتیم و در بسیاری از فعالیت‌ها همسویی وجود داشت، خب این سندها به‌نوعی سیاست‌گذاری و چشم‌انداز سال‌های آینده هم است، به نظرتان با تغییر دولت و روی کار آمدن دولتی متفاوت، این سندها قابلیت و ضمانت اجرایی دارند یا نه؟
سند خیلی شفاف است. یکی از ویژگی اسنادی که آماده کرده‌ایم این است که دقیقاً ناظر به نقطه‌ضعف‌هاست، از کلی‌گویی و مطول‌نویسی و حرف‌های حاشیه‌ای پرهیز شده است. سند کاملاً هماهنگ با نظام و مسائلش است. افراد متخصص این کار را انجام داده‌اند. در سند ملی تئاتر همه دست‌اندرکاران تئاتر و دستگاه‌های متولی درگیر هستند.
در سند ملی موسیقی، موسیقی کاملاً ساختار پیدا کرده و ستاد اجرایی موسیقی با مسئولیت وزارت ارشاد و حضور نمایندگانی از حوزه هنری، صداوسیما و نهادهای علمی و دانشگاهی و حوزوی، تشکیل شده است. آیت‌الله اعرافی نماینده‌اش را برای این کمیته معرفی کرده است. فضای این ستاد اجرایی با نگاشت نظام همراه بوده و ناظر بر این مسئله است.
ممکن است دولتی سرکار بیاید و نتواند سند را اجرا کند؛ مانند همه قوانین. مشکل از سند نیست، مشکل از اجرا است
ممکن است دولتی سرکار بیاید و نتواند سند را اجرا کند؛ مانند همه قوانین. مشکل از سند نیست، مشکل از اجرا است. این سند در روز اول ابلاغش، اجرا شد. وزارت کشور هم این مصوبه را به استانداری‌ها ابلاغ کرد در این مصوبه که استنادش به سند ملی موسیقی است آمده هیچ ارگانی به‌غیراز وزارت ارشاد، درباره انجام اجراهای صحنه‌ای تصمیم نمی‌گیرد و عملاً اجراهای صحنه‌ای از حوزه فعالیت و تصمیم‌گیری شورای تأمین خارج شد. در جایی که وزارت ارشاد تشخیص داد، اجرا انجام شد، بعد از آن هم مشکلی نداشتیم. جامعه رسانه‌ای و جوانان اجراهای موسیقی را پیگیری می‌کنند و کمی بالا پایین شود، در رسانه‌ها انعکاس می‌یابد. این امر طبیعی است؛ چون طرف‌دار دارد. اجراهای بهار انجام شد و شما حاشیه‌ای نشنیدید یا اگر حاشیه‌ای می‌خواست به وجود آید، حل می‌شد.
بساط شنیده‌ها و گفته‌ها جمع شد
من نمی‌توانم بگویم تا یوم‌الدین اتفاقی نخواهد افتاد، مانده به اجرای سند؛ ممکن است در جایی نتوانند اجرا کنند. ولی اسناد و ضمانت اجرای آن گویا و شفاف است و همه جوانب را در آن رعایت کردیم.
در روزهای اخیر درباره آیین‌نامه صدور مجوز حرف‌های عجیب‌وغریب می‌زنند. این آیین‌نامه می‌خواهد حل مسئله کند؛ اما این موضوع دیده نمی‌شود. آیا شنیده بودید که کمیته‌ای با حضور بخش‌های مرتبط در وزارت ارشاد تشکیل شود و به تخلفات اهالی سینما را رسیدگی کند؟ بارها پیش‌آمده بود که می‌گفتند فلانی ممنوع‌الکار است؛ اما کسی گردن نمی‌گرفت یا کسی ممنوع‌الخروج است. در این آیین‌نامه حق هنرمند را به رسمیت شناختیم و گفتیم اگر قرار است هنرمندی مورد محرومیت قرار بگیرد باید به او ابلاغ شود و او در یک هیئت رسیدگی به تخلفات حق دفاع از خود را داشته باشد، هیئتی که دولتی نباشد و حاکمیتی باشد و نماینده صنوف در آنجا حضور داشته باشد، نهاد بالادستی را در این کمیته دیده‌ایم، نماینده دادستان آنجا حضور دارد. به‌جای اینکه هنرمندان در راهروهای دادگاه دنبال حل مسائل خود باشند، در وزارتخانه تخصصی خود، کارهایشان را دنبال می‌کنند. این آیین‌نامه هنوز به تصویب نرسیده است؛ اما شما نگاه کنید، برخی از روزنامه‌ها شاید خیلی از این اتفاق خوشحال نیستند که مسائل هنرمندان حل شود. دوست دارند هنرمندان و حاکمیت در مقابل هم باشند و استخوان‌لای‌زخم باشد. آمدیم همه چیز را شفاف کردیم و گفتیم نهاد خارج از وزارتخانه حق ندارد بگویید فلان هنرمند حق فعالیت صنفی ندارد. اگر هنرمندی دچار خطایی شده، شفاف اعلام کنند و او حق داشته باشد تا با وکیلش، در هیئت از خود دفاع کند. اگر هیئت نظری داد و ایشان نپسندید حق داشته باشد اعتراض کند. از طرف دیگر به‌صورت دقیق و شفاف بگویند چقدر محروم از فعالیت است، سه‌ماه، دوماه، شش‌ماه، یک‌سال… چقدر؟ این به حل مسائل کمک می‌کند. شما خبرنگاران بارها از من پرسیده‌اید چنین شنیده می‌شود، گفته می‌شود. دیگر بساط این‌ها جمع شد.
از قضا دولتی بودیم که شفافیت را به‌صورت همه‌جانبه داشتیم و بعد آن را قانون کردیم. جلسات این طرح در شورای هنر بررسی شده، جلساتی در شورای‌عالی انقلاب‌فرهنگی داشتیم، نمی‌دانم در دوره ما به امضا برسد یا نه. این طرح آماده است و همه‌اش ضمانت اجرایی دارد.
به نظر برخی از دوستان علاقه ندارند مسائل حل شود. این سند وحی منزل نیست، عده‌ای از دوستان برای تدوین و تنظیم آن زحمت کشیده‌اند. اگر ایرادی دارد مطرح کنید. دوره اصلاحی برای سند دیده شده است. اگر ایراد بر ماده‌ای درست باشد، باید اصلاح شود. نه‌تنها ضمانت اجرایی در سندها دیده شده، بلکه حقوق مخاطب، حقوق فعالان و حقوق اصناف و کنش‌گران هم دیده شده و تلاش شد در فضای متعادل‌تری کارها جلو برود. کلمه به کلمه سندها قابل توضیح و دفاع است. اینکه چیزی قانون شود به این معنا نیست که اشکالی ندارد بلکه مسئله به صورت شفاف و قابل ارجاع برای کسانی که درگیر موضوعی هستند، بیان شده است.
-ماجرای کمیته قضایی وزارت ارشاد چیست؟ کمیته قضایی است که در برنامه هفتم توسعه دیده شده است؟
آنجا هم همین است؛ این را یکی از موفقیت‌های برنامه می‌دانم. اینجا چون زودتر از برنامه هفتم بود، مطرح کردیم. اگر این طرح به صورت مصوبه ابلاغ شود در برنامه هفتم توسعه به صورت قانون درآمده است. اینکه ارشاد به هرجایی مجوز می‌دهد، این حق را داشته باشد در یک فرایند آن را مورد تجدیدنظر قرار دهد اما یک‌سویه نیست. الان مسائل باید در دستگاه قضایی تعیین تکلیف شود ما گفتیم نه در خود وزارتخانه باشد، همانجایی که مجوز داده است. به صورت نمونه در حوزه فیلم به اعضای هیئت رسیدگی به تخلفات اشاره می‌کنم. یک هیئت عالی داریم که در این هیئت ۹ نفر با حکم وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی حضور دارد؛ معاون قضایی دادستان کل کشور در حقوق عامه و پیشگیری از وقوع جرم به عنوان رئیس هیئت، رئیس سازمان سینمایی، معاون حقوقی وزارت ارشاد، یک روحانی آشنا به امور سینما معرف سازمان تبلیغات و هماهنگی حوزه علمیه، یک نفر از نمایندگان کمیسیون فرهنگی مجلس، یک نفر اعضای حقیقی شورا به پیشنهاد وزیر با تصویب شورا، یک نفر از فرهنگستان هنر، دو نفر تهیه‌کننده دارای مجوز به انتخاب تهیه‌کنندگان سینما و معاون ارزشیابی بدون داشتن حق رای. آیا این قدم رو به جلو است یا رو به عقب؟ ایجاد محدودیت است یا ایجاد مصونیت؟ این طرح ناظر بر این است که هنرمند به جای اینکه با شکایت من به دستگاه قضایی و بازپرسی برود به وزارت فرهنگ و ارشاد بیاید.
فکر می‌کردم با انتشار این سند، حتما نگاه مثبتی اتفاق می‌افتد. البته جریان‌های روشنفکری مسائل فرهنگی را تابعی از سیاست تعریف می‌کنند و اگر بخواهند درباره مسائل فرهنگی قضاوت کند، اول حساب می‌کند این مسئله در قوم و قبیله خود چه نسبتی دارد. اگر اسماعیلی که وابسته به جناحی نیست و آیت‌الله رئیسی او را از دانشگاه آورده و مسئولیت وزارت ارشاد را به او داده است،کاری انجام داده، در ابتدا حتما باید نه بگوییم چرا؟ چون در قبیله من اتفاق نیفتاده است. این درحالی است که نگاه اصیل فرهنگی طرح را بررسی می‌کند که طرح چه وضیعتی دارد، چه مسائلی برای هنرمندان پیش آمده است، با تغییر دولت، چقدر تغییر می‌کند و مسائلی از این دست.
این طرح با حضور نهادهای متعدد و متنوع و بدون سؤگیری است؛ ۹ نفر از بخش‌های مختلف حاکمیتی از مجلس و وزات ارشاد و فرهنگستان و قوه قضاییه تا شورای عالی انقلاب فرهنگی و صنف. تعریف نمی‌خواهیم اما ندیدن از دوستانی که همیشه به مسائل حساسیت دارند این طرح را با دقت بررسی کرده و فشار بیاورند تا زودتر ابلاغ شود تا مسائل هنرمندان حل شود.
من و همکارانم نگاه سیاسی به مسائل نداشتیم. در این سه‌سال همشه طرف جبهه فرهنگ و هنر بودیم و اگر دچار مشکلی می‌شدند، تلاش می‌کردیم مسائلشان را حل کنیم. منتی هم بر کسی نداریم. اینجا بودیم تا همین کار را انجام دهیم. البته این کار را به قانون تبدیل کردیم تا اگر اسماعیلی هم نباشد، قانون باشد و شما به بتوانید بگویی اگر خانم فلانی محدودیتی دارد، بر چه اساس بوده است؟ از این دست تحولات بسیار اتفاق افتاده است و امیدوارم در یک فضای غیرسیاسی و فضای صنفی، این کارها بهتر قضاوت شود. چون در پایان دولت و انتخابات و رقابت سیاسی این قضاوت‌ها تابعی از عواطف سیاسی می‌شود. شکر خدا این برنامه‌ها بدون تأثیرپذیری از فضاهای سیاسی و آنچه به صلاح فرهنگ است، انجام پذیرفت و فقط ما نبودیم، همه دستگاه‌ها و صنف دخیل بودند. ان‌شاءالله مسائل حل شود.
شفاف‌سازی روند توقیف فیلم!
اخیرا شورای عالی انقلاب فرهنگی مصوبه‌ای داشت مبنی بر اینکه رئیس سازمان سینمایی می‌تواند در هر مرحله‌ای که تشخیص دهد، جلوی تولید یا اکران فیلمی را بگیرد. خب این مصوبه موجب نگرانی‌هایی شده است.
همین بود که توضیح دادم.
این‌طور نیست که در هر مرحله این اتفاق بیفتد. این اتفاق الان هم ممکن است بیفتد. این مصوبه آمده و کار را شفاف کرده است. مصوبه می‌گوید اگر چنین اتفاقی افتاد، با ارائه دلیل به تصویب وزیر برساند و این‌طور نیست فقط رییس سازمان سینمایی تصمیم بگیرد. فرایند کاملا شفافی دارد.
در واقع این آیین‌نامه همه چیزهایی که اتفاق می‌افتاد و خارج از دسترس ذی‌نفعان بود، همه را به صورت شفاف مشخص کرده است. می‌توان به همه این موارد ایراد گرفت و اعتراض کرد و تجدیدنظر خواست، در حالی که در آیین‌نامه‌های قبلی این موضوع مسکوت بود.
اگر وزارتخانه نمی‌خواست غرامت فردی را که جلوی فیلمش به هر دلیلی گرفته شده را بدهد، این فرد باید چند سال در دستگاه قضایی می‌دوید تا شاید بتواند اعتراض مورد قبول داشته باشد؛ اما در آین آیین‌نامه گفته شده اگر به دلایل امنیتی و یا دلایلی دیگر جلوی فیلم گرفته شود و به تصویب وزیر هم برسد، وزارت ارشاد در ابتدا تمام مخارج فیلم را پرداخت کند که به این معناست که امنیت شغلی افراد تأمین است. به‌طور مثال می‌گویم در مقطعی سیاست ابلاغی نظام در شورای امنیت ملی نسبت به یک کشور منطقه‌ای تغییر کرد در حالی که چند فیلم با نگاه و رویکرد قبلی ساخته شده بود و کاملا با نگاه جدید در تعارض بود. خب در همه دنیا، کشورها در منافع ملی‌شان اجماع دارند.
برخلاف حرف‌های برخی از دوستان کم‌اطلاع که می‌گویند که دولت نباید در سینما دخالت کند باید بگویم در همه جای دنیا سینما وابسته به دولت‌هاست. ما هنرمندی داریم که سال‌ها از ظرفیت دولتی استفاده کرده و اقتصادش را رشد داده اما در جایی مسئله‌ای پیش می‌آید و رفتار این فرد۱۸۰ درجه تغییر می‌کند و در مقابل دولت و حاکمیت می‌ایستد. در کجای دنیا شاهد چنین اتفاقاتی هستیم؟ دوستان باید از اینکه بخواهند یک کلمه را از قانون بردارند، گذر کنند.
به آقای خزاعی (رئیس سازمان سینمایی) هم گفته‌ام اگر کسی در این‌باره حرفی دارد، جلسه بگذارید. این آیین‌نامه هنوز ابلاغ نشده است. اگر ابلاغ شد، هر کسی که ایراد دارد بیاید مناظره کند و حرف بزند. چه اشکالی دارد؟ ممکن است هر موضوعی محل ایراد باشد، شاید اشکالی درست باشد. ما به صورت مطلق نمی‌گوییم آیین‌نامه درست است. شاید اندیشمند یا هنرمندی اشکال درستی بگیرد و ما موظف هستیم اشکال درست را برطرف کنیم.
سند ملی مطالعه را هفته پیش ابلاغ کردیم. چند نفر از استادان به من پیام دادند این اشکلات وجود دارد. خب سند را با حضور خود دوستان، دوباره بررسی می‌کنیم و اگر اشکال وارد بود، اصلاح می‌شود.
وضعیت تئاترشهر، تا کی ادامه خواهد داشت؟
گفته بودیم یک‌ساله؛ ما یکم دی‌ماه ۱۴۰۲ کلنگ‌زنی کردیم الان دوستان در نوبت‌های زیادی کار می‌کنند. اصراری ندارم تا هستم این پروژه را افتتاح کنم، بلکه هر وقت آماده شد افتتاح می‌شود. ولی زودتر از آنچه وعده داده‌ایم حریم تئاتر شهر متناسب با معماری اصیل آنجا آماده شده و فضای تئاتر شهر را برای اصحاب فرهنگ وهنر نونوار می‌کند.
این را بگویم زمانی که مسئولیت وزارتخانه را برعهده گرفتم، چند نفر از هنرمندان برجسته مرتب مصاحبه می‌کردند که آقا ۲۰ سال است می‌گوییم حریم مشخص کنید. ما هم این کار را کردیم اما عده‌ای آمدند و گفتند این چه کاری بود؟ دارند تئاتر شهر را محدود می‌کنند. ما دنبال محدود کردن نیستیم، آنجا برای تماشاگران امنیت نداشت. در نزدیکی تئاترشهر پارکی قرار دارد و بارها دیده‌ام سرنگ یک معتاد تزریقی آنجا روی زمین افتاده است، خب چننی آدمی که در این حد اعتیاد دارد، ممکن است امنیت تماشاگر را به خطر بیندازد. آمدیم این کار را کاملا با استانداردها انجام دادیم. ما واکنشی از دوستانی که مرتب مصاحبه می‌کردند و مطالبه ایجاد حریم داشتند، دریافت نکردیم. ایرادی هم ندارد ما انجام وظیفه کرده‌ایم.
درباره نماشاخانه سنگلج.
مشکلی پیش آمده بود. بلافاصله با آقای شهردار مکاتبه کردم، مایل بودم ساختمان اداره کل شهرداری به این تماشانخانه ملحق شود. مذاکراتی انجام داده بودیم که ادامه دارد. برخی از دوستان احساس نگرانی برای آسیب به بنا داشتند که وارد شدیم و مسئله حل شد.
ماجرا سکوی دائمی برای زندگی عفیفانه!
یکی از موضوعات مورد توجه شما «زندگی عفیفانه» بوده و بارها بر این مسئله تأکید کرده‌اید و وعده‌هایی در این زمینه داده بودید مثلا افتتاح نمایشگاه دائمی حجاب با عنوان «یاس» در هفت‌تیر. این نمایشگاه به کجا رسید؟
کارش انجام شده است؛ دوستان مشکل قرارداد داشتند. صندوق هنر را برای عقد قرارداد معرفی کرده بودیم اما می‌گفتند چون محل ماهیت غیر دولتی دارد، نمی‌شود قرارداد داشته باشیم. دوست داشتم، این فروشگاه دوسه‌ماه پیش افتتاح شود اما گیر کارهای حقوقی افتاد و تصمیم‌گیری با کندی همراه بود. تلاش داریم در روزهای آینده این نمایشگاه راه‌اندازی شود و دراختیار کارگروه مد و لباس قرار بگیرد تا عرضه دائمی داشته باشیم.
میدان هفت‌تیر محل اصلی ارائه پوشاک لباس بیرونی بانوان است، ان‌شاءالله دسترسی بهتر شود. البته شبکه دسترسی در همه‌جای تهران و کشور طراحی شده و امیدوارم بخش عمده‌اش را در تابستان جاری به نتیجه برسانیم.
البته به‌نظر زیرساخت‌های لازم را برای ایجاد سکوهای دائمی عرضه پوشاک در سراسر کشور نداریم و شاید به همین دلیل به نمایشگاه‌های موقت رو آورده‌ایم، هرچند زیرساخت‌های آن نمایشگاه هم به‌درستی فراهم نیست و با اجاره سوله و محل نمایشگاه‌های دائمی استان‌ها این نمایشگاه‌ها راه‌اندازی می‌شود. البته این نکته هم وجود در طرحی که برای همه استان‌ها دارید آیا الزامات منطقه‌ای و محلی در سبک زندگی عفیفانه دیده شده است یا نه؟
کارگروه مد و لباس در کل کشور این بررسی انجام می‌دهد و بر اساس استعدادهای مناطق مختلف و نیازهایی که وجود دارد، این کار انجام می‌شود.
ما مشکل مکان داریم؛ با ستاد اجرایی فرمان امام و آقای فتاح جلسات متعددی داشتیم. معتقدم در حوزه عفاف و حجاب فقط عرضه نیست بلکه تولید هم باید اتفاق بیفتد به همین دلیل نامه مشترکی با آقای علی‌آبادی به رئیس جمهور شهید دادیم تا در نهادهای حاکمیتی مجموعه تولیدی جدید برای البسه راه‌اندازی شود. مثلا برای چادر اتفاق مهمی افتاد؛ قبلا یک قوراه چادر ۲_۳ میلیون تومان بود اما با راه‌اندازی مجموعه تولیدی چادر در شهرکرد و افزایش میزان تولید چادر، قیمتش به ۵۰۰ تا ۷۰۰ هزار تومان رسیده است.
معتقدیم دولت و حاکمیت وظیفه دارد، دراین عرصه ورود کند و امکان دسترسی آحاد مردم را به اجناس مرغوب با هزینه‌های منطقی فراهم کند. حتی اگر لازم باشد یارانه فرهنگی به مردم داده شود. یکی از مهم‌ترین جاهایی که می‌توان یارانه فرهنگی تخصیص داد این حوزه است. در دولت طرحی را داشتیم که از نیمه دوم سال کارت یارانه فرهنگی را فعال کنیم. این اقدام با آقای مرتضوی و با دستور آقای مخبر انجام شده بود که به دوره بعد از شهادت آقای رئیسی خورد و عملا کارهای تأسیسی متوقف شد. بنای کار این بود که با آرامش دولت را به دولت بعدی منتقل کنیم، به همین دلیل سرپرست محترم دولت و هم دوستان دیگر اصرار داشتند، اتفاقات مهم جدید و ساختاری در دولت رخ ندهد تا دست دولت جدید باز باشد بنابراین تصمیماتی از این دست متوقف شده و به دولت بعد منتقل خواهد شد و دولت جدید متناسب با سیاست‌ها و سلایقش بتواند کار را اجرایی و دنبال کند.
-یکی از ویژگی‌ها شما به عنوان وزیر ارشاد این بود که فرد در دسترسی بودید و هرگاه پرسشی از شما می‌شد پاسخ می‌دادید؛ اما در مواردی در همین سخنان تصمیمات بداهه داشتید مثلا جشنواره رسانه که قول اجرایش را دادید که گویا دوستان در معاونت رسانه‌ای آمادگی لازم را برای اجرای جشنواره بعد از سال‌ها نداشتند.
ولی انجام شد.
-بله انجام شد.
فکر کردم منظورتان این است گفتم و انجام نشد، گفتم و انجام شد.
این‌ها همه‌شان پشت صحنه دارد؛ اصرارم این بود جشنواره رسانه بعد از چند سال اجرا شود اما دوستان ما سختشان بود و می‌گفتند نزدیک انتخابات است و وزارت کشور موافق نیست. من خودم پیش وزیر کشور رفتم و گفتم می‌خواهید انتخاب پرشور شود، نمایشگاه رسانه را قبل انتخابات راه‌اندازی کنیم تا فضایی برای گفت‌وگو ایجاد شود. وزیر کشور موافقت کرد.
بداهه به معنای این نبود که قبلش اتفاقی نیفتاده بود، نه ممکن بود نفر اجرایی ما عزم لازم را برای راه‌اندازی نمایشگاه به دست نیاورده بود. گاه از سخنگاه برای مطالبه‌های افکار عمومی استفاده کرده و آن را به عنوان حجت برای خود تلقی می‌کردم به همین دلیل خیلی چیزها که سال‌ها تعطیل شده بود، اجرا شد.
چرا موفق بودیم؟
-در واقع با برنامه اعلام می‌کردید.
بله. یک سال بود که بحث برقراری دوباره نمایشگاه رسانه، مطرح بود. آقای مهدی‌پور ما آدم دقیقی است تا انتها طرح باید در رصدش باشد اما به‌نظرم کاراجرایی بایستی با قدرت خطرپذیری افراد همراه باشد نه اینکه همه چیز گل و بلبل باشد. اگر چنین فکر کنیم ۶۰ درصد کار اجرایی انجام نمی‌شود.
یکی از موفقیت‌های ما این بود خیلی ملاحظه و محافظه‌کاری نداشتیم. شاید دلیلش این بود که ما خیلی درگیر کارهای اداری آزاردهنده و کاهنده نبودیم. خارج از ساختار وزارتخانه آمده بودیم. البته خیلی از افراد به دلیل ملاحظات حاضر نیستند، کاری را انجام دهند مثلا می‌گفتن فردا فلان نهاد نظارتی می‌آید و از ما سوال می‌پرسد و بعد با خود می‌گویند سری که درد نمی‌کند چرا دستمال ببیندیم.
معتقدم از ثانیه به ثانیه قدرتی که به ما داده شده، بایستی استفاده کرد. در روزهای آینده به‌صورت قطعی دولت سیزدهم را به دولت چهاردهم تحویل خواهیم داد اما کارمان را انجام می‌دهیم. همه شهادت می‌دهند هیچ اخلالی در کار قبل و بعد وجود نیامده است، هر روز ۶ صبح در دفتر کارم حاضر و پیگیر کارها هستم، هر روز جلسه می‌گذاریم و هر روز کارها را جلو می‌بریم. قول‌هایی را که داده‌ایم، احصاء کرده و گفته‌ام وعده‌ها را به انجام برسد. تا لحظه‌ای که خداوند به این قلم و بیان من نفوذی و قدرتی داده برای حل مسائل جامعه و مخاطبان فرهنگ و هنر و رسانه استفاده خواهم کرد و لحظه‌ای که کار به موعد تحویل وزارتخانه برسیم، این امانت را به نفر بعدی تقدیم می‌کنیم و امیدوارم افراد بهتر و کارآمدتری بیایند و خدمات بیشتر و بزرگتری برای اهالی عزیز و شریف گرامی فرهنگ و هنر و رسانه انجام دهند.
در این سه سال فکر می‌کنید کدام تصمیمتان اشتباه بوده و اگر به عقب برگردید اصلاح می‌کنید؟
می‌ترسم بگویم، با خود بگوید از خود راضی است. تصمیمی در ذهنم نیست. ممکن است در انتصابات پیش آمده باشد و این امر هم یقینی نیست بلکه با تجربه کار و همکاری با دوستان به نتیجه رسیده باشیم. پس این موضوع تصمیم اولیه را نقض نمی‌کند زیرا طبیعی است هر جا براساس اطلاعات موجود تصمیم می‌گیریم و قرار نیست این تصمیمات حجتی داشته باشند. در ذهنم چیزی نیست اما شاید بخواهم با وسواس مطرح کنیم، چیزی باشد. اما الان در ذهنم چیزی نیست.
-بهترین فیلمی که در سال‌های اخیر دیده‌اید؟
فیلم خیلی دیدم. بهترین فیلم زیاد است. اما بهترین فیلم اولی «آپاراتچی» بود. این فیلم را پسندیدم. در جریان آماده‌سازی‌اش هم بودم.
– بهترین کتابی که خواندید؟
در حوزه کتاب هم بیشتر کتاب‌های مرتبط با فرهنگ سیاسی را می‌خوانم. خیلی از کتاب‌های بازار را نخوانده‌ام اما تقریبا همه کتاب‌های مربوط به قهرمان‌های ملی را می‌خوانم. یکی از مشکلات دفتر این است که مرتب کتاب سفارش می‌دهم اخیرا کتابی درباره مشارکت زنان در جامعه ایرانی چاپ شده که بلافاصله گفتم کتاب را برایم تهیه کنید. مرتب این کار را انجام می‌دهم. کتاب زیاد خوانده‌ام. کتاب خودم با عنوان «اگر پهلوی ادامه می‌یافت» اخیرا در انتشارات دانشگاه تهران منتشر شده است، کتاب تقریبا خوب شده است. اخیرا کتابی هم مجلس چاپ کرده درباره شکل‌گیری دولت ملی. کتاب خوبی است. بیشتر مطالعاتم در این فضا بوده است.
البته کارهای اخیر هدایت‌الله بهبودی نیز کتاب‌های خوبی است؛ کتاب «رضا نام تا رضاخان» کار خوبی است و توصیه می‌کنم حتما بخوانید و همچنین کتاب «رضاخان تا رضا شاه». باید بگویم وقتم برای خواندن کم شده و بیشتر در ماشین و قبل خواب مطالعه می‌کنم اما روزهای تعطیل تقریبا به دیدن فیلم و خواندن کتاب می‌گذرد.
۲ اسم را نام می‌برم که در این سال‌ها اتفاقاتی پیرامونشان افتاده و حرف و حدیث‌هایی درباره‌شان بود، کوتاه نظرتان را جویا می‌شوم.
یک‌بار این سوال را پاسخ دادم، حاشیه شد.
حمید فرخ‌نژاد.
هنرمندی که قدر خود را ندانست.
میثم نیلی.
دوست و برادر بسیار عزیز. ۲۰ سال است با آقای نیلی رفاقت نزدیک دارم. در زندگی‌ام فردی به پاکی و منزهی و اخلاص آقا میثم شاید به اندازه انگشتان یک دستم دیده‌ام.
به عنوان سوال پایانی نظرتان درباره کمیسیون فرهنگی مجلس.
کمیسیون خوبی است. دوستان خوب من در آنجا بودند. آقای آقاتهرانی که سالیان سال است به او ارادت داریم. کمیسیون فرهنگی در دوره دوازدهم خود، بهترین همکاری را با وزرات فرهنگ داشت. دوره دوازده هم هنوز به حد نصاب نرسیده است.
نظر شما