به گزارش خبرگزاری ایمنا، شهر حاصل تکامل تاریخی و طبیعی جوامع زیستی انسان است و در مکانی طبیعی قرار دارد، از این‌رو هویت یک شهر با پیرامون آن آمیخته است، در جامعه امروز شهری، برای دستیابی به توسعه پایدار شهر، محلات بنیادی‌ترین عناصر شهری و حلقه واسط بین شهر و شهروندان هستند.
از گذشته‌های دور محله‌های شهرها در شکل‌گیری و سازماندهی امور شهری جایگاه ویژه‌ای داشتند و هر محله با ارائه خدمات روزمره مورد نیاز خود و با ایجاد نمادهای محله‌ای و ویژگی‌های خود، موجب می‌شد ساکنان آن نوعی احساس تعلق و نوعی هویت داشته باشند، تا جایی که هر شهروند با نام محله‌ای که در آن می‌زیسته است شناخته می‌شد.
محله رکنی بین خانواده و شهر است که از خانه‌های مجاور در یک فضای جغرافیایی خاص تشکیل می‌شود و خانواده نسبت به محله مسکونی خود احساسی مشابه خانه مسکونی خود را دارد و با ورود به محله خود را در یک محیط آشنا و خودی مثل خانه می‌بینند، همچنین محله از تجمع و به‌هم‌پیوستگی، معاشرت نزدیک، روابط محکم همسایگی و اتحاد غیررسمی میان گروهی از مردم به وجود می‌آید.
با تحولات سریع دوران معاصر، ورود به مرحله گذار و تغییر زیربناهای معیشتی و روابط اجتماعی، فعالیت مردم به هم ریخت، در گذشته برای مدیریت آبادانی، پاک‌سازی، ایجاد امنیت و سایر موارد از اهالی محله مشارکت می‌خواستند و نقش شهروندان در تمام مسائل مربوط به محله، حائز اهمیت بود، اما به مرور زمان این نقش از دوش مردم برداشته شد و ساکنان محله‌ها از هویت خاص محله خود تهی شدند؛ در چین وضعیتی شهروندان خود را منفعل و جدا از محله و شهر احساس می‌کردند و مسائل شهر در غیبت شهروندان اداره می‌شد.
در این بین محله‌ها و شهر با وضعیت ناپایداری روبه‌رو می‌شوند و تعهد در این جامعه به‌عنوان فرصتی برای با فضیلت شدن و خدمت به جامعه تلقی نمی‌شود؛ یافته‌ها، آموزه‌ها و تجربه‌های علمی نشان می‌دهد استوارترین و پرشورترین فضای زیستی شهروندان، محله‌ها هستند.
نگاه ویژه دوره ششم مدیریت شهری اصفهان به محلات در شهر زندگی
عباس حاج‌رسولی‌ها، رئیس کمیسیون اقتصادی، سرمایه‌گذاری و گردشگری شورای اسلامی شهر اصفهان به خبرنگار ایمنا می‌گوید: هویت محله‌ای، منطقه‌ای، شهری و ملی شهروندان ارزش زیادی دارد و ارتباط با اطراف در محله از ارزش بالایی برخوردار است.
وی ادامه می‌دهد: اصفهان محلات سابقه‌دار و با هویت تاریخی بسیاری از جمله بیدآباد و علی قلی‌آقا دارد، همچنین این محلات فرهنگی و اسلامی هستند و مردم هر محله ویژگی خود را دارند.
هویت محله‌ای موجب رشد و شکوفایی شهر و کشور می‌شود
رئیس کمیسیون اقتصادی، سرمایه‌گذاری و گردشگری شورای اسلامی شهر اصفهان تاکید می‌کند: شهروندان به ترتیب باید به محله، شهر و کشور خود علاقه‌مند و دغدغه خدمت‌رسانی به محله خود را داشته باشند.
حاج‌رسولی‌ها با بیان اینکه هویت محله‌ای موجب رشد و شکوفایی شهر و کشور می‌شود، اضافه می‌کند: دوره ششم مدیریت شهری اصفهان نگاه ویژه‌ای به محلات داشته است و پروژه‌های محله‌محور بسیاری برای محلات این کلان‌شهر در نظر گرفته است.
هویت محله‌ای؛ رویکردی برای رفع مشکلات کنونی شهرها
فریاد پرهیز، رئیس اداره مطالعات و برنامه‌ریزی شهری شهرداری اصفهان به خبرنگار ایمنا می‌گوید: از گذشته‌های دور، محله‌های مسکونی شهرها، به‌عنوان سلول‌های حیات شهری نقشی اساسی در زندگی ساکنانشان داشته است؛ به این معنی که با تجمع افراد با ویژگی‌های مشترک در یک محدوده، آن بخش از شهر دارای هویت خاص و شناخته‌شده‌ای بوده است که سبب تمایز آن از دیگر بافت‌های اطراف می‌شد.
وی با بیان اینکه رابطه بین فضاهای شهری و هویت در ادبیات شهرسازی مورد تاکید اندیشمندان و متفکران این حوزه است، تاکید کرد: از این منظر، شهر نه‌فقط به‌عنوان یک مجموعه ساخته شده است، بلکه به‌عنوان یک فضا در نظر گرفته می‌شود که تأثیر عمیق و جدی بر ذهنیت، تصورات، باورها و هنجارهای شهروندان دارد.
رئیس اداره مطالعات و برنامه‌ریزی شهری شهرداری اصفهان می‌گوید: این مسئله، جدا از موضوع هویت مکان است که به تأمل درباره ویژگی‌های هویتی خاص هر مکان می‌پردازد، همچنین هویت مکانی یکی از سطوح و انواع هویت‌های جمعی به‌شمار می‌آید، به این معنی که کنشگران اجتماعی می‌توانند هویت خود را به وسیله یا با سطوح متعددی شناسایی و بازنمایی کنند و در میان این لایه‌های مختلف که به‌عنوان منابع هویت‌بخش نیز می‌توان از آن‌ها یاد کرد، هویت محله‌ای یا اجتماع محلی، خردترین سطح هویت جمعی را شکل می‌دهد.
پرهیز اضافه می‌کند: در سطح بالاتر هویت شهری، سپس هویت قومی و در سطح کلان‌تر هویت ملی و هویت جهانی مطرح می‌شود و در این میان، هویت محله‌ای در ساختار هویتی فرد نقش مهمی دارد و تأثیرات آن بسیار عمیق و قابل توجه است.
هویت محله‌ای در ساختار هویتی فرد نقش مهمی دارد
وی می‌گوید: قوت و تحکیم هویت محله‌ای موجب افزایش قوام و یکپارچگی ذهنی و شخصیتی افراد شده، میزان مشارکت آن‌ها در امور شهری و محلی را تقویت کرده است و در نهایت موجب تسهیل در اداره امور و مدیریت شهری خواهد شد، اما به‌رغم اهمیت هویت محله‌ای در دوره مدرن به‌ویژه در کلان‌شهرها، یکی از نخستین سازه‌های ذهنی و فرهنگی مورد تخریب، هویت محله‌ای است، به این معنی که به‌نظر می‌رسد رشد سریع شهرنشینی و صنعتی شدن، به سرعت هویت و تعلقات هویتی را در محلات به‌ویژه محلات سنتی و پرسابقه تاریخی، تضعیف می‌کند و به تحلیل می‌برد.
رئیس اداره مطالعات و برنامه‌ریزی شهری شهرداری اصفهان تاکید می‌کند: در این میان از دیدگاه توسعه محله‌ای پایدار به‌عنوان نظریه‌ای که رفع مشکلات کنونی شهرها و زندگی شهری را در گرو بازگشت به مفهوم محله می‌داند، با استفاده از نیروهای توانمند درون‌زا و سرمایه‌های اجتماعی موجود در آن می‌توان به حل مشکلات شهری موجود پرداخت.
لزوم بررسی هویت محله‌ای محله‌های اصفهان
امان‌الله باطنی، جامعه‌شناس شهری و مدیر مرکز پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی شهرداری اصفهان با بیان اینکه هویت در فرهنگ معین به معنای آنچه که موجب شناسایی شخص باشد، تعریف شده است، به خبرنگار ایمنا اظهار می‌کند: هویت در فرهنگ عمید حقیقت اشیا یا شخص که مشتمل بر صفات جوهری او باشد، تعریف شده است و لغت‌نامه دهخدا نیز هویت را عبارت از تشخص می‌داند و می‌گوید «همین معنی میان حکیمان و متکلمان مشهور است.»
وی اضافه می‌کند: هویت دربردارنده و معرف کیستی و چیستی هر فرد در بستر زمانی و مکانی یعنی تاریخ، فرهنگ و جامعه است و هویت‌سازی که از طریق مشخص کردن جایگاه تاریخی اعضای یک جامعه روشن می‌شود، هویت‌سازی تاریخی تعریف می‌شود و منجر به افزایش تعلق افراد و اعضای جامعه می‌شود.
جامعه‌شناس شهری تاکید می‌کند: مطالعات تاریخی ابزاری نظری و روش شناختی برای مشخص کردن هویت تاریخی جامعه است، البته اندیشمندان اجتماعی هویت را به ابعاد متفاوت (فردی، جمعی، فرهنگی، دینی، ملی، قومی و سایر موارد) تقسیم کرده‌اند.
باطنی با بیان اینکه ️ دیدگاه‌هایی همچون «تعامل‌گرایان نمادین» و جامعه‌شناسانی چون گیدنز و جنکینز در این مقوله جای می‌گیرد، خاطرنشان می‌کند: برخی اندیشمندان هویت را با تأکید بر «وجه تشخیص» تعریف کرده‌اند؛ همچون آنچه که شیخ‌آوندی ارائه کرده است: «هویت مبین مجموعه خصایصی است که امکان تعریف صریح یک شیء یا یک شخص را فراهم می‌آورد.»
وی می‌گوید: برخی افراد هویت را معناداری جامعه دانسته‌اند، یعنی جامعه معنایی برای خودش قائل باشد و در چارچوب آن عمل کند و در صورت از دست دادن این معنا یا به هر دلیلی گسستگی در معناداری، با بحران هویت مواجه خواهد شد.
جامعه‌شناس شهری اضافه می‌کند: از نظرگاه دیگری، هویت فرایند پاسخگویی آگاهانه هر فرد به یک دسته سوالات در مورد خودش است؛ از گذشته‌اش که او چه کسی بود، کجا بود و چه بود تا اینکه چه هست و به کدام قبیله، نژاد یا ملت تعلق دارد، منشأ ابتدایی و اصلی‌اش کجا بوده و در تمدن جهان چه نقشی داشته است.
هویت ناشی از عوامل جغرافیایی، نقطه تلاقی جغرافیا و هویت است
وی تاکید می‌کند: ️در دسته‌بندی دیگری هویت به دو نوع هویت فردی و هویت اجتماعی تقسیم می‌شود که هویت فردی شامل هویت جنسی، شخصیتی و دینی است و هویت اجتماعی هویتی ناشی از عوامل جغرافیایی، عوامل سیاسی و تاریخی، عوامل اقتصادی و عوامل فرهنگی است.
باطنی می‌گوید: هویت ناشی از عوامل جغرافیایی، نقطه تلاقی جغرافیا و هویت است و هویت جغرافیایی در واقع بر همان جغرافیای هویتی دلالت دارد، جغرافیایی که شامل محله، شهر، استان و کشور می‌شود و از این رهگذر ما هویت ملی، استانی، شهری و محله‌ای را می‌توانیم از یکدیگر تمییز دهیم.
وی خاطرنشان می‌کند: ️اگر هویت را معناداری جامعه بدانیم و به آن قائل باشیم، جامعه با هویت، معنایی برای خود قائل است، در چارچوب آن عمل کند و در صورت از دست دادن این معنا یا به هر دلیلی گسستگی در معناداری، با بحران هویت مواجه خواهد شد.
جامعه‌شناس شهری می‌گوید: هویت محلی معنایی است که مردم محله برای خود قائل هستند و در چارچوب آن عمل می‌کنند.
وی با بیان اینکه سه دیدگاه جامعه‌شناسی امروز در باب هویت محلی وجود دارد، اضافه می‌کند: دیدگاه نخست کاملاً هویت محلی را تأیید می‌کند و آن را امر واقعی و موجود می‌پندارد و قائل به آن است که هر محله از ۱۹۶ محله در شهر اصفهان برای مردم محله یک معنا می‌دهد و اهالی محله در چارچوب آن معنا عمل می‌کنند، حتی جدیدترین محلات هم برای ساکنانشان معنادار هستند و به نوعی هویت محلی دارند.
باطنی می‌گوید: دیدگاه دوم اساساً قائل به آن است که هویت محلی امروز و در عصر جهانی شدن در هویت شهری، استانی، ملی و بین‌المللی، حل و هضم شده است و دیگر معنادار نیست.
امروز نمی‌توانیم هویت محلی به مثابه معناداری محله را به تمام محلات شهر اصفهان تعمیم دهیم
وی می‌افزاید: این دیدگاه قائل به آن است که دیگر چیزی به نام محله برای شهروندان معنادار نیست و وجود خارجی ندارد و در نهایت مردم خود را عضو یک شهر می‌دانند و خود را عضو یک محله نمی‌دانند.
جامعه‌شناس شهری تصریح می‌کند: در دیدگاه سوم، جامعه‌شناسان شهری می‌گویند برخی محلات شهری به‌ویژه در بخش‌های سنتی‌نشین شهر، دارای نوعی انباشتگی فرهنگی و هنوز برای مردم محله معنادار هستند و در چارچوب معنای محله عمل می‌کنند، به‌طور مثال محلات مناطق یک، ۲، ۳، ۹، ۱۱ و ۱۵ این کلان‌شهر با این دیدگاه برای مردم محله معنادار است و مردم در چارچوب این معنا عمل می‌کنند.
باطنی عنوان می‌کند: محلات مناطق ۴، ۵، ۶، ۷، ۸، ۱۰، ۱۲ و ۱۳ شهرداری اصفهان شاید به آن صورت برای مردم محله معنادار نباشد و حتی مردم برخی از این محلات، نام محله‌ای را هم که در آن ساکن هستند را نمی‌دانند.
وی اضافه می‌کند: این دیدگاه (دیدگاه سوم) هویت محلی را امری نسبی و هرمنوتیکی قلمداد می‌کند و قائل به آن است که هر محله در یک ساختار اجتماعی، معنا پیدا می‌کند یا نمی‌کند.
جامعه‌شناس شهری با بیان اینکه به تصور من، آنچه مقرون به واقعیت است، دیدگاه سوم است، تاکید می‌کند: امروز نمی‌توانیم هویت محلی به مثابه معناداری محله را به تمام محلات شهر اصفهان تعمیم دهیم، بلکه محلاتی بیشتر هویت محلی دارند و برای مردم معنادارتر هستند که سنتی‌نشین‌تر و تاریخی‌تر هستند، بافت بومی دارند و دارای نوعی انباشتگی فرهنگی هستند.
باطنی می‌گوید: محلات دیگر اصفهان به آن صورت هویت محلی ندارند و برای مردم معنادار نیستند، حتی دچار نوعی بی‌سازمانی اجتماعی هستند و هویتی چهل‌تکه دارند، همچنین در این محلات مبنای کنش‌ها و رفتارهای اجتماعی، محله نیست و محله محلی از اعراب ندارد.
وی ادامه می‌دهد: تصور من به‌عنوان یک جامعه‌شناس شهری آن است که ما نباید با تعاریفی همچون محله‌محوری و هویت محلی برای کل محلات شهر، فشار نقش و فشار هویتی ایجاد کنیم، بلکه لازم است در یک رویکرد وجودگرایانه و اگزیستانسیالیستی به‌جای ماهیت دادن به شهر، از وجود شهر در برابر ماهیت آن دفاع کنیم؛ هر جا محله برای مردم شهر معنادار بود، این معنا را حفظ کنیم و بسط دهیم و هر جا محله برای مردم شهر معنادار نیست، وجوه دیگر هویت مثل هویت شهری و هویت ملی را تقویت کنیم و بر آن پای بفشاریم.
اقدامات کالبدی شهرداری نباید موجب ایجاد شکاف در یک محله شود!
فرزاد مؤمنی، کارشناس شهرسازی به خبرنگار ایمنا می‌گوید: در حوزه کالبد و طراحی شهری باید تاکید کنم که اگر مراکز محله‌ای نادیده گرفته شود و به‌واسطه تعریض یک گذر و آزادسازی یک پلاک مراکز محله را از بین ببریم، هویت محله‌ای و در پی آن هویت شهری نیز متزلزل می‌شود.
وی اضافه می‌کند: به‌عنوان مثال محله جاوان در منطقه ۹ شهرداری اصفهان، از لحاظ موقعیت جغرافیایی به دو بخش یعنی جاوان بالا و جاوان پایین تقسیم شده است که به دلیل بالا و پایین بودن خیابان اشرفی اصفهانی است که در منطقه ۹ کشیده شده است.
کارشناس شهرسازی تاکید می‌کند: زمانی که خیابان اشرفی اصفهانی به‌عنوان یکی از دستاوردهای شهرداری احداث و میان این کلان‌شهر و خمینی شهر به‌عنوان یک دروازه طراحی و اجرا شد، محلات این ناحیه از شهر به دو بخش تقسیم شدند.
مؤمنی می‌گوید: در پی این اقدام محله‌ای که همیشه تحت عنوان جاوان بالا شناخته می‌شد، تقسیم به دو بخش جاوان بالا و جاوان پایین شد، اما زمانی که با ساکنان این محله صحبت می‌کنیم، جاوان را یک محله می‌دانند و این اقدام موجب شکاف اجتماعی میان محلات می‌شود.
وی ادامه می‌دهد: اقدامات کالبدی که توسط شهرداری انجام می‌شود نباید موجب ایجاد شکاف در یک محله شود، نیاز است برنامه‌ریزی برای احداث سایر خیابان‌ها دقیق‌تر انجام شود.
طراحی کالبدی و فیزیکی و مسائل اجتماعی هر دو بر تقویت و ارتقای هویت محله‌ای اثرگذار است
کارشناس شهرسازی خاطرنشان می‌کند: طراحی کالبدی و فیزیکی و مسائل اجتماعی هر دو بر تقویت و ارتقای هویت محله‌ای اثرگذار است، در صورتی که نحوه مداخلات کالبدی در سطح محلات شهری مورد توجه قرار نگیرد، در نهایت موجب از میان رفتن ارتباط مؤثر میان شهروندان می‌شود و سطح مشارکت آن‌ها را کاهش می‌دهد.
مؤمنی با بیان اینکه تعلق به مکان احساسی است که شهروندان به موجب آن در محل سکونت خود احساس آرامش می‌کنند، می‌گوید: فردی که وارد محله‌ای از شهر می‌شود، هیچ خاطره‌ای از آن محله ندارد و در آن محل نقش‌آفرینی نیز نکرده است، بنابراین ممکن است به کالبد محله آسیب وارد کند و مشارکتی نیز در پیشرفت محله نخواهد کرد، زیرا هویت و احساس تعلقی نسبت به آن مکان ندارد و امکان دارد که هزینه‌ای را به مجموعه محله وارد کند.
وی اضافه می‌کند: نیاز است برای هویت‌بخشی به محلات و افزایش مشارکت شهروندان اقداماتی همچون نشانه‌گذاری، ایجاد خوانایی در مسیرها، ایجاد فضاهای تعامل به‌منظور مشارکت اجتماعی و فرهنگی و برنامه‌ریزی‌های فرهنگی و ورزشی را در سطح محلات انجام داد و به نوعی برای افراد خاطره‌سازی کنیم، زیرا این خاطرات بعدها تبدیل به هویت آن محله می‌شود.
کارشناس شهرسازی تاکید می‌کند: طراحی ورودی برای محلات شهر به هویت‌بخشی محل و مباحث زیبایی‌شناسانه و ارتقای کیفیت بصری کمک می‌کند.
مؤمنی با اشاره به چالش‌های ارتقای هویت محله‌ها می‌گوید: از چالش‌های پیش‌رو در ارتقای هویت شهری، رویکرد و نگرش مدیران شهر است و این مشکلات نباید وارد سطوح مدیریتی شود.
کارشناس شهرسازی تصریح می‌کند: ورود مهاجر به شهر و ساکن شدن آن‌ها در محلات به دلیل تفاوت در فرهنگ‌ها و قومیت‌ها هویت شهری و هویت در سطح محلات شهر را به نوعی متزلزل کرده است، به‌طوری که بسیاری از این قومیت‌ها در سطح شهر اجتماع‌هایی را تشکیل داده‌اند، زیرا تاب‌آوری آن‌ها در برابر یکدیگر بیشتر است و این خود می‌تواند با وجود مهاجرت‌پذیری شهرها به محلات شهری هویت ببخشد.
به گزارش ایمنا، ارتقای هویت شهری نیازمند برنامه‌ریزی در حوزه‌های اجتماعی، اقتصادی و کالبدی است و تمام سازمان‌های دخیل در اداره شهر باید برنامه‌ریزی دقیقی در این حوزه داشته باشند، همچنین در این زمینه لازم است نگاه مدیریتی از تصمیم‌گیری برای مردم به تصمیم‌گیری با مردم تغییر پیدا کند و در نهایت تصمیم‌گیری توسط مردم انجام شود.
از جمله مسائلی که نیاز است هم در طراحی شهری و هم در برنامه‌ریزی شهری و شهرسازی مورد توجه قرار گیرد، «هویت» است، زیرا هویت شهری به‌موجب نقش کالبدی و اجتماعی پررنگ محلات، از سطوح شهری آغاز شود و برنامه‌ریزی در این ابعاد بسیار مؤثرتر و کاراتر خواهد بود.
گزارش از: سروش زارع
نظر شما