اغلب کارگردانان و تهیه‌کنندگان تلاش می‌کنند سراغ سوژه‌های خاص سینمایی نروند، شاید در نگاه اول این جمله اشتباه به‌نظر بیاید، اما زمانی که به سینما فقط به عنوان هنر نگاه نکنیم و آن را یک صنعت و رسانه هم بدانیم، بیشتر با این جمله همراه می‌شویم. تولیدکنندگان سینمایی با دو هدف «دیده ‌شدن اثرشان» و «پُرفروش»‌ شدن آن، طرح و فیلم‌نامه‌های سینمایی را برای ساخت انتخاب می‌کنند. عامدانه این دو را از هم جدا کردم چون در اولی منظور از دیده‌شدن اثر، مورد توجه قرار گرفتن است و نه صرف پُرفروش شدن. منظور از سوژه‌های خاص، موضوعات و مفاهیمی‌ است که ممکن است به سختی به تصویر دربیاید یا به قدری موضوع و سوژه خاصی باشد که تمام مخاطبان از گروه‌های سنی، جنسیتی و قشری مختلف را به خود جذب نکند. یکی از سوژه‌های مهم اما در اقلیتی که سینماگران در طول تاریخ به سراغ آن رفته‌اند، «رایحه، عطر و عطرسازی» است.

قصه کلی عطر و عطرسازی در جهان

از تاریخچه عطر و بخور در اسلام و اهمیت عطر در دین اسلام و فرهنگ علمی بزرگ اعراب از عطر در قرون وسطی و زمین‌های مساعد کشورهای شرقی برای کشت گیاهان معطر که نخواهیم بگوییم، باید سراغ فرانسه برویم؛ همان زمانی که برای اولین بار دستکش‌های معطر در فرانسه به بازار آمد و تولیدکنندگان عطر و دستکش صنف مشترکی تشکیل دادند. همان زمانی که دربار لویی پازندهم دربار عطرآگین نام گرفته بود و عطر معنای قدرت و ثروت داشت. در سال ۲۰۰۵ هم باستان‌شناسان ردی از قدیمی‌ترین عطر جهان و کارخانه عطرسازی پیدا کرده‌اند که متعلق به حدود ۴۰۰۰ سال پیش است. تمام این‌ها را گفتم که بگویم آدمی همه جا و همیشه به عطر و عطرسازی علاقه نشان داده، اما تصویر آن در رسانه‌ها نادیده گرفته شده و گروه کمی از تولیدکنندگان سراغ این سوژه رفته‌اند. در همین حال، از همین میزان کم، تعداد خیلی کمتری به مقوله عطر در محوریت داستان فیلم و اثرگذاری آن پرداخته‌اند. ده فیلمی که سوژه عطر در آن‌ها جای گرفته، از این قاعده مثتثنا نیستند.

به‌طورکلی درباره ویژگی‌های عطر باید گفت، عطر منبع اثرگذاری است، حس خوب فردی و جمعی ایجاد کرده و نبودنش هم ناخوشایند خود فرد و دیگر افرادی است که با آن‌ها در تعامل است. عطر باعث جمع‌شدن آدم‌ها می‌شود. این ماده قابل جایگزین با ماده دیگری نیست. عطر، ماده‌ای خوشایند تمام افراد است و برخلاف بسیاری از مواد خوردنی و استفاده ‌کردنی که همیشه مخالفانی هم دارند، تنها کسانی از عطر گریزانند که ناخواسته به آن حساسیت دارند. این ماده، برانگیزاننده خاطره‌هاست و خاطره‌ها برآمده از اتفاقات فردی و جمعی خوب و بد پیش‌آمده برای انسان در حال رشد هستند. عطر در عین اینکه صمیمیت را افزایش می‌دهد، تعیین‌کننده حدود فردی است. در سینما نیاز است همین ویژگی‌ها به تصویر درآمده تا محوریت و اثر عطر در فیلم‌ها قابل مشاهده باشد.

۱. (۱۹۷۴)The Perfume of the Lady in Black

اگر نخواهم بی‌انصافی کنم و بگویم که از «عطر» در فیلم ایتالیایی «عطر بانوی سیاه‌پوش» فقط در عنوان آن استفاده شده، باید بگویم که آغازگر ماجرای فیلم و حادثه محرک قصه، رسیدن یک بوی مرموز به مشام شخصیت اصلی فیلم و شکل‌گیری قصه فیلم است. فرانچسکو باریلی این فیلم را در ژانر وحشت ساخته و فارغ از خسته‌کننده بودن خود فیلم، چیزی درباره عطر و رایحه برای ارایه ندارد.

۲. (۱۹۹۲) Scent of a Woman

از میان فیلم‌های با موضوع عطر، «بوی خوش زن» بیشترین امتیاز یعنی ۸ از ۱۰ را دارد. «بوی خوش یک زن» فیلم درام به کارگردانی مارتن برست است. فیلم بازسازی یک فیلم ایتالیایی به همین نام است که بازی آل‌پاچینو در نقش یک سرهنگ بازنسته نابینا در آن ماندگار شده است. دانشجوی جوانی برای هزینه تحصیلش پرستاری این سرهنگ بازنشسته را برعهده می‌گیرد و به سرهنگ کمک می‌کند که از خودکشی رها شود. این فیلم هم نسبت نزدیکی با جهان عطر و عطرسازی نداشته و در لایه‌های زیرین و البته کم عمق ماجرای اصلی به عطرشناسی شخصیت اصلی اشاره شده است.

۳. (۱۹۹۳) The Scent of Green Papaya

«ان هوگ» فیلم‌ساز فرانسوی اصالتا ویتنامی، در سال ۱۹۹۳ این فیلم را ساخته است. فیلم به الهام‌بخشی و اشتیاق برانگیزی حوزه عطر و رایحه نمی‌رسد و شاید فقط کمی بیشتر از عطر بانوی سیاه‌پوش درباره عطر است و البته از آن امتیاز بیشتری دارد و دیدنش توصیه می‌شود؛ دختر نوجوانی که به واسطه بو کشیدن و حس شامه ارتباط لطیفی با طبیعت حول خود دارد، خدمتکار یک خانواده ثروتمند شده است و ماجراهای مختلفی برای او تا زمان جوانی و مادر شدنش اتفاق می‌افتد. این فیلم نیز همانند سینمایی «عطر: داستان یک قاتل» اما لطیف‌تر، از قدرت تصاویر بسته و نزدیک برای انتقال رایحه و تصویر آن به مخاطب بهره برده است.

۴. (۲۰۰۶) Perfume: The Story of a Murderer

عجیب و منحصرترین تصویر خلق‌شده از عطر در سینمایی «عطر، داستان یک قاتل» اتفاق افتاده که امتیاز نسبتا بالایی دارد؛ ۷.۵ از ۱۰. تام تیکور این فیلم را براساس رمان «عطر» ساخته است. جوانی بی‌خانمان با استعداد آزاردهنده «شامه قوی» به دنیا آمده و تمام زندگی‌اش در حرص و طمع ساخت یک عطر منحصربه‌فرد می‌کند که تمام مردم مجذوبش می‌شوند. به واسطه تخیل و تجسم قوی، منحصر و خلاقانه کارگردان و فیلم‌نامه‌نویس فیلم و نماهای بسته و نزدیک، عطر به شکلی دقیق، ویژه و ملموس در فیلم به نمایش درآمده اما در خدمت و اختیار ضدقهرمان است، ضدقهرمانی که با وجود قاتل بودن، بعد از ساخت عطر مدنظرش فرشته، قدیس و محبوب مردم می‌شود. در بیشتر فیلم‌هایی با موضوع عطر، زن، احساس و عشق نیز بازنمایی می‌شوند، در این فیلم عطر، ضدزن است و اما خود اوست؛ با نگاهی استعاری، «دختر» و جنسیت زن همان عطر محبوب و خالص است که همه مردم با بوییدنش، سرمست و از خودبیخود می‌شوند. حرص، آز و طمع مبنای تصویر خلق‌شده از عطر در فیلم است.

۵. (۲۰۰۷) Love in the Time of Cholera

در سینمایی «عشق در زمان وبا» به اثری که عطرها در برانگیختن خاطرات و احساسات دارند، اشاره می‌کند اما قصه فیلم درباره عطر و عطرسازی نیست. مایک نیوول این فیلم را با موضوع عشق ساخته است. این فیلم نیز اقتباس بوده و از کتابی به همین نام که گابریل گاسیا مارکز آن را نوشته، گرفته شده است. این فیلم بیش از ۶ برابر هزینه‌اش، فروش کرده است. داستان فیلم درباره مرد جوانی است که عاشق دختری زیبا می‌شود و اما به دلیل فقر، او را از دست می‌دهد و ۵۰ سال بعدی زندگی‌اش را صرف رسیدن به ثروت می‌کند و در این مسیر با زنان زیادی آشنا می‌شود که هیچکدام جایگزین عشق اول او نمی‌شود.

۶. (۲۰۰۹)Coco Chanel and Igor Stravinsky

اسم فیلم فرانسوی «کوکو شنل و ایگور استراوینسکی» را که دیدم به نظرم رسید با یک درام عاشقانه با محوریت عطر و عطرسازی مواجهیم. اما فیلم بیش از آنکه درباره عطر و حتی درباره «گابریل بونو» یا همان کوکو طراح مد باشد، درباره زندگی موسیقی‌دان معروف روسی، ایگور استراوینسکی است. یک فیلم درام کسل‌کننده که داستان عشقی بین کوکو شانل و ایگور استراوینسکی را روایت می‌کند. در این فیلم، عطرهایی که توسط کوکو شانل طراحی شده‌اند، به نمایش گذاشته شده است و تمام آنچه که از عطر و عطرسازی در ۵ درصد فیلم نشان داده می‌شود، درباره صنعت و تجارت عطر است. کارگردان فیلم، «یان کونن» هلندی است.

۷. (۲۰۰۷) Scents and Sensibility

این فیلم کمدی رمانتیک درباره داستان دو خواهر جوان اصطلاحا «در پر قو بزرگ‌ شده» است که وابستگی‌شان به پدر باعث می‌شود پس از زندانی شدن او، در مسیر پیدا کردن شغل و درآمد ماجراهای مختلفی را از سر بگذرانند. در این میان دست به ساخت لوسیون‌های معطر خانگی زده و موفق می‌شوند شرکت خود را ثبت کنند. اگرچه پوستر و عنوان فیلم غلط‌انداز و ممکن است فکر کنیم با فیلمی مواجهیم که سوژه‌اش عطر است، اما باید بگویم این فیلم از جمله فیلم‌های هالیوودی با رتبه زیر ۶ است که به سوژه عطر و عطرسازی فقط اشاره‌ای داشته و آن را منبع درآمد و موفقیت تصویر کرده که قابل جایگزین با هرسوژه درآمدزای دیگری است.

۸. (۲۰۱۷)Love Blossoms

شاید بشود این فیلم را از فیلم‌های با سوژه و محوریت عطر و عطرسازی دانست و امتیازش هم کمی از ۶ بیشتر است. فیلم درباره یک عطرساز و یک گل‌فروش است. دختر جوان عطرساز برای دستیابی به فرمول عطری که پدرش اختراع کرده، با مرد جوان گلفروشی آشنا شده و با کمک او به فرمول عطر می‌رسند. حرفه و تخصص عطرسازی، حلقه اتصال او پدرش (خانواده و خاطره) است که دیگر در این جهان نیست. باور او برای موفقیت را تقویت کرده و در نهایت باعث شکل‌گیری عشق و ازدواج خودش هم می‌شود. سوژه عطر باعث جمع‌شدن افرادی دورهم می‌شود که باور به موفقیت دختر جوان در حرفه‌اش دارند و به او کمک می‌کنند. کارگردان فیلم جو کرستنسن است.

۹. (۲۰۱۹) Perfumes / Les Parfums

سینمایی «عطرها» همان‌طور که انتظار می‌رود، محصول فرانسه است. فیلمی درام درباره یک زن عطرساز که در بازه‌های زمانی مختلف، بویایی خود را از دست داده و از رده عطرشناسی و عطرسازی خارج می‌شود. نوع نگاه به عطر در فیلم، یک «سوژه قابل جایگزین» و این نقطه ضعف آن است. یعنی می‌شد در این نگاه، طبیعت و بینایی جایگزین عطر و بویایی شود. عطر در فیلم نه اثرگذار و نه اثرپذیر است، بلکه آنچه که باعث تغییر و رشد شخصیت می‌شود تعاملات انسانی شخصیت اصلی است که البته نکته مثبت نگاه فیلم به عطر این است که همین تعاملات انسانی به بهانه موضوع عطر پیش رفته و او را تغییر می‌دهد. کارگردان فیلم گرگوار کاپادوس است. اگرچه فرانسه در عطر و عطرسازی شهرت دارد، اما سبک سینمایی فرانسه با خط سیر کند، کشدار و بدون الهام و اشتیاق، باید آخرین انتخاب سینماگران برای بازنمایی عطر در سینما باشد.

۱۰. (۲۰۲۴) عطرآلود

سینمایی ایرانی «عطرآلود» ساخته هادی مقدم‌دوست، این روزها روی پرده سینماهای کشور در حال اکران است. فیلم درباره جوانی عطرساز است. عطر در فیلم محوریت دارد و اتفاقات پیشامده شخصیت‌ها را در مسایل مختلف به هم گره می‌زند. استفاده از تصویرسازی‌های خلاقانه و جدید از عطر و پرداختن به بخش نوستالژیک عطر و رایحه باعث شده که مخاطب به خوبی با فیلم ارتباط گرفته و بیش از پیش جهان عطر و عطرسازی برایش ملموس شود. از جمله مسایلی که شخصیت فیلم به واسطه عطر با آن مواجه می‌شود، خاطره، خانواده، فرزندآوری، بیماری، حیات و ممات و اشتیاق به اثرگذاری است. نه عطر باعث جدایی افراد از هم می‌شود، نه حس نوستالژیک آن بیان‌کننده یک فقدان و حسرت است، نه سرمستی حریصانه دارد، نه استفاده می‌شود برای بیان عشق. قصه در خدمت عطر است و عطر در محوریت قصه است، اما با نگاهی ویژه منبع الهام، امید و اشتیاق شده و در خدمت رشد و تغییر شخصیت قهرمان قرار گرفته، به طوری که در این قصه، نمی‌توان ماده یا سوژه دیگری را جایگزین آن کرد. دیدن این فیلم توصیه می‌شود.