«حق‌الناس» مهم‌ترین و پربسامدترین موضوع در دین اسلام است تا جایی که طولانی‌ترین آیه قرآن(سوره بقره آیه ۲۸۲) نیز به همین موضوع اختصاص دارد و امیرالمؤمنین امام علی(ع) نیز می‌فرمایند «خدای متعال رعایت حقوق بندگانش را مقدمه‌ای بر رعایت حقوق خودش قرار داده است.»

اوج تجلیگاه توجه به حق‌الناس در مکتب اسلام و اهل‌بیت(ع) را می‌توان در شب عاشورا مشاهده کرد؛ هنگامی که امام حسین(ع) شرط پیکار با ظلم و همراهی با خود را بدهکار نبودن گذاشت و بیعت خود را از افرادی که حقی بر گردن دارند برداشت چراکه پرداخت حق مردم را مقدم بر حضور در جهاد با طاغوت می‌دانستند.

همین رویداد مهم و درس‌آموز از واقعه کربلا سبب شد تا ایکنا در ماه محرم امسال به موضوع مهم «حق‌الناس» بپردازد و بخش‌هایی از کتاب «حق‌الناس، ارتباط متقابل حقوق مردم و اخلاق اسلامی»، نوشته آیت‌الله‌العظمی مظاهری را به سمع و نظر مخاطبان خود برساند که در ادامه مشروح بخش چهاردهم با موضوع «حق‌الناس به اعتبار تعلیم و تعلم» را می‌خوانید.

تقسیم دیگر حق‌الناس به اعتبار تعلیم و تعلم است؛ اساساً پرورش دینی و تربیتی انسان‌ها و نیز آموزش علمی حقوق متقابلی بین معلم و متعلم پدید می‌آورد. 

حق انبیا و اوصیا

بیشترین حق تعلیم و تعلم بشریت را انبیای الهی و اوصیای آنها و به ویژه پیامبر اکرم(ص) و ائمه طاهرین(ع) دارند. در چندین روایت از اهل بیت نقل شده که پیامبر(ص) و امیرالمؤمنین(ع) دو پدر امت هستند و حق ایشان و همچنین حق سایر امامان هدی(ع)، افضل از حق پدر و مادر نسبی است. 

از جمله امیرالمؤمنین(ع) می‌فرمایند که از پیامبر اکرم(ص) شنیدم که فرمودند «يَا عَلِيُّ أَنَا وَأَنْتَ أَبَوَا هَذِهِ الْأُمَّةِ وَلَحَقْنَا عَلَيْهِمْ أَعْظَمُ مِنْ حَقِ أَبَوَيْ وِلَادَتِهِمْ فَإِنَّا نُنْقِذُهُمْ إِنْ أَطَاعُونَا مِنَ النَّارِ إِلَى دَارِ الْقَرَارِ وَ نُلْحِقُهُمْ مِنَ الْعُبُودِيَّةِ بِخِيَارِ الْأَحْرَارِ» ای علی من و تو دو پدر این امت هستیم و حتماً حق ما از حق کسانی که آنها را به دنیا آورده‌اند، بیشتر است؛ چراکه اگر از ما اطاعت کنند، ما آنان را از آتش جهنم نجات می‌دهیم و به بهشت رهنمون می‌گردیم و آنها را از قید اسارت و بندگی رهانده به حریت و آزادگی می‌رسانیم. 

ناگفته پیداست که ادای حق اهل بیت(ع) که هادیان بشریت به سوی سعادت و رستگاری هستند در گرو اطاعت از دستورات ایشان است. آن بزرگواران برای رسیدن دین اسلام و مذهب تشیع به ما زحمات و صدمات فراوانی تا شهادت، متحمل شده اند پس کمترین وظیفه برای ادای حقشان این است که از تعالیم انسان‌ساز ایشان بهره‌مند شویم و به دستورات و توصیه‌های آنان عمل کنیم تا رستگار شویم.

حق عالم و دانشمند 

عالمان دین و فقها نیز صاحب حق هستند. کمترین حق یک مرجع تقلید و عالم دینی آن است که مردم از زحمات و خدمات علمی و تربیتی او استفاده کنند و دین‌دار باشند. افزون بر این در روایتی از قول امیرالمؤمنین(ع) حقوقی برای عالمان و دانشمندان به طور کلی برای کسانی که انسان از آنها علم می‌آموزد، بیان شده است. 

آن حضرت می‌فرمایند «حق عالم آن است که زیاد از او سؤال نپرسی؛ قبل از او به سؤال دیگران پاسخ ندهی؛ وقتی به پرسشی پاسخ نداد، به او اصرار نکنی؛ هنگامی که خسته شد او را رها کنی با دست و با چشم به او اشاره نکنی؛ در مجلس به او نگویی فلان کس یا فلان استاد بر خلاف نظر تو سخن گفته؛ رازش را فاش نکنی نزد او از کسی غیبت و بدگویی نکنی؛ اگر با جمعی باشد به همه سلام بدهی و به خصوص به او تهنیت بگویی و احترام بگذاری در مقابل او بنشینی تا اگر کاری داشت در انجام آن از دیگران سبقت بگیری از طول صحبت او خسته نشوی، زیرا عالم چون درخت خرما است و باید انتظار ببری تا از او میوه و ثمره‌ای به تو برسد.» سپس آن حضرت می‌فرمایند: عالم از نظر مقام و منزلت مانند کسی است که همیشه روزه باشد و شب زنده داری کند و در راه خدا جهاد کند. وقتی عالم از دنیا برود در اسلام رخنه‌ای می‌افتد که تا قیامت مسدود نخواهد شد. هفتاد هزار فرشته مقرب آسمانی طالب علم را مشایعت می‌کنند.

حق متعلم و شاگرد 

متعلمین یا دانش‌آموزان، دانشجویان و طلاب علم نیز حقوقی دارند که باید توسط معلمان و اساتید مراعات شود. اولین حق شاگردان بر استاد این است که هر چه استاد آموخته در فراخور حال و به میزان استعداد شاگردان به آنها بیاموزد. امام باقر(ع) می‌فرمایند «زکات علم آموختن آن به بندگان خداوند است؛ زَكَاةُ الْعِلْمِ أَنْ تُعَلِّمَهُ عِبَادَ اللَّهِ.»

امام سجاد(ع) در رساله حقوق تدریس نیکو و بدون مانع رفتار بدون تندی و درشتی و خودداری از خشم و غضب را از جمله حقوق متعلمین می‌دانند که رعایت آنها از سوی معلمین و اساتید لازم است. ایشان در آن رساله خطاب به معلم‌ها و استادان می‌فرمایند «خدای عزوجل با علمی که به تو داده و گنجینه‌هایی که بر تو گشوده تو را سرپرست شاگردان کرده است؛ یعنی کسی که علم دارد باید علم خویش را مانند یک خزانه‌دار در اختیار طالبان و نیازمندان قرار دهد.»

سپس می‌فرمایند «پس اگر آنها را به نیکویی تعلیم دهی بر آنان درشتی نکنی و در رفتار با آنها خشمگین نشوی خداوند متعال از فضل خویش علم تو را می‌افزاید و اگر دانش خود را از مردم دریغ کنی و به آنها نیاموزی علم و آگاهی خود را از دست داده و در نظر مردم نیز خوار و ذلیل خواهی شد.»