[شهروند] جلوگیری از خام‌فروشی و توسعه صادرات غیرنفتی، به‌عنوان یکی از مهم‌ترین اهداف سند چشم‌انداز 20ساله و برنامه‌های توسعه کشور محسوب می‌شود و در این راه صنعت پتروشیمی به‌عنوان یک صنعت ارزآور می‌تواند با بهره‌گیری از همه ظرفیت‌های خود و تکمیل زنجیره‌های ارزش، دست‌کم سالانه 25میلیارددلار ارز وارد کشور کند.
بر این اساس، با توجه به دورنمای مبهم تحریم‌ها و آینده نامشخص بازار جهانی نفت، ماهیت غیرقابل تحریم صنعت پتروشیمی می‌تواند در مصونیت‌بخشی به اقتصاد ایران در برابر تحریم کمک مهمی کند؛ سند این موضوع نیز تحولات دهه 90است که در اوج تحریم‌های نفتی، صنایع پتروشیمی در روزگار تنگی و سختی اقتصاد ایران به کمک کشور آمدند.
کشورهای مختلف جهان، متناسب با سیاست و توسعه صنعتی داخلی، به توسعه صنعت پتروشیمی اقدام کرده‌اند. ایران نیز در توسعه صنعت پتروشیمی رشد قابل‌قبولی داشته و هم‌اکنون پس از عربستان، دومین صنعت پتروشیمی منطقه غرب آسیا را در اختیار دارد. با وجود این، صنعت پتروشیمی ایران با وضعیت مطلوب فاصله دارد و با مسائلی همچون ناقص ماندن زنجیره‌های ارزش مواجه است.
پتروشیمی به‌عنوان نخستین زنجیره پس از نفت و گاز، صنعتی پربازده به‌ویژه در بخش پایین‌دستی و دارایی‌محور با حجم سرمایه‌گذاری و فناوری‌های بالا است. کشاورزی، اکتشاف نفت و گاز و معدن، آب و مدیریت پسماندها و ضایعات، منسوجات و پوشاک، محصولات چوبی مصنوعی، کاغذ و فراورده‌های کاغذی، فراورده‌های نفتی، لاستیک و انواع پلاستیک، محصولات غیرفلزی معدنی، آلومینیوم، در و پنجره، پوشش‌های فلزی، ماشین‌آلات صنعتی، ماشین‌آلات تجاری و خدمات صنعتی، تجهیزات تهویه هوا، اجزای شبه‌رسانا و الکتریکی و تجهیزات و اجزای الکتریکی ازجمله صنایعی است که به‌طور مستقیم و غیرمستقیم به صنعت پتروشیمی وابسته‌اند.
به‌گفته کارشناسان، با به کارگیری همه ظرفیت‌های صنعت پتروشیمی، میزان تولید این صنعت قابلیت رسیدن به عدد 140میلیون تن در سال را دارد و دستیابی به این عدد عملا شرایط ارزی کشور را پایدار خواهد کرد.

گام مهم دولت سیزدهم برای ارتقای صنعت پتروشیمی
 در همین ارتباط، مرتضی شاهمیرزایی، مدیرعامل شرکت ملی صنایع پتروشیمی، اخیرا گفت: توسعه متوازن صنعت از طریق تکمیل زنجیره ارزش، از راهبردهای صنعت پتروشیمی ایران است.
وی با بیان اینکه زنجیره محصولات پتروشیمی تا هفت سال آینده تکمیل خواهد شد، یادآور شد: سیاست وزارت نفت همسو با تأکید مقام معظم رهبری بر جلوگیری از خام‌فروشی و نیمه‌خام‌فروشی محصولات، تکمیل زنجیره ارزش در صنعت پتروشیمی است که بر این اساس سند جامع آن تهیه و ابلاغ شده است.معاون وزیر نفت در امور پتروشیمی با اشاره به بیش از ۶ دهه فعالیت صنعت پتروشیمی در ایران، افزود: هم‌اکنون ظرفیت تولید صنعت پتروشیمی ایران با سبد متنوعی از محصولات از مرز ۹۵ میلیون تن در سال عبور کرده است.
شاهمیرزایی با بیان اینکه این صنعت شاگرد اول سبد صادرات مواد غیرنفتی کشور است، اعلام کرد: با بهره‌برداری رسمی از ۶ طرح پتروشیمی در هفته گذشته و نیز برنامه افتتاح ۱۵ طرح دیگر تا پایان امسال، مجموع ظرفیت تولید صنعت پتروشیمی به سالانه ۱۰۰ میلیون تن می‌رسد.

راه‌حل افزایش تولید محصولات پتروشیمی چیست؟
یک کارشناس حوزه انرژی گفت: صنعت پتروشیمی یکی از سودآورترین صنایع کشور به‌حساب می‌آید، به‌طوری‌که ارزش درآمدی آن به بالای ۲۵ میلیارد دلار در سال می‌رسد و با تکمیل زنجیره ارزش می‌توان این درآمد را تا چندین برابر افزایش داد.
امین کاوه در گفت‌وگو با ایسنا، با تأکید بر اینکه توجه به صادرات غیرنفتی و همچنین تکمیل زنجیره‌های ارزش در اسناد بالادستی کشور مورد تأکید قرار گرفته است، اظهار کرد: در بند ۱۳ سیاست‌های کلی اقتصاد مقاومتی به مقابله با ضربه‌پذیری درآمد حاصل از صادرات نفت و گاز از طریق افزایش صادرات پتروشیمی و در بند ۱۵ آن نیز به افزایش ارزش افزوده از طریق تکمیل زنجیره ارزش صنعت نفت و گاز و توسعه تولید محصولات پتروشیمی و فراورده‌های نفتی اشاره شده است.
وی با بیان اینکه در جزء ۸ بند الف سیاست‌های کلی انرژی در دوره چشم‌انداز نیز بر جایگزینی صادرات فراورده‌های نفت، گاز و پتروشیمی به جای صدور نفت خام، گاز و همچنین تکمیل زنجیره تولید از مواد خام تا محصولات نهایی با رعایت اصل رقابت‌پذیری و فاصله گرفتن از خام‌فروشی در بازه زمانی معین تأکید شده است، اظهار کرد: برنامه هفتم توسعه نیز به این مهم اشاره داشته و براساس آن ظرفیت تولید محصولات پتروشیمی از سالانه ۹۲ میلیون تن کنونی به ۱۳۱.۵ میلیون تن در پایان این برنامه می‌رسد.
او افزود: آنطور که اعلام شده با بهره‌برداری از مجتمع‌های جدید پتروشیمی، ظرفیت تولید صنعت پتروشیمی از ۹۴ میلیون تن در پایان سال ۱۴۰۱ به ۱۴۰ میلیون تن در سال ۱۴۰۴ افزایش می‌یابد که این مقدار تولید منجر به حدود ۱۸ تا ۲۰ میلیارد دلار ارزآوری می‌شود. از این ۱۸ میلیارد دلار، یک‌سوم برای تامین نیازهای داخلی مصرف می‌شود و حدود ۱۲ میلیارد دلار ارزآوری خالص در سامانه نیما عرضه می‌شود و به مصرف بخش‌های دیگر کشور می‌رسد.
کاوه با بیان اینکه هرچه این زنجیره ارزش تکمیل شود، ثروت ملی افزایش پیدا می‌کند، گفت: تکمیل زنجیره ارزش بدین معنا است که می‌توان از یک محصول درآمد بیشتری را حاصل کرد. به‌عبارت بهتر، اگر گاز را به متانول تبدیل کنیم، هر تن بین ۳۰۰ تا ۴۰۰ دلار ارزآوری دارد و اگر متانول در زنجیره ارزش به پروپیلن یا پلی‌پروپلین تبدیل شود، این ارزآوری به ۹۰۰ دلار می‌رسد که ارزش‌افزوده ۳۰۰ درصدی خواهد داشت و اما اگر این زنجیره ارزش کامل و به اقلام دیگری تبدیل شود این ارزآوری به بالای هزار دلار می‌رسد.
وی با بیان اینکه عدم‌تکمیل زنجیره ارزش محصولات حکایت از بی‌توجهی به سرمایه‌گذاری‌ها در جهت تکمیل زنجیره ارزش این صنعت دارد، اظهار کرد: تنوع‌بخشی به محصولات تولیدی صنعت پتروشیمی امکان استفاده از بازارهای متفاوت را فراهم می‌کند که این خود ضربه‌پذیری صنایع پتروشیمی ایران را در شرایط تحریم و فراز و نشیب‌های بازاری را کاهش می‌دهد.
این کارشناس حوزه انرژی با بیان اینکه رونق تولیدات صنعتی جزو یکی از مولفه‌های رشد اقتصادی کشور به‌حساب می‌آید و در این بین صنعت پتروشیمی نیز نقش ویژه‌ای در بهبود شرایط اقتصادی و بین‌المللی دارد، گفت: حدود ۷۰ درصد ارزش افزوده صنعت پتروشیمی در صنایع تکمیلی محقق می‌شود اما باید توجه داشت که ایجاد ارزش افزوده بالاتر در صنعت پتروشیمی کشور از طریق توسعه صنایع میان‌دست و پایین‌دست پتروشیمی تحقق می‌یابد.
وی با اشاره به لزوم یک نهاد تنظیم‌گر در صنعت پتروشیمی گفت: در سال‌های گذشته، نبود خوراک مشکلات زیادی را برای صنعت پتروشیمی ایجاد کرد؛ باتوجه به اهمیت این صنعت لازم است تا یک نهاد تنظیم‌گر برای مدیرت چالش‌ها در صنعت پتروشیمی با تمرکز بر تکمیل زنجیره ارزش وجود داشته باشد.
این کارشناس حوزه انرژی با تأکید بر لزوم تکمیل زنجیره ارزش و رهایی از خام‌فروشی در کشور گفت: تنها راه توسعه کشور و افزایش ارزآوری، دوری از خام‌فروشی است و با توجه به پتانسیل‌های بالای ایران در صنعت پتروشیمی لازم است تا گام‌های بزرگ‌تری در این حوزه برداشته شود.

مهم‌ترین موانع توسعه زنجیره ارزش پتروشیمی
علی صالح‌نیا، کارشناس و پژوهشگر حوزه سیاستگذاری صنعت پتروشیمی، ضمن تأکید بر اهمیت این صنعت از نظر ارزآوری و همچنین پشتیبانی از تولید محصولات در زنجیره‌های مختلف اقتصادی ازجمله نساجی، صنایع پلیمری و کشاورزی، به لزوم بررسی چالش‌های این صنعت پرداخت.
وی برهمین اساس چالش‌های صنعت پتروشیمی را در هفت گروه چالش‌های حوزه سرمایه‌گذاری و تامین مالی، چالش‌های حوزه تامین خوراک، چالش‌های حوزه بازار محصولات، چالش‌های حوزه لجستیک و زیرساخت، چالش‌های حوزه پشتیبانی، چالش‌های حوزه تنظیم‌گری و حکمرانی و چالش‌های حوزه علمی‌فناوری دسته‌بندی کرد.
این پژوهشگر حوزه سیاستگذاری صنعت پتروشیمی با اشاره به میانگین سرمایه‌گذاری حدود دو‌میلیارد دلار در سال ‌در صنعت پتروشیمی ایران و مقایسه آن با میزان سرمایه‌گذاری سایر کشور‌‌‌‌‌‌های پیشرو و رقبای منطقه‌ای، گفت: استفاده از ابزارهای سرمایه‌گذاری نوین و همچنین برنامه‌ریزی برای جذب سرمایه‌گذاران خارجی ضرورت دارد.
صالح‌نیا افزود: در حوزه تنوع بازار شاهد تغییر روند کشورهایی مثل چین از واردکننده محصولات پایه و میانی به تولیدکننده این محصولات هستیم؛ درحالی‌که کشورهای اروپایی، به‌دلیل عدم‌دسترسی به خوراک، در حال تبدیل‌شدن به واردکننده محصولات پتروشیمی برای استفاده در صنایع پایین‌دستی هستند.
 وی با اشاره به مشکلات مرتبط با تامین خوراک، چشم‌انداز ناترازی گازی در سال‌های نه‌چندان دور را به‌عنوان یکی از چالش‌های جدی در حوزه تامین خوراک پتروشیمی‌های با خوراک گاز عنوان کرد و افزود: در پتروشیمی‌های خوراک مایع نیز شاهد ترجیح استفاده از نفتا برای تولید بنزین به‌جای استفاده از آن به‌عنوان خوراک واحد‌‌‌‌‌‌های پتروشیمی هستیم.
این کارشناس حوزه سیاستگذاری صنعت پتروشیمی همچنین با اشاره به چالش‌های حوزه تنظیم‌گری و حکمرانی، بر لزوم توجه به مکان‌یابی مجتمع‌های پتروشیمی و نیز بحث‌های مرتبط با محیط‌زیست اشاره کرد.