روابط تهران و باکو که برای مدت طولانی متشنج بوده است، پس از حمله یک مرد مسلح در ژانویه ۲۰۲۳ به سفارت جمهوری آذربایجان در تهران بیش از گذشته تیره‌و تار شد. حمله به سفارت جمهوری آذربایجان در ایران صبح روز هفتم بهمن ماه سال ۱۴۰۱ توسط یک فرد مسلح با انگیزه‌‌های شخصی صورت گرفت که در نتیجه این حادثه رئیس سرویس امنیتی سفارت کشته و دو نفر مجروح شدند. پس از این حادثه ایران اعلام کرد که این حمله بر اساس یک دلیل شخصی بوده است و گفت که همسر فرد مسلح پس از بازدید از سفارت ناپدید شده است، اما الهام علی اف، رئیس‌جمهور آذربایجان، این حمله را «حمله تروریستی» خواند. به‌دنبال افزایش تنش‌ها، آذربایجان در آوریل ۲۰۲۳ چهار دیپلمات ایرانی را از باکو اخراج کرد. یک ماه بعد، ایران نیز چهار دیپلمات آذری را که در سفارت جمهوری آذربایجان در تهران و کنسولگری آن در شهر شمال غرب -تبریز- کار می‌کردند، اخراج کرد. این حمله تنش‌‌های طولانی‌مدت را بین دو کشور همسایه افزایش داد.

از سوی دیگر مناسبات باکو-تل‌‌آویو نیز بر روابط دو همسایه سایه انداخته است. جمهوری آذربایجان در مارس ۲۰۲۳ سفارت خود را در اسرائیل افتتاح کرد. آذربایجان همچنین روابط نزدیکی با اسرائیل دارد که تهران آن را دشمن اصلی منطقه‌‌ای خود می‌‌داند.ایران بارها با بهبود روابط آذربایجان و اسرائیل مخالفت کرده است. آذربایجان با شمال غربی ایران هم‌مرز است و تا اوایل قرن نوزدهم به امپراتوری ایران تعلق داشت. این به آن معناست که حفظ روابط خوب با باکو برای تهران اهمیت بیشتری دارد. در حالی که آذربایجان و ارمنستان بر سر منطقه قره باغ کوهستانی با هم درگیر شده‌‌اند، تنش‌‌هایی بین دو کشور وجود داشته است. ایران همچنین می‌‌خواهد مرز ۴۴ کیلومتری خود با ارمنستان محصور در خشکی را حفظ کند؛ چیزی که در صورت تصرف سرزمین‌‌های جدید آذربایجان از طریق جنگ ممکن است تهدید شود.

تلاش‌‌های دولت سیزدهم

روابط ایران و آذربایجان در دوران شهید ابراهیم رئیسی بهبود یافت. ایران و آذربایجان در ماه مه سد قیز قلعه‌‌سی یا به زبان آذری قلعه دختر را بر روی یک رودخانه مرزی مشترک در شمال غرب ایران افتتاح کردند. علی اف در مراسم افتتاح سد شرکت کرد. رئیسی در این مراسم گفت که روابط تهران و باکو فراتر از همسایگی و ناگسستنی است. در مسیر بازگشت، بالگرد حامل ابراهیم رئیسی و همراهان او در جنگل‌‌های ارسباران دچار سانحه شد و سرنشینان جان باختند. همچنین «ایسنا» نیز در گزارشی به بررسی این خبر پرداخت و نوشت با توجه به توافقات انجام شده در دولت سیزدهم، روز دوشنبه سفارت جمهوری آذربایجان در تهران به طور رسمی فعالیت خود را در محل جدید آغاز کرد. رسانه‌‌های جمهوری آذربایجان گزارش داده‌‌اند ایران، اقدامات مناسبی را برای تضمین امنیت در مقابل ساختمان جدید سفارت جمهوری آذربایجان با رعایت تعهدات در زمینه حفاظت دیپلماتیک در چارچوب «کنوانسیون وین در مورد روابط دیپلماتیک» انجام داده است.

در حال حاضر اقدامات مربوطه برای ساماندهی خدمات کنسولی در ساختمان جدید سفارت جمهوری آذربایجان در ایران در حال انجام است و به زودی اطلاعات تکمیلی در خصوص بازسازی سرویس کنسولی ارائه خواهد شد. از سرگیری کار سفارت به توسعه بیشتر روابط جمهوری آذربایجان و ایران بر اساس احترام متقابل و حسن همجواری، اجرای توافقات حاصل شده بین دو کشور و مسائلی که نیاز به حل و فصل دارند، کمک خواهد کرد.

واکنش‌‌ها

علی بهادری جهرمی، سخنگوی دولت سیزدهم نیز در حساب کاربری خود در شبکه اجتماعی ایکس در واکنش به بازگشایی سفارت آذربایجان در تهران نوشت: «‌با بازگشایی سفارت جمهوری آذربایجان در تهران، یکی دیگر از ثمرات دیپلماسی نتیجه‌‌محور ‎شهید رئیسی در این ۵۰ روز، با پیگیری جدی دکتر مخبر و وزارت امور خارجه به نتیجه رسید. دولت ‎راه خدمت شهید رئیسی را تا آخرین لحظه ادامه می‌دهد.» همچنین مهرداد بذرپاش، وزیر راه و شهرسازی و رئیس کمیسیون مشترک دو کشور با اشاره به بازگشایی سفارت جمهوری آذربایجان در تهران در توییتی نوشت: «یکی از کارهایی که شهید جمهور و دکتر مخبر مرتب از بنده به عنوان رئیس کمیسیون مشترک ایران و آذربایجان دنبال می‌‌کردند، همین موضوع بود که محقق شد.»

به گفته بذرپاش، توسعه روابط با همسایگان در صدر برنامه‌‌های دولت بود و رشد ترانزیت و تجارت با همسایگان خود گواه این رویکرد استراتژیک بود. سپهر خلجی، رئیس شورای اطلاع‌‌رسانی دولت سیزدهم نیز در شبکه اجتماعی ایکس نوشت: «بازگشایی سفارت جمهوری آذربایجان در تهران و از سرگیری فعالیت نمایندگی باکو از جمله اقدامات دستگاه دیپلماسی در امتداد عمل به سیاست همسایگی دولت شهید رئیسی است که در آخرین تماس دکتر مخبر با رئیس‌جمهوری آذربایجان به نتیجه رسید. سایر پرونده‌‌های مربوط به همسایگان نیز در حال پیگیری است.» همچنین در این خصوص، علی علیزاده، سفیر جمهوری آذربایجان در تهران در شبکه اجتماعی ایکس نوشت: «با از سرگیری فعالیت سفارت جمهوری آذربایجان در تهران با آدرس جدید امروز ( روز دوشنبه) برای ادامه خدمت به تهران بازگشتم.» این دیپلمات آذربایجانی تاکید کرد: «من معتقدم با تلاش‌‌های مشترک خود، روابط آذربایجان و ایران را بر اساس احترام متقابل، دوستی و خیر بیشتر تقویت خواهیم کرد.»

پیش از این آیخان حاجی‌‌زاده، سخنگوی وزارت امور خارجه جمهوری آذربایجان با اعلام این خبر که محل جدید سفارت آذربایجان در تهران مشخص شده است، گفت: «در چارچوب تماس‌‌ها و مذاکرات مقامات و نهادهای ذی‌ربط دو کشور، انتظارات کشورمان به طرف مقابل منتقل شد و کارهای مربوطه با طرف ایرانی برای انتقال سفارتمان به یک مکان جدید که امن‌‌تر است و تمام شرایط لازم برای سفارت را برآورده می‌کند، انجام شد.»سفارت جدید جمهوری آذربایجان به خیابان دروس، خیابان شهرزاد، خیابان یارمحمدی، تقاطع خیابان ساقی و فیروزکوه، پلاک ۸ منتقل شده است.پیش‌تر در اسفند ماه گذشته سید عباس موسوی، سفیر پیشین ایران در باکو از سفر هیاتی برای آماده‌‌سازی مقدمات به تهران خبر داده و گفته بود که به زودی شاهد از سرگیری فعالیت سفارت جمهوری آذربایجان در تهران خواهیم بود.

چرا باکو به تهران نزدیک شد؟

اما چرا سفارت جمهوری آذربایجان اکنون بازگشایی شد و چشم‌‌انداز روابط تهران و باکو در دولت چهاردهم چه سمت و سویی پیدا خواهد کرد؟ سید علی قائم‌مقامی، کارشناس مسائل منطقه به روزنامه «دنیای‌اقتصاد» گفت که در پی حادثه در سفارت جمهوری آذربایجان، این کشور تلاش کرد این حادثه را تروریستی جلوه دهد و همزمان جمهوری آذربایجان و ترکیه تلاش کردند که این حادثه را به عنوان ابزار فشار به کار بگیرند اما موفق نشدند. زیرا بخش کمی از افکار عمومی آنکارا و باکو تحت‌تاثیر این تبلیغات سوء الهام علی‌‌اف و معاون وی قرار گرفتند.  قائم‌‌مقامی درباره دلایل بازگشایی سفارت جمهوری آذربایجان در تهران در این مقطع به پیامدهای طوفان الاقصی برای باکو و آنکارا اشاره کرد و گفت: این دو کشور که خود را یک ملت-دو دولت می‌‌خوانند، ضربه شدیدی از جنگ اسرائیل و حماس خوردند و منافع ترکیه در مدیترانه شرقی آسیب‌پذیر شد. همچنین باعث شد که ترکیه در مقابل اسرائیل قد علم کند و جمهوری آذربایجان نیز تاحدودی تحت‌تاثیر ترکیه قرار گرفت.

وی افزود: «با این وجود، جمهوری آذربایجان صادرات نفت خود را به اسرائیل ادامه داد و تلاش کرد روابطش را با اسرائیل به نوعی تعدیل کند که این موضوع به نفع ایران تمام شد. زیرا بعد از حمله خونین اسرائیل به غزه، افکار عمومی جامعه جمهوری آذربایجان و ترکیه بسیج شدند و علی‌‌اف نتوانست همکاری خود را با تل‌‌آویو توجیه کند بنابراین تلاش کرد به ایران نزدیک شود.»قائم‌مقامی به تلاش‌‌های دولت مرحوم ابراهیم رئیسی در راستای بهبود و ارتقای روابط با جمهوری آذربایجان هم اشاره کرد و گفت: «این مساله باعث شد که جمهوری آذربایجان تصمیم بگیرد که سفارت خود را در ایران بازگشایی کند.»

این کارشناس تاکید کرد: «جمهوری آذربایجان در دوره دولت سیزدهم تلاش داشت تا توطئه آنچه را آذربایجان جنوبی می‌‌خوانند، علیه ایران بسیج کند و ترکیه هم سعی می‌‌کرد از این وضعیت بهره‌‌برداری کند. این در حالی است که آذری‌‌های ایران به استقلال ملی و امنیت و منافع ملی ایران وابسته هستند.» قائم‌‌مقامی به مساله رود ارس هم پرداخت و گفت که در این راستا نیز ایران و جمهوری آذربایجان لاجرم همکاری دارند و تلاش می‌کنند رود ارس را از آلودگی‌‌های مختلف و فاجعه زیست‌‌محیطی نجات دهند. این کارشناس در خصوص چشم‌‌انداز روابط در دولت مسعود پزشکیان توضیح داد: «احتمالا در دوره آقای پزشکیان، دولت جمهوری آذربایجان به ایران نزدیک‌‌تر خواهد شد و از مطرح کردن ادعای آذربایجان جنوبی دست خواهند کشید.» در وضعیت معمول نیز علی‌‌اف می‌تواند استقلال جمهوری آذربایجان را حفظ کند و همزمان روابط حسنه‌‌ای نیز با ایران داشته باشد و نفوذ اسرائیل را در کشورش کاهش دهد یا از بین ببرد.»

سیگنال انتخاب پزشکیان

حامد خسروشاهی، پژوهشگر مسائل قفقاز در اندیشکده جریان نیز در این رابطه به روزنامه «دنیای‌اقتصاد» گفت: «روند جاری در مناسبات بین ایران و جمهوری آذربایجان در چندماه گذشته نشانه‌‌های جدی از بهبود را نشان می‌‌داد؛ همچنان که شاهد بودیم سید ابراهیم رئیسی رئیس‌‌جمهور فقید ایران پس از دیدار و گفت‌‌و‌‌گو با الهام‌‌علی‌‌اف رئیس‌‌جمهور آذربایجان در راه بازگشت از مراسم افتتاح دو سد مهم و مشترک «قیز قلعه‌‌سی» و «خداآفرین» بر روی رود ارس دچار سانحه شد و این واقعه کشور را دچار شوک و خلأ کرد.» خسروشاهی ادامه داد: «جنگ ۲۰۲۰ بین ارمنستان و جمهوری آذربایجان که منجر به آزادسازی اراضی ۳۰ سال در اشغال مانده آذربایجان شد، به بازتعریف معماری امنیتی قفقاز جنوبی انجامید و پیامدهای مهمی در پی داشت. این جنگ روابط بین ایران با این همسایه شمال‌‌غربی را وارد خصومت کرد.»

به گفته این کارشناس، در پی مواضع ایران درخصوص بازترسیم مرزها در قفقاز جنوبی، مقامات آذربایجان تصمیمات خصمانه‌‌ای گرفتند. تعطیلی مراکز موسسات ایرانی در باکو و دیگر شهرهای جمهوری آذربایجان، دستگیری متدینان در آذربایجان به بهانه‌‌ واهی جاسوسی برای ایران، تعطیلی سفارت آذربایجان در تهران، لغو ویزای فرودگاهی برای اتباع ایران، رفت و آمد مقامات رژیم صهیونیستی به باکو و... از آن‌‌جمله بود.  وی با اشاره به حمله مسلحانه به سفارت جمهوری آذربایجان در تهران که منجر به کشته‌‌شدن یکی از نگهبانان و زخمی‌‌شدن تبعه آذری شد، تاکید کرد که این مساله بر شدت خصومت افزود و با وجود اینکه دو همسایه حتی تا مانورهای آمادگی جنگی در کنار مرزها پیش‌‌رفتند، از جایی به بعد هر دو به این نتیجه رسیدند که باید از شدت این خصومت کاسته شود. یکی از اصلی‌‌ترین خواسته‌‌های طرف آذری محاکمه و اعدام عامل حمله به سفارت در تهران بود. جلسات مشترک مقامات قضایی دو کشور تشکیل شد و حتی دادستان‌‌ها با یکدیگر گفت‌‌و‌‌گو کردند. خسروشاهی اشاره کرد که گفتار مقامات دو کشور در ماه‌‌های گذشته خبر از افتتاح قریب‌‌الوقوع سفارت در محلی جدید می‌‌داد و اتفاق به‌‌وجود آمده پس از دیدار روسای جمهور دو کشور باعث شد طرف آذری تا روی‌‌کار آمدن دولت جدید در ایران، این تصمیم را به تعویق بیندازد.

این پژوهشگر در ادامه توضیح داد: «افکار عمومی و رسانه‌‌های جمهوری آذربایجان با دقت تمام رویدادهای مربوط به انتخابات چهاردهمین دوره ریاست جمهوری در ایران را تعقیب می‌‌کرد. حضور مسعود پزشکیان دلیل اصلی این حساسیت بود. در افکار عمومی جمهوری آذربایجان این گزاره غلط جا افتاده بود که آذری‌‌های ایران کنش سیاسی ندارند و اگر داشته باشند، عبارت است از جدایی‌‌طلبی. حضور پزشکیان و به خصوص استقبال از او در شهرهایی مثل تبریز و ارومیه نشان داد که چنین ادعاهایی تا چه اندازه پوچ و دور از واقعیت هستند.» وی افزود: «علی‌‌اف نخستین رئیس دولت خارجی بود که انتخاب پزشکیان را تبریک گفت و از او برای سفر به باکو دعوت کرد. پیروزی پزشکیان بازتاب وسیع و همدلانه در رسانه‌‌های باکو داشت. در تماس تلفنی علی‌‌اف با رئیس‌‌جمهور منتخب نیز بر آغاز دوره جدید از مناسبات دو کشور تاکید شد.»

این کارشناس مسائل قفقاز همچنین گفت که در فاصله بین انتخاب تا استقرار دولت جدید در ایران خبر بازگشت دیپلمات‌‌های جمهوری آذربایجان و بازگشایی سفارت در تهران اعلام شد تا از نخستین روز شروع‌‌به‌‌کار دولت پزشکیان، مسائل مربوط به مناسبات دنبال شود.