همشهری آنلاین – حسن حسن‌زاده: نمایش‌هایی که نه‌تنها تماشاچیان آن همگی زن بودند، بلکه اجرای نقش‌های آن را نیز زنان بر عهده داشتند.

قصه‌های خواندنی تهران را اینجا دنبال کنید

علیرضا زمانی، تهران‌پژوه، درباره ویژگی‌های تعزیه زنانه در دوران قاجار می‌گوید: «در اجرای تعزیه زنانه در این دوران، نقش معین‌البکاء، پیرمرد سالخورده‌ای که تعزیه‌گردان معروف آن روزگار بود، پررنگ است. در کتاب خاطرات مونس‌الدوله، ندیمه ناصرالدین‌شاه، آمده است معین‌البکاء اشعاری که مناسب اجرا در تعزیه بود را همراه با آهنگ اجرای هر شعر به خواجگان حرمسرا آموزش می‌داد. چرا که بسیاری از زنان در این دوره سواد خواندن نداشتند و مسئولیت خواجگان حرمسرا هم این بود که شعر و آهنگ را در اندرونی به زنان و دخترانی که قرار بود نمایش تعزیه را اجرا کنند آموزش دهند.»

تصویر یکی از زنان دربار ناصرالدین‌شاه که به قلم خود شاه عنوان تعزیه‌چرخان روی آن درج شده است.

گفته می‌شود اولین تعزیه زنانه را قمرالسلطنه، دختر فتحعلی‌شاه قاجار، در خانه خود برگزار کرد و از آن پس هر سال در دهه محرم منزل او میزبان تعزیه زنانه با تماشاچیان و شبیه‌خوانان زن بود. تعزیه زنانه ویژگی‌های دیگری نیز داشت. زمانی درباره جزئیات اجرای این شبیه‌خوانی می‌گوید: «زنان و دختران حرمسرا که به تعزیه‌خوانی مسلط می‌شدند و به عنوان شبیه‌خوان نمایش را اجرا می‌کردند لقب «ملا» می‌گرفتند. اجرای موسیقی تعزیه را نیز خواجگان حرمسرا برعهده داشتند و پیش از اجرای نمایش نیز اسب‌های کوچک را که مناسب زنان باشد رام کرده و آماده اجرای نمایش می‌کردند.» نشانه‌هایی از برگزاری این تعزیه‌ها در آثار مکتوب نیز وجود دارد. از جمله کتابی که مری شیل، زن وزیر مختار انگلیس، درباره تعزیه زنان ایران نوشته و خود نیز در تعزیه زنانه حضور داشته است. او درباره این تعزیه‌ها می‌نویسد: «اگر چه آهنگ و موزیک‌های این شبیه‌خوانی به گوش ما فرنگیان مطبوع نمی‌آمد، اما به قدری این زن‌های هنرپیشه خوب بازی می‌کردند که اگر آن را تکمیل می‌کردند، یک نوع اپرای جالبی به وجود می‌آورد که از هر جهت ارزش هنری داشت.» تعزیه زنانه اما به صورت محدود و در برخی مکان‌های خاص برگزار می‌شد. زمانی می‌گوید: «این تعزیه‌ها تنها مختص اندرونی شاه و خانواده‌های اعیان و اشراف بود. معروف‌ترین تعزیه‌های زنانه در خانه ماه‌تابان‌خانم، ملقب به قمرالسلطنه، دختر فتحعلی‌شاه قاجار، برگزار می‌شد. همچنین گفته می‌شود عمارت منیریه یا همان خانه منیرالسلطنه، یکی از زنان ناصرالدین‌شاه قاجار و مادر کامران میرزا نایب‌السلطنه، هم در دهه محرم میزبان برگزاری این نوع از تعزیه بوده است.»