در انتخابات اخیر ریاست جمهوری، توجه افکار عمومی به مراکز نظرسنجی بیش از گذشته شد و به نظر می‌رسد تاثیرگذاری آنها نیز افزایش یافت. در عین حال در هر دو مرحله اول و دوم انتخابات، نتایج آرا با پیش‌بینی مراکز افکارسنجی تفاوت قابل ملاحظه‌ای داشت و باعث شد تفاوت تفاوت نتایج با پیش‌بینی‌ها و سوگیری نظرسنجی ها، سوژه بحث و گفت وگو قرار گیرد و برخی به همین دلیل از کاهش اعتبار این مراکز سخن گفتند.

با پایان انتخابات، ابراهیم شیرعلی مدیر مراکز نظرسنجی ایسپا، مهدی رفیعی بهابادی، مدیر مرکز افکارسنجی آرا، علیرضا خوشگویان، مدیر روش‌شناسی مرکز تحقیقات صداوسیما و محمدجواد بادین فکر، مدیر پژوهش موسسه افکارسنجی ملت (وابسته به مجلس) با حضور در نشست دفتر پژوهش ایرنا، ضمن ارائه گزارشی از پیمایش‌های انجام شده، به ابهامات درباره نتایج پیمایش‌ها پرداخته و درباره سازوکار نقش‌آفرینی مراکز نظرسنجی در رویدادهای مهم اجتماعی و سیاسی به تبادل نظر پرداختند.

بعد از انتشار بخش اول، اکنون بخش دوم محتوای این نشست پیش روی شماست:

ایرنا: ویژگی این انتخابات چه بود؟

دکتر مهدی رفیعی بهابادی، مدیر مرکز افکارسنجی آرا: ویژگی این انتخابات، مثل انتخابات سال ۱۴۰۰، تعداد بالای افراد مردد بود؛ کسانی که قرار است شرکت کنند اما بلاتکلیف هستند و نمی‌دانند به چه کسی باید رای بدهند. این پدیده از سال ۱۴۰۰ به وجود آمد و پدیده جدید این دوره نبوده است. در انتخابات ۱۴۰۰ هم در نظرسنجی آخر که در ایسپا انجام دادیم، ۲۰.۵ درصد از افرادی که گفته بودند می‌خواهند در انتخابات شرکت کنند، کاندیدایشان را به ما نگفته بودند و متوجه شدیم درصد بالایی از کسانی که کاندیدای خود را مشخص نکرده بودند، اصلا در انتخابات شرکت نکردند. اما چرا آنجا خود را نشان نداد؟ دلیلش همزمانی انتخابات ریاست جمهوری و شورا بود.

دانشی در این انتخابات به ما اضافه شد که کسانی که می‌گویند شرکت می‌کنیم، اما اسم کاندیدای خود را نمی‌گویند، به احتمال زیاد اصلا شرکت نمی‌کنند و تنها اگر فضا دوقطبی شود مانند دور دوم، بخشی از آنها شرکت می‌کنند۱۴ درصد رای باطله ۱۴۰۰، رای مرددین بود، نه رای اعتراضی

در انتخابات ۱۴۰۰ آرای باطله بسیار بالا و نزدیک ۱۴ درصد بود. بسیاری تحلیل کردند که آنها رای اعتراضی است، در حالی که اصلا این طور نبود و عدم مشارکت بود. در نظرسنجی هم تعداد زیادی می‌گفتند ما در انتخابات شورا شرکت می‌کنیم، اما در انتخابات ریاست جمهوری شرکت نمی‌کنیم. این افراد در شعبه دو برگه گرفته بودند و به همشهری خود در شورا رای داده بودند، اما تعرفه ریاست جمهوری را یا سفید انداخته بودند یا با خود برده بودند که همه اینها باطله حساب می‌شود.

این پدیده آنجا عدم مشارکت بود، نه رای باطله و در انتخابات اخیر، از آنجا که انتخابات ریاست جمهوری و شورا با هم نبود، این افراد اصلا پای صندوق رای نیامدند. این اشتباه را ما باید ۴ سال پیش متوجه می‌شدیم که به دلیل همزمانی متوجه نشدیم و امسال هم اگر انتخابات شورا همزمان با انتخابات ریاست جمهوری صورت می‌گرفت، متوجه نمی‌شدیم.

دانشی که در این انتخابات به ما اضافه شد

دانشی که در این انتخابات به ما اضافه شد، این بود که کسانی که می‌گویند شرکت می‌کنیم، اما اسم کاندیدای خود را نمی‌گویند، به احتمال زیاد اصلا شرکت نمی‌کنند و می‌توان گفت، تنها اگر فضا دوقطبی شود مانند دور دوم، بخشی از آنها شرکت می‌کنند. اما تشخیص اینکه چند درصد از این افراد شرکت خواهند کرد، کار بسیار سختی است. ما خودمان با حذف افرادی که می‌خواستند در انتخابات شرکت کنند اما نام کاندیدای خود را نگفتند، بر اساس فرمول مشارکت، نرخ مشارکت باید ۴۰.۵ می‌شد و در دور دوم هم به ۴۶.۵ رسیدیم که ۴۶ اعلام کردیم. اگر می‌خواستیم نصفش را حساب کنیم، ۵۰.۱ می‌شد و اگر می‌خواستیم تمام مرددها را مانند دور اول مشارکت کننده حساب کنیم، باید می‌گفتیم ۵۶ درصد. بنابراین ما ریسک نکردیم و چون تجربه‌ای در این باره نداشتیم، همان مرددها را حذف کردیم و عدد مشارکت را ۴۶ اعلام کردیم که نسبت به دور اول بهتر و نزدیکتر به واقعیت بود.

افراد غیرمتخصص، از نظرسنجی انتظار جادو جمبل دارند

من فکر می‌کنم کار مراکز نظرسنجی در چنین شرایط سختی نه فقط خوب، که بسیار خوب بود و متخصصین هم این عملکرد را تایید کردند. کسانی که متخصص این حوزه نیستند، انتظار جادو جمبل و نقطه‌زنی از نظرسنجی دارند؛ در حالی که به لحاظ علمی و منطقی چنین نیست. من فکر می‌کنم خود مراکز نظرسنجی هم به این امر دامن زدند، در حالی که در نظرسنجی حاشیه خطا داریم.

ما به عنوان پژوهشگر دوست داشتیم اطلاعات منتشر شود؛ اما، ما یک نهاد خصوصی نیستیم و یک تصمیم مدیریتی است. خود مرکز تحقیقات صداوسیما مایل به انتشار نتایج بود، اما رییس سازمان اینطور صلاح می داند که منتشر نشود

این پدیده که افراد مردد هم شرکت کردند، بی ارتباط با فضای جامعه نیست. من ربط می دهم به کاهش سرمایه اجتماعی در جامعه. چون مردم وقتی کاندیداها را می‌بینند، فکر می‌کنند با هم فرقی ندارند و هیچ کدام قرار نیست وضعیت جامعه را بهتر از آنچه هست، کنند. لذا این تفاوت را حس نمی‌کنند و ترجیح می‌دهند در انتخابات شرکت نکنند. این چیزی است که از ۱۴۰۰ به وجود آمده و الان هم هست و به دلیل رقابتی بودن این دوره، بیشتر دیده شد.

ایرنا: در این دوره از انتخابات، صداوسیما چند موج نظر سنجی در مراحل اول و دوم انجام داد و انتشار نتایج آنها چگونه بود؟

دکتر علیرضا خوشگویان، مدیر روش‌شناسی مرکز تحقیقات صداوسیما: مرکز تحقیقات صداوسیما از دهه ۶۰ فعالیت نظرسنجی را در حوزه انتخابات شروع کرده است. اما به طور خاص در این دوره از انتخابات، ما مجموعا ۱۳ موج انجام دادیم. ۱۰ موج برای دور اول و ۳ موج برای دور دوم. علت زیاد بودن تعداد موج‌ها این بود که بعد از مناظره‌ها رییس صداوسیما می‌خواست بازخوردی به نامزدها بدهد.

اولین بار صداوسیما نتایج نظرسنجی را به نامزدها ارسال کرد و از این طریق به جامعه هم درز کرد

گزارش‌ها برای تک تک نامزدها ارسال می‌شد، اما در دوره های قبل این طور نبود. خود ما نتایج را منتشر نمی‌کردیم، اما برای نامزدها می‌فرستادیم و از این طریق به جامعه هم درز می‌کرد.

تعداد موج‌های ما بیشتر از جاهای دیگر بود. چون باید نیاز ارتباطی رسانه را هم پاسخ می‌داد. اجراها به سه شیوه بود: بخش زیادی از نظرسنجی ها تلفنی انجام شد. برای مثال در دور اول از ده موج، ۷ موج تلفنی و ۳ تا میدانی بود. در دور دوم ۱ تلفنی و دو میدانی داشتیم. تلفنی‌ها با نمونه ۱۲۰۰ تایی است و رویکردش ملی بود. اما میدانی ها دو دسته می‌شدند، یک سری استانی بودند، چون نیاز اطلاعاتی شبکه‌های استانی را برآورد می‌کردیم. اینکه مشارکت استان‌شان به چه شیوه‌ای است و رقابت‌ها چطور هستند. به همین خاطر مجبور بودیم نمونه ۱۵۰۰۰ هزار تایی داشته باشیم.در این میان دو یا سه تا کشوری هم داشتیم. به این معنی که خیلی مفصل وضعیت روستاها و شهرهای تابع را هم دربیاوریم به همین خاطر نمونه‌ها به ۳۵۰۰۰ هم می‌رسید. انتشار هم عمومی نبود و نتایج تنها به دست نامزدها، رییس سازمان و برخی نهادهای حاکمیتی می‌رسید.

خود مرکز تحقیقات صداوسیما مایل به انتشار نتایج بود، اما..

ایرنا: انتشار قطره چکانی چرا اتفاق می افتد؟ چرا عمومی منتشر نمی‌کردید تا ناخواسته درز نکند؟

ما به عنوان پژوهشگر بالاخره دوست داشتیم اطلاعات منتشر شود؛ اما خوب ما یک نهاد خصوصی نیستیم و یک تصمیم مدیریتی است و تابع نظر هستیم. در واقع، خود مرکز تحقیقات مایل به انتشار نتایج بود، اما رییس سازمان اینطور صلاح می داند که منتشر نشود، اما برای اولین بار هم نتایج نظرسنجی درباره مناظره‌ها و هم انتخابات به دست خود نامزدها می‌رسید.

ایرنا: مرکز افکار سنجی ملت چند موج نظرسنجی در انتخابات امسال داشت و چگونه آنها را منتشر کرد؟

دکتر محمدجواد بادین‌فکر، مدیر پژوهش مرکز افکار سنجی ملت: موسسه افکار سنجی ملت وابسته به مرکز پژوهش‌های مجلس از سال ۱۳۹۹آغاز به کار کرده و تا اینجا فقط مدل جمع‌آوری نمونه و داده‌اش به صورت تلفنی بوده است. حوزه عمومی که هابرماس از آن نام برد، از دل یک نظام داوطلبانه و انتخابی شکل گرفته است و حوزه‌های عمومی فضاهایی هستند که کاندیداهای مردم انتخاب و وارد پارلمان می‌شوند. اما با این که ایران قدیمی‌ترین نظام دموکراتیک منطقه را با پیشینه انقلاب مشروطه دارد، بسیار عجیب است که تازه از سال ۹۹ مرکز پژوهش‌های مجلس یک مرکز افکار سنجی دارد که نتایج را به صورت اختصاصی به نامزدها اطلاع می‌دهد.

کمک به سیاستگذاری و نظارت، کارویژه موسسه افکار سنجی ملت

کارویژه اصلی موسسه افکار سنجی ملت دو چیز است: یکی در طراحی و سیاستگذاری سعی می‌کند راهنمای سیاستگذاران و ورود حوزه افکار عمومی به عرصه سیاستگذاری باشد و دوم برای نظارت است. طرح‌هایی که می‌خواهد انجام شود در مرکز پایش می‌شوند و پیامدهای آنها بررسی می‌شود. تقریبا بالای ۶۰ پیمایشی که در مرکز افکارسنجی ملت از سال ۹۹ تا کنون انجام شده، به سمع و نظر کمیسیون‌ها و نمایندگان مردم رسیده و سعی کردیم حلقه واسط افکار عمومی و سیاستگذار باشیم. هر چند نوپا بودیم، اما اکنون به شکرخدا می‌توانیم از کارنامه‌مان دفاع کنیم.

از زمان شکل‌گیری مرکز افکارسنجی ملت، انتخابات ۱۴۰۰، ۱۴۰۲ و ۱۴۰۳ را داشته‌ایم اما سال ۱۴۰۳ برای اولین بار است که نتایج نظرسنجی ملت منتشر می‌شود و این یک اتفاق بزرگ برای مجموعه ماست. ما با همین کار تلفنی توانستیم نتیجه مشارکت انتخابات مجلس را ۴۰.۶ % پیش بینی کنیم و یکی از نزدیکترین پیش‌بینی‌ها را به نتیجه واقعی (۴۰.۹) داشته باشیم.

مقاومت فضای مدیریتی کشور دربرابر انتشار نتایج

امسال مشکلی که همه مراکز داشتند ما هم داشتیم. در انتشار نتایج مقاومتی در فضای مدیریتی کشور وجود دارد و این طبیعی است. حال فرض کنید طرف حساب شما هیات دولت نیست؛ بلکه با ۲۰۰ و چند نماینده مواجه هستید که هر کدام می‌توانند رسانه‌ای در دفاع و یا علیه شما باشند و حرفی بزنند. لذا به مدیریتی که در اینجا تصمیم می‌گیرد، می‌توان این حق را داد. اما الحمدلله امسال این ترس و محافظه‌کاری ریخته شد و ناگفته نماند سماجت‌های خود موسسه هم در انتشار نتایج موثر بود. تا اینجا بازخورد منفی از سوی نمایندگان نبوده و یا به ما منتقل نشد. زیرا ما سعی می‌کردیم نتایج را به صورت قطره چکانی منتشر نکنیم.

ما ۵ موج کار انجام دادیم. در هفته‌های نخست بین ۶ تا ۹ خرداد موج اول، ۲۱ تا ۲۴ خرداد موج دوم، ۲۹ تا ۳۱ خرداد موج سوم، ۲ تا ۴ تیر موج چهارم و بین ۶ تا ۷ تیر موج پنجم را انجام دادیم و تقریبا تمام نتایج را منتشر کردیم. در این انتخابات همه نتایج ما به عنوان یک موسسه عمومی منتشر شد و در انتشار سعی کردیم تمام اصول رعایت شود. به غیر از یک یا دو موج که شب انتخاباتی بود و در قالب گزارش خبری منتشر شد، بقیه گزارش‌ها کامل منتشر شد یعنی از حاشیه خطا، میزان نمونه و روش جمع آوری نمونه گرفته تا تمام نتایج منتشر شد بنابراین اگر کسی می خواست سوال یا شبهه‌ای داشته باشد خیلی در نتایج یا فرایند نمی‌توانست وارد کند. موج آخر را هم شب انتخابات منتشر کردیم.

ایرنا: به نظر شما این انتخابات خاص بود؟

برای ما هم یک فضای جدید بود و درست است در روش گردآوری و مدل تحلیل‌ها خیلی اتفاق خاصی نیفتاد، اما اتفاق خاص در رفتار رای دهی اتفاق افتاد. رفتار رای دهی که ما مراکز ملی هم نمی‌توانستیم آن را پیش‌بینی کنیم. یعنی مراکزی که پیشگام در رصد افکار عمومی بودند، خودشان مردد بودند و در مورد مرددین نمی‌دانستیم بالاخره چه کار می‌کنند؟

یک افکار عمومی جامعه داریم که می‌سنجیم و یک افکار عمومی هم خود مراکز نظرسنجی دارند، یعنی احساسات و تحلیل‌هایی که ما داریم و به همدیگر شکل می‌دهند. اولین عددی که از این مراکز منتشر می‌شود، باعث می‌شود یک چارچوب عددی از افکار عمومی در ذهن همه مراکز شکل بگیرد

در موج اول که همه مراکز به اتفاق چه در عدد مشارکت و چه در عدد نامزدها اشتباهاتی با فاصله زیاد داشتند، ما مشارکت را در دور اول ۴۸ درصد تخمین زدیم و همه مراکز بالای ۵۰ درصد تخمین زده بودند. این موج رشد مشارکت مراکز نظرسنجی را هم درگیر کرده بود.

افکار عمومی مراکز نظرسنجی!

باید بگویم یک افکار عمومی جامعه داریم که می‌سنجیم و یک افکار عمومی هم خود ما مراکز نظرسنجی داریم، یعنی احساسات و تحلیل هایی که ما داریم و به همدیگر شکل می‌دهند. یعنی خود مجموعه‌ها افکار یکدیگر را شکل می‌دهند.

ایرنا: آیا این شکل‌دهی علمی است؟

بر اساس اعتماد فیمابین، روش‌هایمان را می‌دانیم، سوال‌ها را می‌دانیم و حتی با هم چک می‌کنیم که چگونه آن سوال را می‌پرسند. مثلا می‌بینیم سازمان صداوسیما میزان مشارکت را ۴۸ یا ۴۶ اعلام کرده است. یا مجموعه دیگری ۵۲ می‌گوید. مجموعه‌ها در اینجا شکل می‌گیرند. برای مثال خود ایسپا در شکل گیری افکار موثر است تقریبا از مراکزی است که اولین آمار را به صورت عمومی منتشر می‌کند. مراکز دیگر هم تحت تاثیر آمار هم قرار می‌گیرند و این هم طبیعی است.

اتفاقی که می افتد، این است که اولین عددی که از این مراکز منتشر می‌شود، باعث می‌شود یک چارچوب عددی از افکار عمومی در ذهن همه شکل بگیرد. برای مثال در دور دوم از سازمان صدا و سیما بیرون آمد که مشارکت دور اول که۵۰ است، در دور دوم به ۴۲ رسیده است. به نظر من این موثر بود که همه به حدود این عدد برسند. ما دور اول مشارکت را ۴۸.۶ تخمین زدیم ما همه فرمول های تعدیل و مرددین را هم در آن دخیل کرده بودیم.مرددین بی رای را حدف کردیم. ما از کجا می دانستیم که این افراد شرکت نمی‌کنند؟ در انتخابات قبلی هم این افراد بودند. یعنی فرضمان بر این بود که شرکت می‌کنند.
در دور دوم ما تحقیقی انجام دادیم و با ۴۸ درصدی که گفته بودند قطعا در انتخابات شرکت می‌کنیم تماس گرفتیم تا رفتار رای دهی را کشف کنیم، متوجه شدیم ۸ درصد از این افراد مردد، اصلا شرکت نکرده بودند. تقریبا ۶ درصد از ۸ درصد افرادی بودند که واقعا بین کاندیداها مردد بودند و کاندیداهایشان هم متفاوت و متناقض بود. از این ۶ درصد هم افرادی بودند که واقعا بی تصمیم بودند. یک نظر این بود که چارچوب بندی خاصی میان نامزدها نبود. نظر دیگر این بود که اساسا مردم پشت تلفن محافظه کار هستند. ۲ درصد هم افراد ناتوان بودند و یا شرایط شرکت در انتخابات را به دلیل بیماری و یا اتفاق دیگر نداشتند و در نتیجه شرکت نکردند.
ادامه دارد....