به گزارش ایکنا، نشست «نقش شاعران در انتقال فرهنگ عاشورا در عصر حضور» با سخنرانی حجت‌الاسلام والمسلمین حمیدرضا مطهری، عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، روز دوشنبه 18 تیر در پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی برگزار شد که گزیده آن را در ادامه می‌خوانید؛

موضوعاتی که در دوره‌های مختلف مورد توجه شاعران قرار گرفته است سبب شده آن موضوع از برجستگی خاصی در آن مقطع زمانی برخوردار شود. در این میان شاید هیچ موضوعی به اندازه عاشورا و قیام امام حسین(ع) در میان شاعران در دوره‌های مختلف و در زبان‌های مختلف مورد توجه نبوده است یعنی کمتر موضوعی را می‌توان پیدا کرد که به این اندازه برجسته و مورد توجه بوده باشد و شاعران به آن پرداخته باشند.

به همین سبب توجه به شعر عاشورایی یا شاعران عاشورایی یکی از مهمترین نکاتی است که قابلیت بحث و بررسی فراوان دارد. آنچه در اینجا برای ما اهمیت دارد بحث شعر و شاعری درباره امام حسین(ع) در عصر حضور ائمه است چون این نکته خیلی اهمیت دارد که ببینیم توجه به عاشورا در قالب شعر در عصر ائمه مورد توجه شاعران بوده یا نبوده و اگر بوده نوع نگاه اهل بیت(ع) به شعر و شعرا چگونه بوده است. این از نکاتی است که لازم است مورد توجه قرار بگیرد و کمتر به آن توجه شده است.

استفاده امام سجاد(ع) از ظرفیت شعر در بدو ورود به مدینه

فارغ از آنچه در کتاب‌های شعر و مرثیه آمده است و به اهل بیت(ع) انتساب دارد می‌خواهیم ببینیم افراد دیگر چه اشعاری در این زمینه سرودند. در روزهای آغازین بعد از واقعه عاشورا وقتی اهل بیت از شام به مدینه برگشتند یکی از کارهایی که امام سجاد(ع) انجام دادند این است که یک نفر را مامور کردند خبر ورودشان را به مردم مدینه ابلاغ کنند. امام این فرد را با توجه به سابقه شعری که در خاندان او مطرح بود، انتخاب کرد یعنی با توجه به سابقه فرهنگی او این اقدام را انجام دادند. بشیر که از جانب امام وارد مدینه می‌شود با شعر «یا اهل یثرب لا مقام لکم بها، قتل الحسین فادمعی مدرار، الجسم منه بکربلا مضرج و الراس منه علی القناة یدار»، این خبر را به مردم منتقل می‌کند و این اشعار جامعه مدینه را منقلب می‌کند و مردم به استقبال امام سجاد(ع) می‌آیند. 

در واقع امام با انتخاب فردی که سابقه شعری دارد اثر این واقعه را به جامعه منتقل می‌کنند یعنی امام یک حرکت فرهنگی اثرگذار را در بدو ورودشان در قالب اشعاری که پیک امام در مدینه می‌خوانند به انجام می‌رسانند و این سبب می‌شود جامعه مدینه با یک خیزش احساسی اندوه‌وار به استقبال ائمه بیاید.

در ادامه ما برخی افراد دیگر را می‌بینیم مثل کمیت که از شاعران عصر امام باقر(ع) بوده و اشعار او درباره اهل بیت(ع) معروف است. یکی از مهمترین اشعار او با عنوان هاشمیات معروف است که در آن برخی از آنچه بر امام حسین(ع) رفته را مطرح می‌کند. وقتی کمیت این اشعار را خدمت امام باقر(ع) می‌خواند امام می‌فرماید اگر مالی نزد ما بود به تو می‌دادیم ولی من درباره تو آنچه را می‌گویم که پیامبر(ص) درباره حسان گفت. این نشان‌دهنده جایگاهی است که امام برای اشعار کمیت قائل هستند. نکته مهم دیگر اشاره به سابقه حسان است که پیامبر(ص) درباره او گفت خدا به واسطه روح‌القدس تو را تایید کند تا زمانی که با ما هستی.

برپایی روضه خانگی توسط امام صادق(ع)

یک نکته دیگر که در کلمات امام وجود دارد این است ایشان برخی ابیات کمیت را تصحیح کردند یعنی وقتی کمیت ابیات را قرائت می‌کرد حضرت تصحیح می‌کردند و این تصحیح سبب شد کمیت اعتراف کند امام از او در شعر و شاعری برتر است و این مسئله می‌تواند اهمیت زیادی داشته باشد. موارد فراوانی است که شاعرانی خدمت اهل بیت(ع) رسیدند که یک نمونه آن شخصی به نام ابوهارون است که شعری درباره امام حسین(ع) سروده بود و خدمت امام صادق(ع) رسید. امام از او خواست اشعارش را بخواند و او هم شروع به خواندن کرد منتهی امام به این کفایت نکرد و فرمود همانگونه که برای خودتان می‌خوانید برای ما بخوان یعنی درخواست امام این بود آن اشعار را با سوز و ناله بخوان. 

در واقع امام یک روضه خانگی برای امام حسین(ع) برگزار کردند چون از اهل خانواده خواستند در آن مجلس بنشینند و ابوهارون اشعار خود را قرائت کرد. این اشعاری که ابوهارون می‌خواند سبب گریه امام صادق(ع) و اهل خانه او می‌شود و گفته شده امام در این مجلس به شدت گریه می‌کردند. اشعار ابوهارون در منابع موجود است.

یکی دیگر از شاعرانی که از امام صادق(ع) اجازه گرفت و در رثای امام حسین(ع) اشعاری خواند فردی است به نام ابوعماره. امام علاوه بر اینکه اشعار او را گوش داد به ثواب و اجری که برای گریاندن افراد هست اشاره کرد و فرمود: هر کس درباره امام حسین(ع) شعری بگوید و پنجاه نفر را بگریاند این پاداش را خواهد داشت. نکته‌ای که امام به آن اشاره می‌کند و شعر شاعران را با آن تایید می‌کند این است که می‌فرماید هر کس درباره امام حسین(ع) شعر بگوید این میزان اجر دارد. اینکه شاعران در این مقطع زمانی با سخنان خودشان و با اشعار خودشان در انتقال فرهنگ عاشورا نقش ایفا می‌کنند حائز اهمیت است.

گاهی اخباری به اهل بیت(ع) می‌رسید که فلان شاعر شعری درباره جد شما سروده. وقتی این خبر به امام می‌رسید، افراد از جانب امام مورد تشویق قرار می‌گرفتند. یکی از شاعران نقل می‌کند که امام مرا نزدیک خودش نشاند و از من خواست شعرم را بخوانم. با خواندن این شعر هم امام به گریه افتاد و هم دیگرانی که در کنار امام بودند به گریه افتادند. امام بعد از اتمام اشعار، ثواب شعر گفتن در رثای امام حسین(ع) را مطرح کردند. پس در زندگی ائمه(ع) هم تشویق شاعران بود، هم ترغیب شاعران، چه با پاداش مادی و چه پاداش معنوی.

آنچه در عصر حضور ائمه(ع) می‌بینیم این نکته است که ائمه(ع) به شاعرانی که در وصف امام حسین(ع) و درباره قیام امام حسین(ع) اشعاری می‌سرودند صله‌ می‌دادند و گاهی این صله‌ها با دعا برای ایشان همراه می‌شد و در کنار آن برخی نکات را هم مطرح می‌کردند مثل آنچه درباره ثواب شعر گفتن درباره امام حسین(ع) مطرح کردند و این سبب شد شعر گفتن درباره امام حسین(ع) و قیام عاشورا از عصر امام سجاد(ع) یعنی نخستین روزهای پس از شهادت امام حسین(ع) تا پایان عصر حضور ادامه پیدا کند، منتهی به دلیل شرایط سیاسی و اجتماعی و فرهنگی، در هر دوره‌ای وضعیت فرق می‌کرد و در برخی دوره‌ها افراد با فراغت بال بیشتری می‌آمدند و اشعاری برای امام می‌سرودند. به هر ترتیب آنچه مسلم است این است که شاعران نقش بی‌بدیلی در انتقال فرهنگ عاشورا به دوره‌های بعد داشتند.