به گزارش خبرگزاری ایمنا، ایران هم زمان با قرون وسطی در اروپا شاهد ظهور زیباترین عجایب هنر و معماری ایرانی بوده است؛ این شگفتی‌ها بیشتر در زمان سلسله صفوی زمانی که اصفهان پایتخت پارس بود پدید آمد.
اصفهان شهری به قدمت تاریخ، با میراثی کهن از یک تمدن و فرهنگ است؛ یکی از معماری‌های زیبا و حیرت‌انگیز این کلان‌شهر کبوترخانه‌ها یا برج کبوتر است که به ورده، برج حمام و کَفتَرخان نیز شهرت داشته است و از زمان ظهور تا امروز تعدادی از آن‌ها باقی مانده است و چشم‌نوازی می‌کند.
این سازه‌ها با توجه به نیاز روز مردمان آن زمان و تأمین معیشت آن‌ها ساخته شد که از لحاظ مفهوم زیبایی‌شناسی در معماری مورد توجه است؛ با نگاهی به طراحی این برج‌ها به شاهکار تاریخی معمار ایرانی برمی‌خوریم که در آن دوران با امکانات اندک و استفاده از مصالح سنتی، سازه‌ای پابرجا ساخته شد که تا امروز استوار مانده است.
این بناها با معماری داخلی و خارجی استثنایی از فرم زیبایی پیروی می‌کنند؛ سازه‌هایی بومی که از لحاظ شکل و نوع به سه دسته کلی کبوترخانه‌های استوانه‌ای، کبوترخانه‌های مکعبی و کبوترخانه‌های چند قل (صندوقی) تقسیم می‌شود؛ ارتفاع برج کبوترخانه از ۱۰ تا ۲۰ متر، قطر آن ۵ تا ۱۰ متر و در یک برج بزرگ ۵ تا ۷ هزار کبوتر وجود دارد.
مهمترین دلیل ساخت این بناها، جمع‌آوری فضولات کبوتران برای صنعت کشاورزی بود، همچنین از فضولات کبوترخانه‌ها در صنایع نظامی برای ساخت باروت تفنگ، چرم‌سازی و دباغی نیز استفاده می‌شد؛ همچنان مدرکی وجود ندارد که دلیل اصلی احداث کبوترخانه‌ها در ایران را به منظور استفاده از گوشت آن‌ها تأیید کند؛ حتی «انگلبرت کمپفر» طبیعت‌شناس، پزشک، کاشف و نویسنده آلمانی در سفرنامه خود نوشته است «منظور از ساختن این کبوترخانه‌ها فقط این است که فضله کبوتر را به دست آورند؛ به کبوتران نیز کسی صدمه نمی‌رساند، این در حالی است که در انگلستان کبوترخانه‌ها به‌منظور استفاده از گوشت آن‌ها احداث شده بود.»
تمهیداتی هوشمندانه برای امنیت کبوتران در مقابل رویارویی با شکارچیان توسط طراح و معمار کبوترخانه‌ها ایجاد شده است، تمهیدات دفاعی برای پرندگان شکاری همچون، شاهین، جغد و کلاغ عبارت از تنبوشه یا گنگ‌گذاری بود؛ در این تمهید دفاعی، درون دریچه‌های ورودی و خروجی کبوترها، ساختار لوله شکل گِلی به نام تنبوشه یا گنگ می‌گذاشتند که با جثه کبوتر هماهنگ باشد و سایر پرندگان شکاری نمی‌توانستند از آن عبور کنند.
یکی دیگر از تمهیدات دفاعی در برج‌های کبوتر نوار سفید رنگی است که دور تا دور جداره بیرونی برج می‌کشیدند، زیرا سطح صاف و صیقلی آن، از ورود مار و سایر خزندگان به درون برج جلوگیری می‌کرد.
اغلب کبوترخانه‌ها در مالکیت اربابی قرار داشتند؛ کشاورزان برای ساخت و بهره‌برداری از کبوترخانه‌ها ممنوعیتی نداشتند، اما به علت مخارج بالای احداث، نگهداری و تعمیر آن، تأمین تغذیه و آب کبوتران از عهده آن برنمی‌آمدند، بنابراین به‌طور معمول ارباب یا اشخاص ثروتمند کبوترخانه داشتند.
«ژان شاردَن» جواهر فروش و جهانگرد فرانسوی که در زمان صفویه به ایران آمد، در «سفرنامه شوالیه شاردن» درباره کبوترخانه این چنین بیان می‌کند: «از آنجایی که سرگین کبوتر برای خربزه بهترین کود است، در سراسر کشور عده کثیری کبوتر نگه می‌دارند و تکثیر می‌کنند؛ من معتقدم که در این سرزمین (ایران) بهترین کبوترخانه‌ها ساخته می‌شود. این برج‌های کبوتران از بزرگترین کبوترخانه‌های ما (در فرانسه) شش بار بزرگ‌ترند و با آجر (خشت) ساخته شده و روی آن‌ها با گچ و آهک اندود کرده‌اند. برج از سمت اندرون از بالا تا پایین پوشیده از حفره‌هایی ست که کبوتران در آن لانه کنند، در اطراف اصفهان بیش از ۳۰۰۰ برج کبوتران وجود دارد و چنان که گفتیم بیشتر نه برای تغذیه کبوتران، بلکه برای به دست آوردن سرگین آن پرندگان ساخته شده‌اند.»
یکی از بزرگترین و بی‌نظیرترین کبوترخانه‌های دنیا، برج چهار کبوتر با وسعت بیش از ۲۶ مترمربع و قدمت بیش از ۴ قرن در روستای چهاربرج (نرگان) از توابع بخش پیربکران از شهرستان فلاورجان استان اصفهان است.
برج کبوتر مرداویج نیز یکی از معروف ترین کبوترخانه‌های ایران است که در قرن ۱۶ میلادی بنا شد؛ ارتفاع این برج ۱۸ متر و قطر آن به ۱۶ متر می‌رسد، همچنین، داخل برج ۱۵۰۰۰ لانه کبوتر وجود دارد.
لزوم توجه سرمایه‌گذاران به کبوترخانه‌ها برای بهره‌برداری اقامتی و گردشگری
حمیدرضا نیلی، کارشناس شهرسازی و معماری در این باره به خبرنگار ایمنا می‌گوید: هرگاه سخن از کبوترخانه‌ها به میان می‌آید، ناخودآگاه خاطراتی به ذهن انسان خطور می‌کند و آن را به عمق تاریخ، دشت بزرگ اصفهان و نیاکانمان می‌برد؛ کبوترخانه‌ها به ما می‌گوید که نیاکان‌ما افرادی اندیشمند و اهل فکر در حوزه‌های مختلف به ویژه معماری بوده‌اند.
وی می‌افزاید: معماری کبوترخانه‌ها در پهنه دشت به‌عنوان یک عنصر با قد و قوارهِ بلند و معماری مرتفعِ عمودی نشانه خوبی برای مخاطب ایجاد می‌کند و از طرفی این عنصر کارکرد خاص و تأثیرگذاری دارد، به این معنی که کبوتر به عنوان جزئی از طبیعت در کنار کشاورز حضور ویژه‌ای داشته است، بنابراین برای پر رنگ‌شدن حضور این پرنده، فکر بکری صورت گرفت تا فضای اسکانی برای آن فراهم شود، چراکه فضله کبوتر برای تقویت گیاهان به عنوان یک کود طبیعی نقش خوبی ایفا می‌کند و حاصل آن یک محصول ارگانیک است که نیازی به استفاده از سموم و تقویت کننده‌های شیمیایی ندارد.
کارشناس شهرسازی و معماری خاطرنشان می‌کند: معماری کبوترخانه‌ها حیرت‌آور است، طی بازدیدی که از یک کبوترخانه استوانه‌ای داشتم، چند هزار حفره (جایگاه کبوتر) در آنجا گرفته بود و برای جلوگیری از حمله خزندگانی همچون مار زیر هر یک از آشیانه‌ها سطحی شیبدار تعبیه شده بود که این شیب معکوس مانع ورود مار به جایگاه کبوتر می‌شد، همچنین این سطح شیبدار به کبوتر کمک می‌کرد تا هنگامی که کنار آشیانه می‌نشیند فضله خود را به کف برج بریزد تا در دیواره و آشیانه‌های زیر انباشته نشود.
مدیریت شهری، سازمان میراث فرهنگی و گردشگری و سایر دستگاه‌های مربوطه برای جذب ایده‌های کاربری برج‌های کبوتر فراخوان دهند
نیلی می‌گوید: در برج کبوتر انبار بزرگی برای کود کبوترها در نظر گرفته شده است که کشاورزان آن را برای صنعت کشاورزی ذخیره و در فصول مختلف استفاده می‌کردند، همچنین در قسمت‌های فوقانی روزنه‌هایی برای ورود و خروج کبوترها در نظر گرفته شده بود.
وی ادامه می‌دهد: در سقف کبوترخانه‌ای که مشاهده کردم تاج معماری زیبایی ساخته شده بود که نشان می‌دهد برای معمار چیره‌دست آن دوران، زیبایی‌شناسی و کارکرد این بنا مهم بوده است، به‌طوری که هواکش‌هایی در نظر گرفته است تا هوا به‌صورت دائم به داخل و خارج برج سیر کند تا این پرندگان آسایش اقلیمی مناسبی داشته باشند.
کارشناس شهرسازی و معماری با اشاره به استفاده امروزی از کبوترخانه‌ها یا همان برج‌های کبوتر تصریح می‌کند: بعضی از کبوترخانه‌ها به‌دلیل توسعه شهرها، داخل محدوده شهر قرار گرفته است؛ در حال حاضر در شهر اصفهان کبوترخانه‌هایی در مجاورت اتوبان شهید آقابابایی و خیابان مرداویج قرار دارد که باید مدیریت شهری، سازمان میراث فرهنگی و گردشگری و سایر دستگاه‌های مربوطه فراخوان عمومی دهند و طی آن جذب ایده شود، زیرا این فراخوان موجب می‌شود تا ایده‌پردازان سراسر کشور از کبوترخانه‌ها بازدید داشته باشند و تاریخچه آن را بررسی و تحلیل کنند.
بازدید مردم به احیای کبوترخانه‌ها کمک می‌کند
نیلی تاکید می‌کند: وقتی ایده‌ها برای استفاده امروزی از کبوترخانه‌ها جمع‌آوری و رسانه‌ای شود، به‌طور حتم ذهن مردم و سرمایه‌گذاران درگیر این موضوع می‌شود و توسعه‌گران به میدان می‌آیند.
وی با تاکید بر اینکه درِ بعضی از کبوترخانه‌ها را باید به روی مردم باز کنیم تا بتوانند از این بناها بازدید کنند؛ من اطمینان می‌دهم این فرصت برای بسیاری از شهروندان اصفهان پیش نیامده است تا از این اثر معماری فاخر بازدید کنند، می‌افزاید: برای شهری همچون اصفهان قشنگ نیست که کبوترخانه‌های زیبا با معماری حیرت‌انگیزی داشته باشد، اما عموم مردم فرصت بازدید از داخل آن را پیدا نکنند.
کارشناس شهرسازی و معماری خاطرنشان می‌کند: طی چند سال اخیر با سرمایه‌گذارانی برخورد داشتم که ایده‌های جالبی پیرامون کبوترخانه‌ها داشتند، در شرق اصفهان تعدادی کبوترخانه نزدیک به هم بود که سرمایه‌گذاری تصمیم داشت آن‌ها را به مجموعه اقامتی-گردشگری همچون کافی‌شاپ و رستوران تبدیل کند که ایده بسیار جالبی بود.
اگر بتوانیم جریان زندگی امروزی را در کالبد قدیمی برج‌های کبوتر فعال کنیم، این اثرهای معماری تاریخی سَرِپا خواهد ماند
نیلی می‌گوید: سرمایه‌گذاران و توسعه‌گرانی هستند که با نگاه ویژه به کبوترخانه‌ها حاضر هستند روی آن‌ها سرمایه‌گذاری کنند که این حرکت به‌طور حتم به‌نفع شهر و شهروندان است.
وی می‌گوید: اگر بتوانیم جریان زندگی امروزی را در این کالبد قدیمی فعال کنیم، به این نتیجه می‌رسیم که این معماری تاریخی سَرِپا خواهد ماند، زیرا اگر نتوانیم این معماری قدیمی را با زندگی امروزی ترکیب کنیم، بی‌استفاده یک گوشه باقی خواهد ماند و دیگر سرمایه‌گذاری از آن استقبال نمی‌کند؛ به راستی که حیف است این بناهای تاریخی که فکر، تدبیر و اندیشه فراوانی برای احداث آن به‌کار گرفته شده است، در معرض دید شهروندان قرار نگیرد.
کارشناس شهرسازی و معماری می‌گوید: وقتی شهر در حال گسترش است، بسیاری از عناصر تاریخی از جمله کبوترخانه‌ها جزئی از شهر می‌شود که می‌تواند به بافت جدید آن هویت دهد؛ به‌عنوان مثال در خیابان مرداویج بیشتر ساختمان‌ها نوساز است؛ وقتی یک کبوترخانه با معماری تاریخی در میدان آن خیابان قرار می‌گیرد، به آن منطقه هویت می‌بخشد.
نیلی می‌افزاید: وجود یک کبوترخانه در سطح شهر، نشان از کهن بودن آن دارد و به ما می‌گوید این‌جا قبلاً انسان‌های دیگری زندگی می‌کردند.
به گزارش ایمنا، کبوترخانه‌ها یکی از عناصر خیره کننده معماری کهن از گذشته تا امروز هستند که بعضی از آن‌ها در ایران به ویژه اصفهان همچنان استوار مانده است؛ این سازه‌های تاریخی و زیبا برای نگهداری کبوترها به‌منظور جمع‌آوری و استفاده از کود آن‌ها در مزارع کشاورزی احداث شده بود، سازه‌هایی که با توجه به نیاز روز مردمان آن دوران و تأمین معیشت آن‌ها ساخته و برپا شده است.
گزارش از: مهدی مردانی
نظر شما