این موضوع نشان می‌دهد که ولایت‌پذیری در میان ایرانیان از کجا نشأت می‌گیرد.همان‌گونه که اردشیر خورشیدیان، موبد زرتشتیان درباره پذیرش اسلام توسط ایرانیان می‌گوید: «مبنای پذیرش ایرانیان برای اسلام، عدالت حضرت علی(ع) بود و مردم ایران شیفته این امام بودند.» گواهی بر همین مدعا می‌تواند تصویرسازی حضرت علی درهنر ایران باشدکه هنرمندان ایرانی هم در حوزه تصویر و خط، توجه ویژه‌ای به اولین امام شیعیان داشته‌اند.ازآنجایی که این عید سعید فرصتی برای ترویج واشاعه فرهنگ علوی بوده وهست،هنرمندان با ذوق واحساس مسئولیت نسبت به تشیع، اثرگذارترین و کارسازترین ابزارهایعنی هنرخودرابه کار گرفته‌اند تا باتصویرسازی ازاین واقعه، موجب تبیین و نهادینه‌کردن فرهنگ غدیر و تفکر علوی در بین نسل‌ها شوند.خوشبختانه سابقه چنین رویکردی درتاریخ هنر ایرانی-اسلامی بلنداست و انواع هنرها و بیش از همه نگارگری بستری برای تجدید بیعت هنرمندان با ولایت شده است.نگاره‌های به‌دست آمده با مضمون عید غدیر، پس ازپایان دوران حکومت اموی وعباسی به اوج می‌رسد؛زیرااین حکومت‌ها بیشترین تلاش خودرامی‌کردند تافرهنگ علوی را نابود کنند و برای رسیدن به این مقصود،دست به جنایات مختلفی هم زدند امابن اندیشه علوی آنچنان دردل ایرانیان وجود داشت که این فرهنگ را همواره حفظ کردند و در دوره ایلخانیان، شاهد آثار نگاره‌های مختلفی هستیم که بهترین نمونه‌های آن را ازسده‌های مختلف تاروزگارمعاصر مرور خواهیم کرد.
سرتعظیم دربار ایلخانی به مقام ولایت
یکی از قدیمی‌ترین نگارگری‌هایی که واقعه غدیرخم را به تصویر کشیده را می‌توان در نسخه‌ای از کتاب «الآثار الباقیه» نوشته محمد بن احمد ابوریحان بیرونی؛ دانشمند ایرانی و مسلمان سده چهارم و پنجم هجری پیدا کرد که به خواست اولجایتو، فرمانروای شیعه ایلخانی در این دوران کتابت شده است. اصلا حمایت جدی دربار از نگارگران از همین دوره اوج گرفت و کارگاه‌های هنری نگارگری و کتاب رسمیت یافت. الآثار الباقیه که امروز در فرانسه نگهداری می‌شود، دربردارنده دو تصویر از روز مباهله و عید غدیر است. اصل این نقاشی در نسخه الآثار الباقیه در ادیبنورگ کتابت سال ۷۰۷ بوده که بعدها در نسخه‌های دیگر از جمله نسخه موجود در کتابخانه مدرسه سپهسالار هم بازسازی شده است. این کتاب مطالبی را در باب موضوعات گوناگون هم چون اعیاد و آداب و رسوم دین‌های یهودیت، مسیحیت، اسلام، تاریخ و فرهنگ ایران زمین و ... را دربرمی‌گیرد. در نگارگری روز غدیر الآثار الباقیه، حضرت رسول(ص) در جامه‌ای سفید و عبایی سیاه، ترسیم شده که دست چپ خود را بر شانه راست حضرت علی(ع) نهاده و او را به ولایت برگزیده است. همچنین ابری که برخی روایت می‌گویند همواره بر سر پیامبر سایه افکنده بود در این اثر به چشم می‌خورد. حضرت علی(ع) نیز با هاله‌ای در گرد سر و با احترام در برابر پیامبر ایستاده‌اند و تعدادی از صحابه نیز در نگاره مذکور دیده می‌شوند. نوع جامه پیامبر(ص)، شیوه پردازش ابر بالای سر آن حضرت و نحوه پردازش مناظر در این نگاره برگرفته از عناصر نقاشی چینی است اما نزدیکی پیکره‌ها به کادر و توجه به ترکیب‌بندی قرینه در این تصویر از خصوصیات ایرانی نگاره کتاب الآثار الباقیه است. از طرفی عمودی بودن کادر این نگاره برخلاف اکثر نگاره‌های طولی دوره ایلخانی تغییر درخور توجه این اثر به شمار می‌رود. مصور کردن صحنه‌هایی از این‌دست، بیانگر تحولی عظیم در گزینش اسلام به‌ویژه مذهب شیعه و رواج آن در دربار ایلخانی است. آنچه در این تصویرحضرت علی(ع) راازسایرین متمایز می‌کند، تصویر کردن ایشان با قامتی بلندتر از دیگران است. درواقع هنرمند تلاش کرده امام اول شیعیان را نسبت‌به دیگران در موقعیت ویژه نشان دهد تا از این طریق افتخاری که پیامبر با انتصاب او برای جانشینی خود ارزانی داشته را بهتر نمایش دهد.
انتزاع‌نگری هنرمند در ترسیم غدیر
البته نسخه دیگری از الآثار الباقیه در کتابخانه مدرسه عالی شهید مطهری وجودداردکه به‌نظر می‌رسد تاکنون ناشناخته مانده؛ دراین نسخه نگاره حضرت محمد(ص) درعبایی سیاه‌رنگ و پیراهنی قهوه‌ای بازنمایی شده است.وی دست بر شانه مولای متقیان گذاشته وروبه امت اسلام، به معرفی ولی امر پس ازخودمی‌پردازند. برخلاف نگاره الآثار الباقیه موجود درفرانسه در این اثر،هاله نوری دور سر پیامبر دیده می‌شود. در پشت‌سر امام علی(ع) جوانی ایستاده و به پیامبر می‌نگرد. ظاهرا نگارگر قصدداشته حداقل در این نگاره که از اهمیت شیعی فراوانی برخوردار است، مقدسین را ازسایرین متمایز کند.بنابراین شخصی که درپس سرحضرت علی(ع) ایستاده، با توجه به جوان بودنش، ممکن است حسنین(ع) باشد.تفاوت این دونگاره از آثارالباقیه با سایر تصاویر که ازغدیر ترسیم شده این است که در آن ازعناصر لازم برای فضاسازی واقعی بهره‌گیری نشده است.مثلا نشان‌دادن دشتی که درآن منبری ازجهاز شتران برپا شده باشد که یکی از عناصر اصلی و نشانه‌ای از غدیرخم در نگارگری است دراین نگاره‌ها به چشم نمی‌خورد ونقاش ازدرختان وگیاهان مختصری درپس‌زمینه استفاده کرده است.
بیعت با ایرانیان
عصر تیموری و قرن ششم و هفتم، اوج مکتب نگارگری تبریز است و آثار متعددی با موضوع پیامبر(ص)، امام‌علی(ع) و سایر روایت‌های دینی ترسیم شد اما نمونه درخشان در این سده نگاره‌ای است با موضوع امام‌علی(ع) و دیدار با ایرانیان که به سال ۶۶۱ هجری‌قمری ترسیم شده است. این نگاره از آثار اولیه مکتب نگارگری شیراز است. در آن دوران تیموریان تسلط کاملی به جز شهر شیراز بر ایران داشتند. از همین رو مکتب‌نگارگری شیراز با شیوه نو به پرداخت موضوعات پیرامون ایرانی و ایرانیان روی‌آورد و توجه ویژه‌ای به موضوع هویت ایرانی در آثار این دوره دیده می‌شود. در این نگاره حضرت‌علی(ع) در جامه‌ای سبز با عمامه‌ای سیاه ــ که نشانه توجه ایرانیان به موضوع «سید» است ــ ترسیم شده که جمعی از ایرانیان گرداگرد امام نشسته‌اند و بعد از حج و واقعه غدیر با حضرت‌علی(ع) بیعت می‌کنند. رنگ آبی‌فیروزه‌ای در کادربندی و جامه برخی از حاضران گرداگرد حضرت، نشان خوبی از تصویرسازی ایرانیان در این نگاره است که با دستارهای سفید بر سر ترسیم شده‌اند. دیگر ویژگی این تصویر، ذوالفقار حضرت‌علی(ع) بوده که در دست یکی از غلامان ایرانی است که از آن نگهداری می‌کند. این نگاره برخلاف تصویرسازی‌های دیگر که همواره حضرت‌علی(ع) را با ذوالفقار ترسیم می‌کردند، این امام را بدون شمشیر در کنار ایرانیان به تصویر کشیده تا نشان دهد محبت حضرت‌علی(ع) به ایرانیان چه کیفیتی داشته است و ایرانیان نیز با همین محبت، اسلام و تشیع را پذیرفته‌اند، نه با زور شمشیر.
تکیه مولای متقیان به سرو قامت پیامبر(ص)
تاریخ ایران درسراسر دوران اسلامی تا قبل از روی‌کارآمدن سلسله پادشاهی صفوی و برای برهه‌ای کوتاه در زمان آل‌بویه، هیچ‌گاه شاهد حاکمیت دولتی شیعی‌مذهب نبوده است. درحقیقت می‌توان گفت پس از۹قرن اززمان وروداسلام به ایران وبا روی‌کارآمدن صفویان، می‌توانیم شاهد احیای هویت ملی و ارزش‌های باستانی و همچنین حاکمیت مذهب تشیع و پیوند با تصوف و سیاست در ایران باشیم.رابطه بین شیعه و فرهنگ ایرانی دراین دوره بسیارقوی بود.دردوران صفوی،مذهب نقش مهمی درروند مطالعه فرهنگ وهنرداشت.یکی از نگارگری‌های باقیمانده از دوره صفویه، در کتاب مثنوی «آثارالمظفر» محفوظ مانده که با عنایت به مضامین شیعی، به ترسیم یکی از بزرگ‌ترین رویدادهای تاریخ تشیع یعنی واقعه غدیر پرداخته است. این کتاب که در مدح رسول‌اکرم(ص) کتابت شده، توسط نظام‌الدین استرآبادی به نظم درآمده و دارای موضوعات شیعی است. در نگاره «آثارالمظفر» با موضوع غدیرخم، شرح داستان در ابیاتی به خط نستعلیق در بالا و پایین نگاره در قالب‌های مجزا نوشته شده است. در سمت چپ تصویر پیامبر(ص) و امام‌علی(ع) با هاله نورانی دور سر و چهره‌هایی پوشیده بر جهاز شتران که روی هم چیده شده، ایستاده‌اند. مبتنی بر روایت، شخصی که در سمت راست قرار دارد پیامبر(ص) است، چراکه دست امیرالمؤمنین(ع) را برای معرفی ایشان به افراد حاضر در چپ به‌مثابه جانشین خویش در دست گرفته و بالا برده است. اشخاصی که نگاره مذکور مشاهده می‌شوند، هریک در حالات متفاوتی ترسیم شده‌اند و لباس‌های‌شان با نقوش مختلف گیاهی و حیوانی مزین شده است. دقت نگارگر در این تزئین البسه و نقوش به‌‌کاررفته در آن، ظرافت و لطافت تصویر را دوچندان کرده است. در این نگاره جماعت حاجیان در اطراف این دو بزرگوار حلقه زده و چشم به دهان پیامبر(ص) دوخته‌اند، دست بر شانه یکدیگر گذاشته‌اند، به‌طوری‌که مشاهده این تصویرسازی، مخاطب اثر را با احساس همدلی، اتحاد و پیوند امت اسلامی مواجه می‌کند. از سوی دیگر دو سرو بلند پشت سر مبارک پیغمبر و ولی‌امر ترسیم شده که به نرمی به یکدیگر تکیه داده‌اند و می‌تواند رهروی علی(ع) از پیامبر(ص) و جانشینی برحق وی را یادآوری کند. برخی از چهره‌ها در این تصویر متعجب، بعضی دیگر آرام یا در حال گفتوگو هستند. در این نگارگری می‌بینیم که واقعه غدیر خم در دشتی اتفاق می‌افتد که دارای تپه‌های پست و کم‌ارتفاع و پوشیده از گیاهان و گل‌های تُنُک است. هنرمند این نگاره را در میان دو قسمت از متن که در بالا و پایین آن به‌صورت قرینه قرار گرفته‌اند، قرار داده است به‌این صورت در ترکیب‌بندی متن و تصویر زیبایی خاصی ایجاد کرده است.
عالم به دور علی می‌گردد
یکی دیگر از نگارگری‌های ایرانی بامضمون غدیر، در کتاب تاریخی «احسن الکبار» تالیف ابن عربشاه ورامینی از علمای شیعه سال ۸۳۷ هجری به چشم می‌خورد. این نسخه با ۱۷مجلس نقاشی از رویدادهای مهم زندگانی و معجزات پیامبر اکرم(ص) و ائمه اطهار(ع) همچون واقعه خفتن حضرت امام علی(ع) در بستر پیامبر(ص)، غدیر خم وجنگ جمل آراسته شده است. در نگاره غدیر خم در احسن الکبار تصویر حضرت محمد(ص) و حضرت علی(ع)پوشیده شده و رنگ‌های شفاف و روشن این نگاره فضایی دلنشین و پاک را تداعی می‌کند و به‌لحاظ مضمون در ردیف آثار قابل اعتنا و معدود است. رعایت ملاحظات در این نگارگری و پوشاندن چهره معصومین ثابت می‌کند تصویرگر این واقعه هنرمندی شیعه بوده که با ظرافت و زیبایی خاصی این لحظه باشکوه را به تصویر کشیده است. تصویرگر این نگارگری، پیامبر اسلام(ص) و حضرت علی(ع) در مرکز تصویر بر بالای جهاز شتران قرار داده وحضرت علی(ع) توسط پیامبر در آغوش گرفته شده است و نبی اکرم(ص)، دست مولا را بلند کرده و صحابه و سایر مردم، پیر و جوان دایره‌وار دراین تصویر گرد دو بزرگوار ایستاده‌اند و تسبیح به دست، گویی که مدح و ذکر علی(ع) را می‌گویند.در جمع افرادتصویر شده دراین نگاره، فقط کلاه پیامبر وحضرت علی به قرمز رنگ‌آمیزی شده و ویژگی کلاه قزلباش‌ها را حفظ کرده‌است. پیامبر(ص) با بالا بردن دست حضرت علی(ع) در این طراحی وی را در جایگاه بالایی حکایت داده که نشان از مقام بلند‌مرتبه ولایت است. سایر عناصر این نگارگری تخت و فضاسازی ساده‌ای دارد اما جاگذاری اجزای چرخش چشم مخاطب را به همراه دارد که موجب حظ بصری دوچندانی می‌شود.
صفای دل نگارگر و اثبات حقانیت ولایت
نمونه‌های دیگر از نگارگری باموضوع عید غدیر را می‌توان در کتاب«روضه الصفا» یا باغ پاکی و خلوص مشاهده کرد. دو نگاره موجود در این نسخه خطی موضوعات شیعی رامورد بررسی قرارداده که شامل پایین انداختن بت از بلندترین نقطه کعبه و انتخاب حضرت علی(ع) به‌عنوان جانشین پیامبر در غدیرخم است.این نسخه خطی احتمالا دردوره شاه‌عباس تصویرسازی شده است.دراین تصویرحضرت محمد(ص) و علی(ع) شبیه یکدیگر ترسیم و با رداهای غیر‌همرنگ و پارچه‌های منقوش نشان داده شده‌اند. ضمن این‌که چهره‌های مبارک این دو معصوم، با روبند سفید پوشیده شده واطراف سرشان هاله‌های نورانی قرارگرفته است. دراین نگارگری ارزشمند پیامبر گرامی اسلام از منبری متشکل از زین شترها بالا رفته‌اند و درحال کمک کردن به حضرت علی(ع) هستند تا از منبر بالا بروند و در سمت راست وی بایستند. براساس متن موجود در تصویر و خود نگاره، تعدادی درخت با سایه‌هایی که ایجاد کرده‌اند، محیطی سایه‌دار را پیرامون این دو بزرگوار به‌وجود آورده‌اند. بقیه افراد در این تصویرسازی در مقابل پیامبر(ص)وحضرت علی(ع) به‌صورت ایستاده یا نشسته قرار گرفته‌اند. به نظر می‌رسد هنرمند نگارگر باصافی دل ازطریق گنجاندن این تصویرسازی درروضه‌الصفا تلاش کرده تاحقانیت مولا علی(ع) ودرنتیجه درستی اعتقادات شیعه را ثابت کند. ازسوی دیگر شاه‌عباس صفوی به‌عنوان حامی این نسخه خطی،نقش مهمی درتحکیم این دو واقعه بزرگ تاریخ اسلام ایفا کرده و سعی در اثبات حقانیت مولای متقیان داشته است و درحقیقت وی به کمک هنر وحمایت از هنرمندانی که دل در گرو تشیع داشته‌اند، در زمینه تحکیم پایه‌های مذهب شیعه در اذهان و عقاید مردم زمانه خود کوشیده است.
بهشتیان مست ولایت علی(ع)
یکی دیگر ازمینیاتورهای باقیمانده از دوران صفوی با مضمون واقعه غدیر درکتاب «حبیب‌السیر» اثرمحمدبن غیاث‌الدین خواندمیر به یادگار مانده است؛ این کتاب مشتمل بر حوادث عالم از ابتدای تاریخ بشر تا سال۹۳۰هجری قمری مقارن با درگذشت شاه اسماعیل صفوی است. در این کتاب پنج نگاره بدون امضا وجودداردکه دو نگاره ازاین نسخه به شیوه‌های خاصی اشاره به شأن ولایت حضرت علی(ع) دارد. نگاره‌ای از این نسخه درباره شأن ولایت امیر المؤمنین و به‌لحاظ بیان نمادین و انطباق آن بااعتقادات شیعی بسیار استثنایی حائزاهمیت است. در نگاره مربوط به شأن ولایت علی(ع)، در بخش مرکزی و برزمینه‌ای بنفش پیامبر اکرم(ص) با عبای سیاه وحضرت علی(ع) با عبایی به رنگ آبی روبه‌روی یکدیگر ایستاده‌اند درحالی‌که پیامبربه سمت صفحه‌ای طلایی که میان آن سیاه است اشاره می‌کنند. بین ایشان درخت سرو بوته‌ای وجودداردکه ممکن است استعاره‌ای ازهمان درخت طوبای سایه گسترباشد.عده‌ای ازصحابه خاص به حالت ایستاده وشگفت‌زده اطراف ایشان قرار گرفته‌اند. پیامبر(ص)درحال توضیح مقام حضرت علی(ع) است.دربخش فوقانی آسمان لاجوردی بهشت نمایان است که نشان از شب دارد،اماتفاوت آن باآسمان زمین این است که خورشیدی درخشان درتاریکی شب می‌درخشد. ابرها دراین تصویرمانند خورشیدی طلایی‌رنگ هستند؛ درختان سرو بوته‌ای پشت کوه‌ها مشاهده می‌شوند.سه نفر با چهره‌هایی متفاوت از نژادهای مختلف شاید به‌عنوان سمبل انسان‌های بهشتی از همه نژادها آنجا حضور دارند.آنچه دراین اثرمحورتوجه است ونمادگرایی شیعی رابه اوج می‌رساند، صفحه طلایی‌رنگ با آبی در میان آن است. رنگ آب دراصل نقره‌ای بود وبه مرور زمان اکسیده وسیاه‌رنگ شده است؛این نقش می‌تواند نمادی ازحوض مشهور کوثر باشد که براساس روایات اسلامی از اعماق بهشت سرچشمه می‌گیرد.این نگاره می‌تواند مصداق بخشی از دعای ندبه هم باشد که در آن حدیثی از پیامبر(ص) خطاب به علی(ع) نقل شده‌است.
بوسه عشق بر دست نبی(ص)
در نگاره دیگر در کتاب «حبیب السیر» ، تصویرسازی از پیامبر اسلام(ص) و امام اول شیعیان(ع) را نمایش می‌دهد که نگارگر تلاش کرده یکی از لحظاتی که پیامبر(ص) در حال معرفی حضرت علی(ع) به عنوان امام امت بوده‌اند را به تصویر بکشد. آنچه در این نگاره مشاهده می‌کنیم فضای مسجدی، احتمالا مسجدالنبی است که در آن پیامبر اکرم(ص) و حضرت علی(ع) کنار یکدیگر پایین منبر نشسته‌اند و مسجد پر از جمعیت است تا جایی که روی بام و طبقه دوم مسجد نیز مردم از هر قشری حضور دارند و نظاره‌گر صحنه هستند. در مقابل پیامبر(ص) و حضرت علی(ع) صحابه به ایشان ادای احترام می‌کنند. پیامبر(ص) در این نگاره بزرگ‌تر از علی(ع) ترسیم شده‌اند و حضرت علی(ع) نیز کمی پایین‌تر از ایشان قرارگرفته‌اند تا مقام ایشان از مقام یکدیگر تفکیک شود. یکی از افراد حاضر در این صحنه، دست پیامبر را در دست گرفته به صورتی که گویی می‌خواهد بر آن بوسه بزند و فرد دیگری قصد دست دادن با حضرت علی(ع) را دارد. از نظر نمادین نکته جالب، طلایی بودن لباس پیامبر(ص) است در حالی‌که در مورد حضرت علی(ع) فقط کمربند ایشان طلایی است؛ شاید به این دلیل باشد که در این لحظه و در این تصویرگری، امام علی(ع) هنوز به مقام ولایت کبری نرسیده‌اند. در حقیقت شاید این نگارگری روایتگر دوران پیش از حجه‌الوداع است که پیامبر اسلام(ص) به عناوین مختلف حضرت علی(ع) را به عنوان ولی امر پس از خود معرفی کرده بودند.
گوش به فرمان ولی امر
کتاب «فال‌نامه» منسوب به امام صادق(ع) متعلق به دوران صفوی نیز دارای یک نگارگری مربوط به غدیر خم است. این نگاره به‌گونه‌ای بسیار متفاوت به ترسیم ماجرای غدیرخم پرداخته است. در این نگاره نیز همچون سایر نگاره‌های مربوط به این روایت مقدس، واقعه غدیر در فضایی سرسبز که نشان‌دهنده محل واقعی این رویداد بزرگ است، به تصویر کشیده شده. همچنین در این نگاره می‌بینیم که حاضران در حالتی گرد هم جمع شده‌اند که مخاطب نگارگری متوجه می‌شود این جمعیت می‌خواهند به سخنان فرد مهمی یعنی پیامبر(ص) گوش فرا‌دهند. همچنین مطابق روایت غدیرخم، جهاز شتران روی هم قرارگرفته تا محلی مناسب برای حضور حضرت محمد(ص) فراهم شود. لباس حاضران در صحنه ساده و بدون نقوش تزیینی ترسیم شده، ولی آنچه این نگاره را از سایر نگاره‌های مربوط به غدیرخم متفاوت می‌کند، ترسیم پیکره‌ای واحد برای پیامبر (ص) و امام علی(ع) بر جهاز شتران است؛ حتی هاله تقدس نیز بر گرد سر ایشان تلاقی کرده و یکی شده است. شاید نگارگر از این طریق می‌خواسته بر اهمیت سخنان حضرت محمد(ص) که فرمودند: هر کس من مولای اویم، علی نیز مولای اوست تاکید کند، چراکه پیامبر با بیان این سخنان به امت خویش متذکر شده‌اند که او و علی(ع) از هم جدا نبوده و پذیرش یکی در معنای تسلیم در برابر دیگری است.
گسترش دامنه هنر فراتر از انحصار اشراف
در گذشته تولید اثر هنری و استفاده از نسخ خطی به عنوان زمینه به نمایش گذاشتن یک نگارگری بهای گزافی داشت به همین دلیل چنین آثار هنری گران‌سنگی اغلب درکارگاه‌های سلطنتی تهیه می‌شد. از سوی دیگر شاهان پیش از صفویان به دلیل برخورد احتیاط‌آمیز دین اسلام با هنرها ازجمله نقاشی، از هنرمندان حمایت چندانی نمی‌کردند. چنین شرایطی موجب محدود ماندن مخاطبان این آثار به طبقه اشراف شده بود، اما رواج آثار چاپی باعث شد تا اقشار پایین‌تر جامعه نیز بتوانند از نگارگری‌ها با مضامین شیعی استفاده کنند.مجموعه کتاب‌های مصور چاپی دوره قاجاردرواقع سیرتجربیات گوناگون هنرمندان آن دوره درحوزه مصورسازی را نشان می‌دهد.آنچه هنرمندان تصویرگر در دوره‌های مختلف و قاجار که اکثرا گمنام هستند، خلق می‌کردند، نمایشی از واقعیات جامعه آن روزگار، با تمام جزئیات نظیر آداب و رسوم، ابنیه، جامگان مرسوم و عقاید مذهبی مردم در عهد قاجار بوده است.تعداد زیادی از کتب چاپی دوره قاجار موضوعات دینی داشتند که برخی از آنها جزو محبوب‌ترین آثار ادبیات دینی بودندکه به سبب استقبال فراوان،اغلب مصور نیز شدند. در واقع یکی از بهترین فضاهایی که برای ادامه حیات یا رشد هنر نگارگری باب شده بود، مصورسازی ونگارگری در کتب، به‌ویژه کتب مذهبی و شیعی بود.در باب میزان کاربرد مضامین شیعی در مصورسازی کتب مذکور می‌توان از حمله حیدری، اسرارالشهاده، انوار‌الشهاده، گنجینه اسرار، مجالس المتقین، ماتمکده، مختارنامه، تحفه المجالس،تحفه الذاکرین ووسیله النجاه نام بردکه هرکدام بارهابه صورت مصور تجدید چاپ شدند.ویژگی نگارگری در این دوران تداوم سنت کهن منع صورتگری چهره معصومین به جهت حفظ حرمت شخصیت والای ایشان بود. دومین نماد متمایز‌کننده این نگارگری‌ها، وجود هاله‌ای نورانی بر گرد سر معصومین در اکثر نگارگری‌هاست که آن نیز سابقه‌ای دیرینه در نگاره‌های ایرانی دارد و در تصاویر خلق شده در این دوران نیز همچنان مشاهده و بر آن تاکید می‌شود.
دلدادگان گمنام مولا
یکی از مهم‌ترین کتب ادبی و مذهبی که در دوره قاجار مصور شده، منظومه حماسی «حمله حیدری» است. نسخه‌های بسیاری از این کتاب توسط هنرمندان مصور شده و در زمره اولین کتب مصور چاپ سنگی قرار می‌گیرد. تصویرسازی نسخه‌های چاپ سنگی مانند نسخه‌های خطی دوره قاجار، ویژگی هنر قاجاری دارد. هنرمندان متعددی در زمینه این حماسه به نگارگری پرداخته‌اند. از جمله این هنرمندان می‌توان به علی‌قلی خویی، غلامرضا کرمانی، علی‌خان نقاش، میرزا هاشم خوانساری ومیرزا نصرا...اشاره کرد.واقعه غدیرخم را نیز بمانعلی راجی کرمانی به زبان نظم و در منظومه خود حمله حیدری به زیبایی بیان کرده است. در مجموع نگاره‌های به‌دست‌آمده در خصوص محتوای حماسه «حمله حیدری»، یک نگاره مربوط به واقعه غدیر خم است، اما نام نقاش این نگاره مشخص نیست. این نگاره واقعه را در مسجدی نشان می‌دهد که جمعی از مسلمانان در آن حضور دارند و پیامبر(ص) در حالی که روی منبرنشسته‌اند، با مسلمین درحال صحبت و گفتوگو هستند. در پایین منبر نیز حضرت علی(ع) همراه ذوالفقار خود در کنار دیگران نشسته‌اند. ترکیب‌بندی کادر و پرداخت به جزئیات نقوش نشان می‌دهد همانند نگاره‌های قبلی نوع پرداخت آنها مشابه است. پوشش افراد در این نگاره برگرفته از لباس شبیه‌خوانان است که در دوره قاجار متداول بود. در این نگاره نیز همچون دیگر تصاویر به‌دلیل ویژگی چاپ سنگی، فقط از خطوط و هاشور برای تزیین و ترسیم اجزا استفاده شده است.
مخاطبانی آگاه و پیوند عمیق هنر و مذهب در ایران
نکته آخر این‌که طی سال‌ها مواجهه با آثار هنری در قالب‌های گوناگون و در وصف روایات و وقایع تاریخ اسلام، مخاطبان شیعه که در بستری مذهبی رشد یافته‌اند، نوعی پیش آگاهی یافته‌اند، به گونه‌ای که هنگام تماشای این آثارهنری ازجمله نگارگری‌های دربرگیرنده مضامین شیعی، ذهن آنها به‌طور خودکار وقایع بعدی را نیز به تصویر می‌آورد.همین امرباعث می‌شود آنها با دیدن این تصاویر و با کمک پیش آگاهی ایجاد شده، حداکثر بهره‌برداری عاطفی را از لحظات خاص به تصویر درآمده ببرندواین همان وجه ناپیدا ودرعین حال مهم آثار با مضامین شیعی است که اغلب از دید ناآشنایان با فرهنگ شیعی پنهان می‌ماند و گویای پیوند عمیق هنر و مذهب در ایران است.
فرشچیان؛ احیاگر نگارگری مذهبی
در دوران معاصر و در بین هنرمندان امروزی، شیعیان دلبسته به مکتب تشیع نیز با تصویرگری صحنه‌های مربوط به جنگ‌های مهم تاریخ اسلام، عاشورا و اسارت نوادگان پیامبر(ص)پس از این واقعه، یتیم‌نوازی امام علی(ع) و…تلاش کرده‌اند دین خود را به باورها و مذهب شیعه ادا کنند. از جمله هنرمندان نگارگری که آثار ارزشمندی با مضامین مذهبی خلق کرده، محمود فرشچیان و از نگارگران نامدار ایرانی است.با این‌که وی نگاره‌های متعددی از زندگی ائمه معصوم ترسیم کرده، ولی شاید علت اصلی شهرت و محبوبیت این استاد در میان عامه مردم، عرض ارادت ویژه ایشان به امام علی (ع)است زیرا فرشچیان در سه تابلوی«مولود کعبه»،«غدیر خم» و «پناه» سه مقطع از زندگی امام علی(ع) را به تصویر کشیده و با هنرمندی و خلوص، به بخش مهمی از تاریخ معاصر نگارگری کشور تبدیل شده است. فرشچیان در تابلوی غدیرخم که به یکی ازمهم‌ترین اعیاد اعتقادی شیعیان اشاره دارد، رسول اکرم(ص)وحضرت علی(ع) ازپشت به تصویر کشیده شده‌اند. وی با پیروی از برخی ملاحظاتی که پیشینیان در نگارگری‌های مرتبط با غدیر رعایت می‌کردند، حضرت رسول(ص) را کمی بالاتر از حضرت علی(ع) کشیده که نماد بالا بودن پیامبر اکرم(ص) و جانشینی حضرت علی(ع) است.دراین تصویر دست پیامبر(ص)به سوی آسمان است و فضای بالا نمایانگر مرغان آسمانی و هاله‌ای از نور و روشنایی است که تاکید بر نفس جانشینی حضرت از سوی پروردگار است. این فضای معنوی با چهره‌های شاد و متفاوت حاضران که نشان از تفاوت ملیت و قومیت دارد و حاکی از رضایت و پذیرش این حکم الهی از سوی حاضران، ترسیم شده است. در این فضا چهره چند طفل که توسط والدین‌شان بالا گرفته شده‌اند حاکی از این است که این کودکان نیز شاهد این واقعه مهم هستند که این خود حاکی از جدی تلقی کردن کودکان و اهمیت دادن آنان در مسائل مهم دینی تاریخی از سوی هنرمند است. این اثر در مدت دو سال و در سال ۸۵ خلق شده است و تکنیک مورد استفاده در آن اکریلیک است.
سرتعظیم دربار ایلخانی به مقام ولایت
یکی از قدیمی‌ترین نگارگری‌هایی که واقعه غدیرخم را به تصویر کشیده را می‌توان در نسخه‌ای از کتاب «الآثار الباقیه» نوشته محمد بن احمد ابوریحان بیرونی؛ دانشمند ایرانی و مسلمان سده چهارم و پنجم هجری پیدا کرد که به خواست اولجایتو، فرمانروای شیعه ایلخانی در این دوران کتابت شده است. اصلا حمایت جدی دربار از نگارگران از همین دوره اوج گرفت و کارگاه‌های هنری نگارگری و کتاب رسمیت یافت. الآثار الباقیه که امروز در فرانسه نگهداری می‌شود، دربردارنده دو تصویر از روز مباهله و عید غدیر است. اصل این نقاشی در نسخه الآثار الباقیه در ادیبنورگ کتابت سال ۷۰۷ بوده که بعدها در نسخه‌های دیگر از جمله نسخه موجود در کتابخانه مدرسه سپهسالار هم بازسازی شده است. این کتاب مطالبی را در باب موضوعات گوناگون هم چون اعیاد و آداب و رسوم دین‌های یهودیت، مسیحیت، اسلام، تاریخ و فرهنگ ایران زمین و ... را دربرمی‌گیرد. در نگارگری روز غدیر الآثار الباقیه، حضرت رسول(ص) در جامه‌ای سفید و عبایی سیاه، ترسیم شده که دست چپ خود را بر شانه راست حضرت علی(ع) نهاده و او را به ولایت برگزیده است. همچنین ابری که برخی روایت می‌گویند همواره بر سر پیامبر سایه افکنده بود در این اثر به چشم می‌خورد. حضرت علی(ع) نیز با هاله‌ای در گرد سر و با احترام در برابر پیامبر ایستاده‌اند و تعدادی از صحابه نیز در نگاره مذکور دیده می‌شوند. نوع جامه پیامبر(ص)، شیوه پردازش ابر بالای سر آن حضرت و نحوه پردازش مناظر در این نگاره برگرفته از عناصر نقاشی چینی است اما نزدیکی پیکره‌ها به کادر و توجه به ترکیب‌بندی قرینه در این تصویر از خصوصیات ایرانی نگاره کتاب الآثار الباقیه است. از طرفی عمودی بودن کادر این نگاره برخلاف اکثر نگاره‌های طولی دوره ایلخانی تغییر درخور توجه این اثر به شمار می‌رود. مصور کردن صحنه‌هایی از این‌دست، بیانگر تحولی عظیم در گزینش اسلام به‌ویژه مذهب شیعه و رواج آن در دربار ایلخانی است. آنچه در این تصویرحضرت علی(ع) راازسایرین متمایز می‌کند، تصویر کردن ایشان با قامتی بلندتر از دیگران است. درواقع هنرمند تلاش کرده امام اول شیعیان را نسبت‌به دیگران در موقعیت ویژه نشان دهد تا از این طریق افتخاری که پیامبر با انتصاب او برای جانشینی خود ارزانی داشته را بهتر نمایش دهد.
انتزاع‌نگری هنرمند در ترسیم غدیر
البته نسخه دیگری از الآثار الباقیه در کتابخانه مدرسه عالی شهید مطهری وجودداردکه به‌نظر می‌رسد تاکنون ناشناخته مانده؛ دراین نسخه نگاره حضرت محمد(ص) درعبایی سیاه‌رنگ و پیراهنی قهوه‌ای بازنمایی شده است.وی دست بر شانه مولای متقیان گذاشته وروبه امت اسلام، به معرفی ولی امر پس ازخودمی‌پردازند. برخلاف نگاره الآثار الباقیه موجود درفرانسه در این اثر،هاله نوری دور سر پیامبر دیده می‌شود. در پشت‌سر امام علی(ع) جوانی ایستاده و به پیامبر می‌نگرد. ظاهرا نگارگر قصدداشته حداقل در این نگاره که از اهمیت شیعی فراوانی برخوردار است، مقدسین را ازسایرین متمایز کند.بنابراین شخصی که درپس سرحضرت علی(ع) ایستاده، با توجه به جوان بودنش، ممکن است حسنین(ع) باشد.تفاوت این دونگاره از آثارالباقیه با سایر تصاویر که ازغدیر ترسیم شده این است که در آن ازعناصر لازم برای فضاسازی واقعی بهره‌گیری نشده است.مثلا نشان‌دادن دشتی که درآن منبری ازجهاز شتران برپا شده باشد که یکی از عناصر اصلی و نشانه‌ای از غدیرخم در نگارگری است دراین نگاره‌ها به چشم نمی‌خورد ونقاش ازدرختان وگیاهان مختصری درپس‌زمینه استفاده کرده است.
بیعت با ایرانیان
عصر تیموری و قرن ششم و هفتم، اوج مکتب نگارگری تبریز است و آثار متعددی با موضوع پیامبر(ص)، امام‌علی(ع) و سایر روایت‌های دینی ترسیم شد اما نمونه درخشان در این سده نگاره‌ای است با موضوع امام‌علی(ع) و دیدار با ایرانیان که به سال ۶۶۱ هجری‌قمری ترسیم شده است. این نگاره از آثار اولیه مکتب نگارگری شیراز است. در آن دوران تیموریان تسلط کاملی به جز شهر شیراز بر ایران داشتند. از همین رو مکتب‌نگارگری شیراز با شیوه نو به پرداخت موضوعات پیرامون ایرانی و ایرانیان روی‌آورد و توجه ویژه‌ای به موضوع هویت ایرانی در آثار این دوره دیده می‌شود. در این نگاره حضرت‌علی(ع) در جامه‌ای سبز با عمامه‌ای سیاه ــ که نشانه توجه ایرانیان به موضوع «سید» است ــ ترسیم شده که جمعی از ایرانیان گرداگرد امام نشسته‌اند و بعد از حج و واقعه غدیر با حضرت‌علی(ع) بیعت می‌کنند. رنگ آبی‌فیروزه‌ای در کادربندی و جامه برخی از حاضران گرداگرد حضرت، نشان خوبی از تصویرسازی ایرانیان در این نگاره است که با دستارهای سفید بر سر ترسیم شده‌اند. دیگر ویژگی این تصویر، ذوالفقار حضرت‌علی(ع) بوده که در دست یکی از غلامان ایرانی است که از آن نگهداری می‌کند. این نگاره برخلاف تصویرسازی‌های دیگر که همواره حضرت‌علی(ع) را با ذوالفقار ترسیم می‌کردند، این امام را بدون شمشیر در کنار ایرانیان به تصویر کشیده تا نشان دهد محبت حضرت‌علی(ع) به ایرانیان چه کیفیتی داشته است و ایرانیان نیز با همین محبت، اسلام و تشیع را پذیرفته‌اند، نه با زور شمشیر.
تکیه مولای متقیان به سرو قامت پیامبر(ص)
تاریخ ایران درسراسر دوران اسلامی تا قبل از روی‌کارآمدن سلسله پادشاهی صفوی و برای برهه‌ای کوتاه در زمان آل‌بویه، هیچ‌گاه شاهد حاکمیت دولتی شیعی‌مذهب نبوده است. درحقیقت می‌توان گفت پس از۹قرن اززمان وروداسلام به ایران وبا روی‌کارآمدن صفویان، می‌توانیم شاهد احیای هویت ملی و ارزش‌های باستانی و همچنین حاکمیت مذهب تشیع و پیوند با تصوف و سیاست در ایران باشیم.رابطه بین شیعه و فرهنگ ایرانی دراین دوره بسیارقوی بود.دردوران صفوی،مذهب نقش مهمی درروند مطالعه فرهنگ وهنرداشت.یکی از نگارگری‌های باقیمانده از دوره صفویه، در کتاب مثنوی «آثارالمظفر» محفوظ مانده که با عنایت به مضامین شیعی، به ترسیم یکی از بزرگ‌ترین رویدادهای تاریخ تشیع یعنی واقعه غدیر پرداخته است. این کتاب که در مدح رسول‌اکرم(ص) کتابت شده، توسط نظام‌الدین استرآبادی به نظم درآمده و دارای موضوعات شیعی است. در نگاره «آثارالمظفر» با موضوع غدیرخم، شرح داستان در ابیاتی به خط نستعلیق در بالا و پایین نگاره در قالب‌های مجزا نوشته شده است. در سمت چپ تصویر پیامبر(ص) و امام‌علی(ع) با هاله نورانی دور سر و چهره‌هایی پوشیده بر جهاز شتران که روی هم چیده شده، ایستاده‌اند. مبتنی بر روایت، شخصی که در سمت راست قرار دارد پیامبر(ص) است، چراکه دست امیرالمؤمنین(ع) را برای معرفی ایشان به افراد حاضر در چپ به‌مثابه جانشین خویش در دست گرفته و بالا برده است. اشخاصی که نگاره مذکور مشاهده می‌شوند، هریک در حالات متفاوتی ترسیم شده‌اند و لباس‌های‌شان با نقوش مختلف گیاهی و حیوانی مزین شده است. دقت نگارگر در این تزئین البسه و نقوش به‌‌کاررفته در آن، ظرافت و لطافت تصویر را دوچندان کرده است. در این نگاره جماعت حاجیان در اطراف این دو بزرگوار حلقه زده و چشم به دهان پیامبر(ص) دوخته‌اند، دست بر شانه یکدیگر گذاشته‌اند، به‌طوری‌که مشاهده این تصویرسازی، مخاطب اثر را با احساس همدلی، اتحاد و پیوند امت اسلامی مواجه می‌کند. از سوی دیگر دو سرو بلند پشت سر مبارک پیغمبر و ولی‌امر ترسیم شده که به نرمی به یکدیگر تکیه داده‌اند و می‌تواند رهروی علی(ع) از پیامبر(ص) و جانشینی برحق وی را یادآوری کند. برخی از چهره‌ها در این تصویر متعجب، بعضی دیگر آرام یا در حال گفتوگو هستند. در این نگارگری می‌بینیم که واقعه غدیر خم در دشتی اتفاق می‌افتد که دارای تپه‌های پست و کم‌ارتفاع و پوشیده از گیاهان و گل‌های تُنُک است. هنرمند این نگاره را در میان دو قسمت از متن که در بالا و پایین آن به‌صورت قرینه قرار گرفته‌اند، قرار داده است به‌این صورت در ترکیب‌بندی متن و تصویر زیبایی خاصی ایجاد کرده است.
عالم به دور علی می‌گردد
یکی دیگر از نگارگری‌های ایرانی بامضمون غدیر، در کتاب تاریخی «احسن الکبار» تالیف ابن عربشاه ورامینی از علمای شیعه سال ۸۳۷ هجری به چشم می‌خورد. این نسخه با ۱۷مجلس نقاشی از رویدادهای مهم زندگانی و معجزات پیامبر اکرم(ص) و ائمه اطهار(ع) همچون واقعه خفتن حضرت امام علی(ع) در بستر پیامبر(ص)، غدیر خم وجنگ جمل آراسته شده است. در نگاره غدیر خم در احسن الکبار تصویر حضرت محمد(ص) و حضرت علی(ع)پوشیده شده و رنگ‌های شفاف و روشن این نگاره فضایی دلنشین و پاک را تداعی می‌کند و به‌لحاظ مضمون در ردیف آثار قابل اعتنا و معدود است. رعایت ملاحظات در این نگارگری و پوشاندن چهره معصومین ثابت می‌کند تصویرگر این واقعه هنرمندی شیعه بوده که با ظرافت و زیبایی خاصی این لحظه باشکوه را به تصویر کشیده است. تصویرگر این نگارگری، پیامبر اسلام(ص) و حضرت علی(ع) در مرکز تصویر بر بالای جهاز شتران قرار داده وحضرت علی(ع) توسط پیامبر در آغوش گرفته شده است و نبی اکرم(ص)، دست مولا را بلند کرده و صحابه و سایر مردم، پیر و جوان دایره‌وار دراین تصویر گرد دو بزرگوار ایستاده‌اند و تسبیح به دست، گویی که مدح و ذکر علی(ع) را می‌گویند.در جمع افرادتصویر شده دراین نگاره، فقط کلاه پیامبر وحضرت علی به قرمز رنگ‌آمیزی شده و ویژگی کلاه قزلباش‌ها را حفظ کرده‌است. پیامبر(ص) با بالا بردن دست حضرت علی(ع) در این طراحی وی را در جایگاه بالایی حکایت داده که نشان از مقام بلند‌مرتبه ولایت است. سایر عناصر این نگارگری تخت و فضاسازی ساده‌ای دارد اما جاگذاری اجزای چرخش چشم مخاطب را به همراه دارد که موجب حظ بصری دوچندانی می‌شود.
صفای دل نگارگر و اثبات حقانیت ولایت
نمونه‌های دیگر از نگارگری باموضوع عید غدیر را می‌توان در کتاب«روضه الصفا» یا باغ پاکی و خلوص مشاهده کرد. دو نگاره موجود در این نسخه خطی موضوعات شیعی رامورد بررسی قرارداده که شامل پایین انداختن بت از بلندترین نقطه کعبه و انتخاب حضرت علی(ع) به‌عنوان جانشین پیامبر در غدیرخم است.این نسخه خطی احتمالا دردوره شاه‌عباس تصویرسازی شده است.دراین تصویرحضرت محمد(ص) و علی(ع) شبیه یکدیگر ترسیم و با رداهای غیر‌همرنگ و پارچه‌های منقوش نشان داده شده‌اند. ضمن این‌که چهره‌های مبارک این دو معصوم، با روبند سفید پوشیده شده واطراف سرشان هاله‌های نورانی قرارگرفته است. دراین نگارگری ارزشمند پیامبر گرامی اسلام از منبری متشکل از زین شترها بالا رفته‌اند و درحال کمک کردن به حضرت علی(ع) هستند تا از منبر بالا بروند و در سمت راست وی بایستند. براساس متن موجود در تصویر و خود نگاره، تعدادی درخت با سایه‌هایی که ایجاد کرده‌اند، محیطی سایه‌دار را پیرامون این دو بزرگوار به‌وجود آورده‌اند. بقیه افراد در این تصویرسازی در مقابل پیامبر(ص)وحضرت علی(ع) به‌صورت ایستاده یا نشسته قرار گرفته‌اند. به نظر می‌رسد هنرمند نگارگر باصافی دل ازطریق گنجاندن این تصویرسازی درروضه‌الصفا تلاش کرده تاحقانیت مولا علی(ع) ودرنتیجه درستی اعتقادات شیعه را ثابت کند. ازسوی دیگر شاه‌عباس صفوی به‌عنوان حامی این نسخه خطی،نقش مهمی درتحکیم این دو واقعه بزرگ تاریخ اسلام ایفا کرده و سعی در اثبات حقانیت مولای متقیان داشته است و درحقیقت وی به کمک هنر وحمایت از هنرمندانی که دل در گرو تشیع داشته‌اند، در زمینه تحکیم پایه‌های مذهب شیعه در اذهان و عقاید مردم زمانه خود کوشیده است.
بهشتیان مست ولایت علی(ع)
یکی دیگر ازمینیاتورهای باقیمانده از دوران صفوی با مضمون واقعه غدیر درکتاب «حبیب‌السیر» اثرمحمدبن غیاث‌الدین خواندمیر به یادگار مانده است؛ این کتاب مشتمل بر حوادث عالم از ابتدای تاریخ بشر تا سال۹۳۰هجری قمری مقارن با درگذشت شاه اسماعیل صفوی است. در این کتاب پنج نگاره بدون امضا وجودداردکه دو نگاره ازاین نسخه به شیوه‌های خاصی اشاره به شأن ولایت حضرت علی(ع) دارد. نگاره‌ای از این نسخه درباره شأن ولایت امیر المؤمنین و به‌لحاظ بیان نمادین و انطباق آن بااعتقادات شیعی بسیار استثنایی حائزاهمیت است. در نگاره مربوط به شأن ولایت علی(ع)، در بخش مرکزی و برزمینه‌ای بنفش پیامبر اکرم(ص) با عبای سیاه وحضرت علی(ع) با عبایی به رنگ آبی روبه‌روی یکدیگر ایستاده‌اند درحالی‌که پیامبربه سمت صفحه‌ای طلایی که میان آن سیاه است اشاره می‌کنند. بین ایشان درخت سرو بوته‌ای وجودداردکه ممکن است استعاره‌ای ازهمان درخت طوبای سایه گسترباشد.عده‌ای ازصحابه خاص به حالت ایستاده وشگفت‌زده اطراف ایشان قرار گرفته‌اند. پیامبر(ص)درحال توضیح مقام حضرت علی(ع) است.دربخش فوقانی آسمان لاجوردی بهشت نمایان است که نشان از شب دارد،اماتفاوت آن باآسمان زمین این است که خورشیدی درخشان درتاریکی شب می‌درخشد. ابرها دراین تصویرمانند خورشیدی طلایی‌رنگ هستند؛ درختان سرو بوته‌ای پشت کوه‌ها مشاهده می‌شوند.سه نفر با چهره‌هایی متفاوت از نژادهای مختلف شاید به‌عنوان سمبل انسان‌های بهشتی از همه نژادها آنجا حضور دارند.آنچه دراین اثرمحورتوجه است ونمادگرایی شیعی رابه اوج می‌رساند، صفحه طلایی‌رنگ با آبی در میان آن است. رنگ آب دراصل نقره‌ای بود وبه مرور زمان اکسیده وسیاه‌رنگ شده است؛این نقش می‌تواند نمادی ازحوض مشهور کوثر باشد که براساس روایات اسلامی از اعماق بهشت سرچشمه می‌گیرد.این نگاره می‌تواند مصداق بخشی از دعای ندبه هم باشد که در آن حدیثی از پیامبر(ص) خطاب به علی(ع) نقل شده‌است.
بوسه عشق بر دست نبی(ص)
در نگاره دیگر در کتاب «حبیب السیر» ، تصویرسازی از پیامبر اسلام(ص) و امام اول شیعیان(ع) را نمایش می‌دهد که نگارگر تلاش کرده یکی از لحظاتی که پیامبر(ص) در حال معرفی حضرت علی(ع) به عنوان امام امت بوده‌اند را به تصویر بکشد. آنچه در این نگاره مشاهده می‌کنیم فضای مسجدی، احتمالا مسجدالنبی است که در آن پیامبر اکرم(ص) و حضرت علی(ع) کنار یکدیگر پایین منبر نشسته‌اند و مسجد پر از جمعیت است تا جایی که روی بام و طبقه دوم مسجد نیز مردم از هر قشری حضور دارند و نظاره‌گر صحنه هستند. در مقابل پیامبر(ص) و حضرت علی(ع) صحابه به ایشان ادای احترام می‌کنند. پیامبر(ص) در این نگاره بزرگ‌تر از علی(ع) ترسیم شده‌اند و حضرت علی(ع) نیز کمی پایین‌تر از ایشان قرارگرفته‌اند تا مقام ایشان از مقام یکدیگر تفکیک شود. یکی از افراد حاضر در این صحنه، دست پیامبر را در دست گرفته به صورتی که گویی می‌خواهد بر آن بوسه بزند و فرد دیگری قصد دست دادن با حضرت علی(ع) را دارد. از نظر نمادین نکته جالب، طلایی بودن لباس پیامبر(ص) است در حالی‌که در مورد حضرت علی(ع) فقط کمربند ایشان طلایی است؛ شاید به این دلیل باشد که در این لحظه و در این تصویرگری، امام علی(ع) هنوز به مقام ولایت کبری نرسیده‌اند. در حقیقت شاید این نگارگری روایتگر دوران پیش از حجه‌الوداع است که پیامبر اسلام(ص) به عناوین مختلف حضرت علی(ع) را به عنوان ولی امر پس از خود معرفی کرده بودند.
گوش به فرمان ولی امر
کتاب «فال‌نامه» منسوب به امام صادق(ع) متعلق به دوران صفوی نیز دارای یک نگارگری مربوط به غدیر خم است. این نگاره به‌گونه‌ای بسیار متفاوت به ترسیم ماجرای غدیرخم پرداخته است. در این نگاره نیز همچون سایر نگاره‌های مربوط به این روایت مقدس، واقعه غدیر در فضایی سرسبز که نشان‌دهنده محل واقعی این رویداد بزرگ است، به تصویر کشیده شده. همچنین در این نگاره می‌بینیم که حاضران در حالتی گرد هم جمع شده‌اند که مخاطب نگارگری متوجه می‌شود این جمعیت می‌خواهند به سخنان فرد مهمی یعنی پیامبر(ص) گوش فرا‌دهند. همچنین مطابق روایت غدیرخم، جهاز شتران روی هم قرارگرفته تا محلی مناسب برای حضور حضرت محمد(ص) فراهم شود. لباس حاضران در صحنه ساده و بدون نقوش تزیینی ترسیم شده، ولی آنچه این نگاره را از سایر نگاره‌های مربوط به غدیرخم متفاوت می‌کند، ترسیم پیکره‌ای واحد برای پیامبر (ص) و امام علی(ع) بر جهاز شتران است؛ حتی هاله تقدس نیز بر گرد سر ایشان تلاقی کرده و یکی شده است. شاید نگارگر از این طریق می‌خواسته بر اهمیت سخنان حضرت محمد(ص) که فرمودند: هر کس من مولای اویم، علی نیز مولای اوست تاکید کند، چراکه پیامبر با بیان این سخنان به امت خویش متذکر شده‌اند که او و علی(ع) از هم جدا نبوده و پذیرش یکی در معنای تسلیم در برابر دیگری است.
گسترش دامنه هنر فراتر از انحصار اشراف
در گذشته تولید اثر هنری و استفاده از نسخ خطی به عنوان زمینه به نمایش گذاشتن یک نگارگری بهای گزافی داشت به همین دلیل چنین آثار هنری گران‌سنگی اغلب درکارگاه‌های سلطنتی تهیه می‌شد. از سوی دیگر شاهان پیش از صفویان به دلیل برخورد احتیاط‌آمیز دین اسلام با هنرها ازجمله نقاشی، از هنرمندان حمایت چندانی نمی‌کردند. چنین شرایطی موجب محدود ماندن مخاطبان این آثار به طبقه اشراف شده بود، اما رواج آثار چاپی باعث شد تا اقشار پایین‌تر جامعه نیز بتوانند از نگارگری‌ها با مضامین شیعی استفاده کنند.مجموعه کتاب‌های مصور چاپی دوره قاجاردرواقع سیرتجربیات گوناگون هنرمندان آن دوره درحوزه مصورسازی را نشان می‌دهد.آنچه هنرمندان تصویرگر در دوره‌های مختلف و قاجار که اکثرا گمنام هستند، خلق می‌کردند، نمایشی از واقعیات جامعه آن روزگار، با تمام جزئیات نظیر آداب و رسوم، ابنیه، جامگان مرسوم و عقاید مذهبی مردم در عهد قاجار بوده است.تعداد زیادی از کتب چاپی دوره قاجار موضوعات دینی داشتند که برخی از آنها جزو محبوب‌ترین آثار ادبیات دینی بودندکه به سبب استقبال فراوان،اغلب مصور نیز شدند. در واقع یکی از بهترین فضاهایی که برای ادامه حیات یا رشد هنر نگارگری باب شده بود، مصورسازی ونگارگری در کتب، به‌ویژه کتب مذهبی و شیعی بود.در باب میزان کاربرد مضامین شیعی در مصورسازی کتب مذکور می‌توان از حمله حیدری، اسرارالشهاده، انوار‌الشهاده، گنجینه اسرار، مجالس المتقین، ماتمکده، مختارنامه، تحفه المجالس،تحفه الذاکرین ووسیله النجاه نام بردکه هرکدام بارهابه صورت مصور تجدید چاپ شدند.ویژگی نگارگری در این دوران تداوم سنت کهن منع صورتگری چهره معصومین به جهت حفظ حرمت شخصیت والای ایشان بود. دومین نماد متمایز‌کننده این نگارگری‌ها، وجود هاله‌ای نورانی بر گرد سر معصومین در اکثر نگارگری‌هاست که آن نیز سابقه‌ای دیرینه در نگاره‌های ایرانی دارد و در تصاویر خلق شده در این دوران نیز همچنان مشاهده و بر آن تاکید می‌شود.
دلدادگان گمنام مولا
یکی از مهم‌ترین کتب ادبی و مذهبی که در دوره قاجار مصور شده، منظومه حماسی «حمله حیدری» است. نسخه‌های بسیاری از این کتاب توسط هنرمندان مصور شده و در زمره اولین کتب مصور چاپ سنگی قرار می‌گیرد. تصویرسازی نسخه‌های چاپ سنگی مانند نسخه‌های خطی دوره قاجار، ویژگی هنر قاجاری دارد. هنرمندان متعددی در زمینه این حماسه به نگارگری پرداخته‌اند. از جمله این هنرمندان می‌توان به علی‌قلی خویی، غلامرضا کرمانی، علی‌خان نقاش، میرزا هاشم خوانساری ومیرزا نصرا...اشاره کرد.واقعه غدیرخم را نیز بمانعلی راجی کرمانی به زبان نظم و در منظومه خود حمله حیدری به زیبایی بیان کرده است. در مجموع نگاره‌های به‌دست‌آمده در خصوص محتوای حماسه «حمله حیدری»، یک نگاره مربوط به واقعه غدیر خم است، اما نام نقاش این نگاره مشخص نیست. این نگاره واقعه را در مسجدی نشان می‌دهد که جمعی از مسلمانان در آن حضور دارند و پیامبر(ص) در حالی که روی منبرنشسته‌اند، با مسلمین درحال صحبت و گفتوگو هستند. در پایین منبر نیز حضرت علی(ع) همراه ذوالفقار خود در کنار دیگران نشسته‌اند. ترکیب‌بندی کادر و پرداخت به جزئیات نقوش نشان می‌دهد همانند نگاره‌های قبلی نوع پرداخت آنها مشابه است. پوشش افراد در این نگاره برگرفته از لباس شبیه‌خوانان است که در دوره قاجار متداول بود. در این نگاره نیز همچون دیگر تصاویر به‌دلیل ویژگی چاپ سنگی، فقط از خطوط و هاشور برای تزیین و ترسیم اجزا استفاده شده است.
مخاطبانی آگاه و پیوند عمیق هنر و مذهب در ایران
نکته آخر این‌که طی سال‌ها مواجهه با آثار هنری در قالب‌های گوناگون و در وصف روایات و وقایع تاریخ اسلام، مخاطبان شیعه که در بستری مذهبی رشد یافته‌اند، نوعی پیش آگاهی یافته‌اند، به گونه‌ای که هنگام تماشای این آثارهنری ازجمله نگارگری‌های دربرگیرنده مضامین شیعی، ذهن آنها به‌طور خودکار وقایع بعدی را نیز به تصویر می‌آورد.همین امرباعث می‌شود آنها با دیدن این تصاویر و با کمک پیش آگاهی ایجاد شده، حداکثر بهره‌برداری عاطفی را از لحظات خاص به تصویر درآمده ببرندواین همان وجه ناپیدا ودرعین حال مهم آثار با مضامین شیعی است که اغلب از دید ناآشنایان با فرهنگ شیعی پنهان می‌ماند و گویای پیوند عمیق هنر و مذهب در ایران است.
فرشچیان؛ احیاگر نگارگری مذهبی
در دوران معاصر و در بین هنرمندان امروزی، شیعیان دلبسته به مکتب تشیع نیز با تصویرگری صحنه‌های مربوط به جنگ‌های مهم تاریخ اسلام، عاشورا و اسارت نوادگان پیامبر(ص)پس از این واقعه، یتیم‌نوازی امام علی(ع) و…تلاش کرده‌اند دین خود را به باورها و مذهب شیعه ادا کنند. از جمله هنرمندان نگارگری که آثار ارزشمندی با مضامین مذهبی خلق کرده، محمود فرشچیان و از نگارگران نامدار ایرانی است.با این‌که وی نگاره‌های متعددی از زندگی ائمه معصوم ترسیم کرده، ولی شاید علت اصلی شهرت و محبوبیت این استاد در میان عامه مردم، عرض ارادت ویژه ایشان به امام علی (ع)است زیرا فرشچیان در سه تابلوی«مولود کعبه»،«غدیر خم» و «پناه» سه مقطع از زندگی امام علی(ع) را به تصویر کشیده و با هنرمندی و خلوص، به بخش مهمی از تاریخ معاصر نگارگری کشور تبدیل شده است. فرشچیان در تابلوی غدیرخم که به یکی ازمهم‌ترین اعیاد اعتقادی شیعیان اشاره دارد، رسول اکرم(ص)وحضرت علی(ع) ازپشت به تصویر کشیده شده‌اند. وی با پیروی از برخی ملاحظاتی که پیشینیان در نگارگری‌های مرتبط با غدیر رعایت می‌کردند، حضرت رسول(ص) را کمی بالاتر از حضرت علی(ع) کشیده که نماد بالا بودن پیامبر اکرم(ص) و جانشینی حضرت علی(ع) است.دراین تصویر دست پیامبر(ص)به سوی آسمان است و فضای بالا نمایانگر مرغان آسمانی و هاله‌ای از نور و روشنایی است که تاکید بر نفس جانشینی حضرت از سوی پروردگار است. این فضای معنوی با چهره‌های شاد و متفاوت حاضران که نشان از تفاوت ملیت و قومیت دارد و حاکی از رضایت و پذیرش این حکم الهی از سوی حاضران، ترسیم شده است. در این فضا چهره چند طفل که توسط والدین‌شان بالا گرفته شده‌اند حاکی از این است که این کودکان نیز شاهد این واقعه مهم هستند که این خود حاکی از جدی تلقی کردن کودکان و اهمیت دادن آنان در مسائل مهم دینی تاریخی از سوی هنرمند است. این اثر در مدت دو سال و در سال ۸۵ خلق شده است و تکنیک مورد استفاده در آن اکریلیک است.
نظر شما