[مریم رضاخواه] 92درصد زعفران جهان در ایران تولید می‌شود. از مجموع کشورهای جهان 67کشور، هدف صادرات زعفران ایران هستند. جمهوری اسلامی ایران با ۱۲۳ هزار هکتار سطح زیرکشت در سال ۱۴۰۲ و توان تولید بیش از ۴۵۰ تا ۴۷۰ تن زعفران در سال بزرگ‌ترین و مهم‌ترین تولیدکننده این محصول در جهان است. هم‌اکنون در بیش از ۲۷ استان کشور زعفران کشت می‌شود. درحالی‌که سطح کشت در سال 1397، 111هزار هکتار بود در سال 1402، به 123هزار هکتار افزایش پیدا کرده است. میزان صادرات هم در سال ۱۴۰۱ بالغ بر ۲۱۷ تن بود و در سال ۱۴۰۲ به ۲۲۱ تن افزایش پیدا کرده است. اما چرا مسئولان مدعی هستند فروش زعفران ۱۲ تا ۱۵ درصد کاهش یافته است؟
علت اصلی این وضعیت از نگاه فعالان اقتصادی در کنار افت تولید، به‌دلیل تغییرات اقلیمی، افزایش قیمت، چالش‌هایی همچون قاچاق و عدم‌رفع تعهدات ارزی اعلام شده است.
بنا بر آمار رسمی، ما در دنیا نخستین تولیدکننده زعفران هستیم و به همین جهت، این کالا به نوعی یک محصول استراتژیک محسوب می‌شود. با این حال کارشناسان این حوزه معتقدند که با وجود تولید بالای زعفران در دنیا باز هم نتوانسته‌ایم آنگونه که باید و شاید بازار جهانی این محصول را مدیریت کنیم. چه موانعی سد راه صادرات زعفران است که اجازه نمی‌دهد صادرات زعفران رونق بگیرد؟ برخی از کارشناسان در گفت‌وگو با «شهروند» نظر خود را درباره علل کاهش فروش زعفران و راهکارهای تولید و صادرات بیشتر بیان کردند که در ادامه این گزارش مطالعه می‌کنید.
کاهش فروش داخلی زعفران به 12تا 15درصد
«با توجه به افزایش قیمت زعفران طی دو سال اخیر و همچنین سطح درآمد خانوارها، میزان تقاضا و فروش داخلی زعفران به ۱۲ تا ۱۵ درصد از کل تولید کاهش یافته است.» این را غلامرضا میری، نایب‌رئیس شورای ملی زعفران، می‌گوید. البته وی تأکید دارد که این ارقام تخمینی است و از میزان دقیق ارزآوری و میزان فروش داخلی اطلاعی در دست نیست. گر چه وی نیز بر این نکته اذعان دارد که کاهش مصرف داخلی کاملا مشخص است.
قیمت زعفران در سال 1402رشد 100درصدی داشته است. کارشناسان بر این باور هستند که افزایش قیمت زعفران، سرانه مصرف را کاهش داده است. میری آمار صادرات را دقیق می‌داند اما در عین حال می‌گوید برای مصرف داخلی آمار دقیقی در دست نیست: «برخلاف آمار صادرات که دقیق است، آماری از مصرف داخلی وجود ندارد. برآوردها حاکی از آن است که در گذشته سرانه مصرف زعفران یک گرم بود، درحالی‌که هم‌اکنون به نیم گرم کاهش پیدا کرده است. به بیان دیگر، زعفران از سبد مصرف بخشی از خانوارها حذف شده و به همین دلیل مصرف داخلی کاهش پیدا کرده است. »
اما چندی قبل خبری منتشر که در آن ادعا شده بود میزان صادرات این محصول نیز کاهش پیدا کرده است. با این حال نایب‌رئیس شورای ملی زعفران، صادرات طلای سرخ را در سال 1402نسبت به سال 1401افزایشی عنوان کرد. او اما سال 1399 را سال رکوردزنی صادرات در کشور می‌داند و می‌گوید: «در سال 1399، 325تن زعفران به 47کشور جهان صادر کردیم که یک رکورد محسوب می‌شود. اما در سال 1402صادرات زعفران کشورمان به 221تن رسیده است. یعنی بیشتر از 100تن کاهش صادرات داشته‌ایم. آمار صادرات سال گذشته اما نسبت به سال 1401کاهشی نبوده است. » با این حال میری در تشریح دلایل این کاهش می‌گوید: «دلیل آن ساده است. 20کشور وارد‌کننده زعفران از ایران از سال 1399تا 1402به جمع کشورهای صادرکننده اضافه شده‌اند. در واقع هم‌اکنون 67کشور از ایران زعفران وارد می‌کنند. امارات عربی، اسپانیا، چین، افغانستان و هند بیشترین وارد‌کننده زعفران از ایران به کشورهایشان هستند. ما پیش‌بینی می‌کردیم که صادرات زعفران از مبادی رسمی به مرز 500تن برسد اما متأسفانه این عامل در کنار عوامل بازدارنده دیگری که برای صادرات به‌وجود آمد سبب شد ما نه‌تنها افزایش صادرات نداشته باشیم، بلکه صادرات نسبت به سال 99کاهش داشت.»
علل کاهش صادرات زعفران
علت اصلی کاهش صادرات زعفران از نگاه فعالان اقتصادی در کنار افت تولید، افزایش قیمت، قاچاق و عدم‌رفع تعهدات ارزی اعلام شده است. از نگاه آنها اگر موانع سد راه صادرات زعفران رفع شود، صادرات زعفران رونق می‌گیرد.
نایب‌رئیس شورای ملی زعفران هم همه این عوامل را در موانع صادرات دخیل می‌داند و در وهله اول به قاچاقچیان زعفران به‌عنوان یکی از بخش‌های غیرقابل انکار در صادرات غیررسمی اشاره می‌کند و می‌گوید: «درست است که صادرات رسمی زعفران کاهش پیدا کرده است و در سال گذشته 221تن زعفران صادر کرده‌ایم، اما در دنیا همچنان 500تن زعفران ایرانی مصرف می‌شود. چرا؟ چون بیش از 250تن توسط قاچاقچی به خارج از کشور صادر می‌شود. قاچاقچی از کشور به راحتی محصول با کیفیت‌های بسیار نازل را خارج می‌کند و در بازارهای جهانی با نرخ 15تا 25درصد زیر قیمت ما می‌فروشد. اما طبیعتا قاچاق نمی‌تواند آماری داشته باشد. به بیان دیگر، اعداد ذکرشده برآوردی اعلام می‌شود. به‌عنوان مثال، با احتساب صادرات رسمی به اضافه مصرف داخل و همچنین با توجه به حجم کشت، عدد قاچاق برآورد می‌شود. مسلم است که اگر موانع صادراتی برداشته و صادرات شفاف انجام شود، قاچاق هم برچیده می‌شود.
میری نبود آمار دقیق و مبتنی بر واقعیات از میزان سطح زیرکشت و تولید زعفران را ازجمله مشکلات تولید و فروش زعفران در کشور برمی‌شمارد و تصریح می‌کند:« واقعیت این است که در کشت هم بی‌برنامگی‌هایی وجود دارد. این بی‌برنامگی‌ها باعث شده تا هم‌اکنون 23 استان بدون هیچ برنامه‌ریزی زعفران تولید کنند، چرا که تولید زعفران درآمدزایی بالایی دارد. البته افزایش قیمت این محصول، کشت زعفران را در کشور فراگیر کرده، اما تولید سیستمی و اصولی نیست؛ یعنی هر کشاورزی با به اشتراک گذاشتن تجربیات خود (که همگی سلیقه‌ای است) به کشت زعفران روی آورده‌اند.» اما هم اینک جایگاه ایران در بازار جهانی زعفران چگونه است؟غلامرضا میری، رئیس اتحادیه صادرکنندگان زعفران کشور، درخصوص آخرین تحولات صادرات زعفران به بازارهای جهانی می‌گوید: «یکی از عوامل بازدارنده در صادرات زعفران برگشت ارز حاصل از صادرات است. تعهد ارزی، صادرکننده را ملزم می‌کند ارز را ۱۰ تا ۱۵ درصد کمتر از نرخ بازار آزاد به بانک مرکزی تحویل دهد که این خود گلایه‌هایی را به‌وجود آورده است. ضمن اینکه برای تحویل و دریافت پول هم به‌دلیل تحریم مشکلات بسیاری وجود دارد.»
خطر فراموشی زعفران ایران در بازارهای جهانی
رئیس اتحادیه صادرکنندگان زعفران کشور در عین حال به خطر فراموش شدن زعفران ایرانی در بازارهای جهانی نیز اشاره می‌کند و می‌گوید: «اگر راه‌حلی منطقی برای جواب این مشکل نداشته باشیم، احتمالا دیر یا زود، بازارهای این محصول و حتی تولید زعفران را واگذار خواهیم کرد. کم نیستند کشورهایی که با استفاده از زعفران ایران برای خود بازارسازی کرده و همزمان با آن روی کشت نیز متمرکز شده‌اند و هرساله با افزایش تولید، بخشی از سهم واردات از ایران را کاهش می‌دهند و تولید خود را جایگزین می‌کنند.»
او با بیان اینکه زعفران ایران که یکی از کالاهای منحصر‌به‌فرد با پیشینه دوهزارساله است، می‌گوید: « زعفران ایران به‌دلیل وجود مشکلات در ثبت جهانی و شرایط بازارهای صادراتی همچنان به نام و کام کشورهای دیگری ازجمله اسپانیا، ایتالیا و افغانستان به فروش می‌رسد.»
به‌گفته وی، امروز زعفران ایرانی به شرط بسته‌بندی خارجی، از مبدا کشور دیگر می‌تواند در بازارهای بین‌المللی معامله شود. این در حالی است که نبود برند ملی زعفران منجر به این شد با اینکه ایران بزرگ‌ترین تولیدکننده زعفران در جهان است، نتواند به بازارهای جهانی نفوذ کند. در مقابل، سایر کشورها با تصاحب این محصول ایرانی، نام و جایگاه بالایی برای خود ایجاد کرده‌اند.»
میری در ادامه می‌گوید: «باید برای زعفرانی که از آن به‌عنوان کالای استراتژیک یاد می‌کنیم ارزش قائل شویم. باید برای زعفران تبلیغات گسترده‌ای انجام دهیم تا ثابت کنیم زعفران برای ایران است. باید اطلاع‌رسانی کنیم که زعفران خواص دارویی فراوان دارد و در سفارتخانه‌های ایران در دیگر کشورها نمایشگاه‌هایی برگزار شود تا فراورده‌های این طلای سرخ را معرفی و عرضه کند.»
قرارداد بزرگ در دولت سیزدهم
امین محمودی، کارشناس کشاورزی، درباره کاهش فروش و تولید زعفران می‌گوید: «کاهش تولید مربوط به تغییرات اقلیمی است که در خراسان رضوی، شمالی و جنوبی رخ داده است. تغییرات اقلیمی سبب شده است که تولید زعفران در کشور کاهش پیدا کند. آماری که در دوماهه نخست سال در زمینه صادرات زعفران اعلام شده است به نسبت سال گذشته کاهش چشمگیری داشته است. ریشه این موضوع را باید در افزایش قیمت این طلای سرخ بدانیم.»
او یکی دیگر از چالش‌هایی را که تولید و صادرات زعفران با آن روبه‌رو است، خرید تضمینی دلالان سر مزارع می‌داند: «دلالان سر مزارع حتی خرید تضمینی می‌کنند و به این ترتیب محصول قاچاق می‌شود به افغانستان و از افغانستان با برند‌سازی به اسپانیا صادر می‌شود.» محمودی می‌افزاید: «این قاچاق گسترده سبب می‌شود که تراز تجاری محصولات کشاورزی همچنان منفی باشد. از سوی دیگر، در سنوات قبلی شاهد بودیم که پسته و زعفران به‌عنوان دو محصول ارزآور همیشه در صدر صادرات محصولات کشاورزی بودند. این در حالی است که وضعیت بازار پسته امسال خیلی بهتر است و شاهد رشد صادراتی بوده‌ایم، ولی به‌نظر می‌رسد زعفران روند نزولی را طی می‌کند.» این کارشناس ادامه می‌دهد: «سال 91بزرگ‌ترین قرارداد زعفران دنیا را با کشور قطر بستیم. اما از سال 91دیگر قرارداد بزرگی با کشورهای دنیا نداشتیم تا قرارداد زعفران با کشور چین که دولت سیزدهم با توانایی دیپلماسی اقتصادی و سیاسی، این قرارداد را رقم زدند. سال گذشته وضعیت بهتری داشتیم، اما امسال با توجه به اعلام آمار در دو ماهه گذشته تصور می‌کنم سال خوبی برای صادرات زعفران نداشته باشیم.»
تغییرات اقلیم تولید را کم کرده است
سید احسان مصطفوی، یکی از تولیدکنندگان و صادرکنندگان زعفران، هم معتقد است که افزایش قیمت زعفران سبب کاهش فروش زعفران شده است. او دلیل گرانی زعفران را تولید کم زعفران می‌داند و می‌گوید: «تولید به‌دلیل تغییرات اقلیم کاهش پیدا کرده است. زعفران ابتدا منحصرا در خراسان کشت و تولید می‌شد. اما هم‌اکنون در شمال کشور هم کشت می‌شود. از سوی دیگر، اقلیم تغییر کرده است. تغییر آب و هوا، سرمای بی‌موقع، گرمای زودتر از موعد؛ همه اینها سبب شده است که تولید زعفران کم شود. همین موضوع سبب شده تا افزایش قیمت زعفران را داشته باشیم.»
مصطفوی همچنین به چالش‌هایی که در صنعت زعفران وجود دارد، اشاره می‌کند. او این چالش‌ها را به دو گروه داخلی و خارجی تقسیم می‌کند و می‌گوید: «در گروه داخلی، عدم‌همگرایی فعالین زنجیره و عدم‌ارتباط تولیدکننده با صادرکننده ازجمله چالش‌های موجود است. در گروه خارجی، تحریم‌ها و عدم‌شناخت کشورهای دیگر از زعفران نیز به چالش‌ها اضافه می‌شود.»
∎
نظر شما