سرویس مدیریت کتاب خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا): «مدیریت» و «برنامه‌ریزی» دو کلیدواژه اصلی در تعریف مفهوم سند «آمایش سرزمین» است. برنامه‌ریزان برهمین اساس تلاش می‌کنند، با تنظیم برنامه‌های بلندمدت، اهدافی مانند توزیع بهتر جمعیت را برای افزایش رفاه و آسایش ساکنان یک سرزمین محقق کنند. آمایش سرزمینی با توسعه عدالت در زمینه‌های اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و فرهنگی پیوند دارد؛ بنابراین یک نگاه متوازن به امر توسعه در تدوین آمایش سرزمینی وجود دارد. استفاده از سند ملی «آمایش سرزمین» مانند اسنادی مانند سند چشم‌انداز جمهوری اسلامی ایران در افق ۱۴۰۴ ایران، قوانین توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی، نقشه مهندسی فرهنگی که برای رسیدن به توسعه پایدار کشور تدوین شده، با اهمیت است.
«آمایش سرزمین» را استفاده هدفمند و کارآمد از منابع زیست محیطی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی دانسته‌اند. «سند ملی آمایش سرزمین»، سندی بلندمدت و راهبردی است که با بهره‌گیری از سیاست‌های کلی نظام، به توسعه و توزیع عادلانه جمعیت و فعالیت در پهنه سرزمینی می‌پردازد. حالا سوال اینجاست که چگونه می‌توان با استفاده از این سند یک فعالیت فرهنگی مانند توزیع کتاب یا ساخت کتابخانه را توسعه داد و بهبود بخشید؟
ایجاد زمینه دسترسی عادلانه به کتاب صرفاً براساس «سند آمایش سرزمین» گزاره‌ای است که به تفسیر نیاز دارد؛ زیرا دولت و وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی اساساً نباید متصدی تولید و توزیع کتاب باشد؛ چراکه جایگاه کتاب با توجه به مولفه‌های بازار مشخص می‌شود.
برخی کارشناسان معتقدند؛ دولت قرار نیست در توزیع کتاب نقش ایفا کند اما یکسری اقدامات حمایتی را می‌تواند داشته باشد؛ مثلاً وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی با رعایت مولفه‌های خاصی یکسری کتاب را از ناشران مختلف خریداری و با اهدای به کتابخانه‌های مختلف تلاش کند دسترسی مردم به کتاب را در محیط‌های توزیعی مانند کتابخانه‌های ملی، عمومی، مساجد و کتابخانه‌های کانون و مدارس افزایش دهد.
طبق آمار شورای عالی انقلاب فرهنگی برخی از امکانات فرهنگی کشور شامل ۵۶۰ مدرسه علمیه ،۱۱۵۰ دارالقران، ۱۸۷ دانشگاه، ۱۴۱ مرکز اموزش عالی ،۱۴۰ هزار مدرسه وابسته به آموزش و پرورش، ۱۴۷۹ مرکز فرهنگی، ۲۹۳۱ موسسه نشر، ۲۹۲۰ چاپخانه، ۴ هزار و ۱۴۱ کتابفروشی، ۸ هزار و ۷۷۵ کتابخانه، ۵۹ هزار و ۳۲۰ مسجد، ۵۸۴ کانون فرهنگی هنری مساجد، ۱۳ هزار و ۴۴۶ حسینیه و تکایا، ۴۰ هزار هیات و ۱۴۱۵ مجمع فرهنگی، ۳ هزار و ۲۶ واحد تفریحی و ۲۲۱ اقامتگاه تفریحی و ورزشی است. در این آمار تعداد کتابخانه‌ها، مدارس، مساجد و مجتمع فرهنگی و تفریحی آورده شده است. با یک برنامه‌ریزی منسجم بر پایه «سندآمایش سرزمین، «سند آمایش فرهنگ» که قرار است تدوین شود و سند «آمایش سرزمینی کتابخانه‌های عمومی کشور» که نیمی از استان‌های کشور اکنون آن را در اختیار دارند، می‌توان توزیع کتاب و پخش آن را در کشور مدیریت کرد.
البته هنوز سند مادر به اسم «سند ملی آمایش فرهنگ» تدوین نشده است تا تکلیف زیرمجموعه های فرهنگ در این سند روشن‌تر شود. به نظر می‌رسد با تدوین سند مادر در حوزه فرهنگ، برنامه‌ریزی دقیق‌تری برای دسترسی عادلانه به کتاب در دسترس است. موضوع بعدی ضمانت‌های اجرایی و شیوه‌های عملی کردن تصمیمات فرهنگی است، فرض کنید این سند اکنون تدوین شده است. چه راهبردی باید اتخاذ شود تا این سند در دولت‌های مختلف معطل نماند و ضمانت اجرایی داشته باشد؟
مصوبه «تدوین سند آمایش فرهنگ» دی‌ماه سال ۱۴۰۱ به پیشنهاد دبیرخانه شورای انقلاب فرهنگی در جلسه چهاردهم ستاد هماهنگی نقشه مهندسی فرهنگی کشور به تصویب رسید. رونوشت این مصوبه برای ۱۳ نهاد و سازمان مرتبط ابلاغ و قرار شد این سند از سوی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی با رعایت سیاست‌های کلی و چارچوب سند ملی «آمایش سرزمین» مصوب سال ۹۹ شورای عالی آمایش سرزمین، در مدت زمان یک‌سال تدوین شود. در همین زمینه قرار شد با تشکیل کارگروهی متشکل از اعضای مرتبط، سند آمایش فرهنگ تدوین شود اما ظاهراً تاکنون دو جلسه از این جلسات برگزار شده و این سند هنوز تدوین نشده است. ضرورت ترسیم یک نقشه فرهنگی در کشور، نخستین‌بار از سوی مقام معظم رهبری مطرح شد. ایشان سال ۱۳۸۱ نخستین‌بار درباره مهندسی فرهنگی صحبت کردند و فرمودند: «فرهنگ کشور کلاً به یک نظم و جهت‌گیری و جهت‌یابی و انسجام بخش‌های گوناگون دولتی و غیردولتی در باب فرهنگ احتیاج دارد.»
به نظر می‌رسد در تدوین «سند آمایش فرهنگ» باید نقش کتابخانه‌ها پُررنگ و وظایف بیشتری را به این مراکز محول کرد؛ بنابراین بهتر است در سیاست‌گذاری فرهنگی به جای نهادسازی برای نیازهای فرهنگی مهم و اختصاص بودجه و نیروی انسانی برای آن‌ها، کتابخانه را مرجع سوادآموزی مدام‌العمر و ارتقا جایگاه فرهنگی جامعه و کاهش آسیب‌های اجتماعی دانست. لازمه این نگاه این است که کتابخانه را فراتر از ترکیب «خانه» و «امانت کتاب» دید و این بودجه را صرف توسعه کتابخانه عمومی کرد.
برای توزیع کتاب براساس سند ملی آمایش سرزمین، نباید تک بعدی عمل کرد، یعنی توزیع کتاب در مناطق مختلف باید براساس نیاز اطلاعاتی مردم آن منطقه باشد تا آن آثار خوانده شود. برای چگونگی تهیه و توزیع مناسب کتاب در کشور باید نیازهای مطالعاتی برای هر گروه ارزیابی شود و اولویت و نیاز فرهنگی قشرهای مختلف جامعه رصد شود.
امیررضا اصنافی، استاد دانشگاه شهید بهشتی با تاکید بر اینکه در بحث آمایش سرزمین و توزیع کتاب، فقط نباید به تحلیل داده‌های آماری و تعداد منابع موجود در نقاط مختلف کشور توجه کرد، می‌گوید: «مثلاً مهم نیست در تهران چقدر کتاب و در سیستان و بلوچستان چه تعداد آثار مکتوب وجود دارد بلکه مهم این است که چقدر زیرساخت‌ها مشخص، تا چه اندازه جمعیت، جنسیت، تحصیلات، نیاز گروه‌های مطالعاتی ارزیابی شده است.»
از آنجا که یکی از ملاک‌های توزیع عادلانه کتاب در کشور تعداد کتابخانه‌هاست، نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور، سال ۹۵ بررسی طرح آمایش سرزمینی کتابخانه‌های عمومی ایران را با همکاری «دانشکده جغرافیای دانشگاه تهران» آغاز کرد. سال ۱۳۹۷ پیش‌نویس «دستورالعمل تعیین محدوده‌های خدمت» تهیه و این طرح در استان‌های تهران و البرز به‌طور آزمایشی آغاز شد. سال ۱۳۹۸ براساس پیشنهاد پیاده‌سازی «دستورالعمل آمایش سرزمینی کتابخانه‌های عمومی ایران» با انتخاب مجریان استانی، در برخی از استان‌ها انجام شد. این طرح سال ۱۴۰۱ در نیمی از کشور آغاز و فعالیت مشترکی نیز با همکاری سازمان برنامه‌وبودجه و سازمان نقشه‌برداری کشور برای دریافت اطلاعات انجام شد.
«طرح آمایش سرزمینی کتابخانه‌های عمومی» تکلیف آینده و توسعه کتابخانه‌های عمومی را در نقاط مختلف کشور براساس شاخص‌های «محدوده خدمت، «جمعیت خدمت‌گیر»، «پیشخان»، «نیاز منطقه به کتابخانه» و «نزدیکترین کتابخانه به یک منطقه» تعیین می‌کند. این سند مشخص می‌کند، در هر شهر و روستا براساس جمعیت چه تعداد کتابخانه باید ایجاد شود و این کتابخانه‌ها چه متراژی باید داشته باشند. این سند وضعیت موجود و مطلوب بخش عمرانی کتابخانه‌های عمومی را مشخص می‌کند. بنا بر اعلام مهدی رمضانی، دبیرکل نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور، سال ۱۴۰۲ ایران به ۱۴ هزار کتابخانه عمومی نیاز دارد و برای رسیدن به عدد چشم‌انداز، نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور در سال ۱۴۰۴، با احتساب کتابخانه‌های مشارکتی، به ۵ هزار کتابخانه عمومی نیاز داریم.
مصطفی آهنگر، پژوهشگر حوزه کتاب که خود در تدوین سند آمایش کتابخانه‌های عمومی نقش داشته در این زمینه می‌گوید: ابتدا یک سند کلی با عنوان «سند آمایش سرزمینی کتابخانه‌های عمومی کشور» تدوین و سپس، سند جداگانه‌ای براساس شاخص‌های هر استان با همکاری دانشگاه‌های معتبر تدوین شد.» کتابخانه‌های عمومی، بهترین زمینه توزیع عادلانه کتاب در کشور، هستند؛ زیرا دولت نقش تنظیم‌گری دارد نه تصدی‌گری. البته کتابفروشی‌ها نیز در توزیع عادلانه کتاب نقش دارند اما از آنجا که کتابفروشی‌ها اکثراً در اختیار بخش خصوص، هستند، دولت در بحث توزیع کتاب از طریق کتابفروشی‌ها نقش کمتری دارد؛ بنابراین مناسب‌ترین امکان برای توزیع عادلانه کتاب در کشور، کتابخانه‌ها هستند که با عموم مردم سرو کار دارند.
براساس جدیدترین آمار در پایان اردیبهشت‌ماه ۱۴۰۳، ۳ هزار و ۷۹۸ باب کتابخانه عمومی شامل ۲ هزار و ۷۷۸ باب کتابخانه نهادی، ۸۴۸ باب کتابخانه مشارکتی، ۳۴ باب کتابخانه مستقل و ۱۳۸ باب سالن مطالعه در سطح کشور وجود دارد. روزنامه فرهیختگان نیز سال گذشته اعلام کرد، کشور دارای ۲۵۳ شهر بدون کتابخانه است. باز براساس آمار، باید گفت شهر تهران با جمعیت حدود ۲۰ میلیون نفری با فقر فضای کتابخانه‌ای روبه‌رو است.
آهنگر معتقد است: «باید دو جنبه را در توزیع عادلانه کتاب بر مبنای «آمایش سرزمینی» در نظر بگیریم؛ نخست اینکه کتابخانه‌ها مکان اصلی توزیع کتاب باشند؛ دوم اینکه مکان فیزیکی کتابخانه‌ها براساس «سند آمایش سرزمینی کتابخانه‌های عمومی» ساخته شده باشند؛ سوم اینک کتاب‌ها، عادلانه توزیع شوند.» او می‌افزاید: «البته در بخش خرید کتاب نیز دو علم اقتصاد و جامعه‌شناسی به شما کمک می‌کند براساس نیاز و بافت منطقه کتاب تهیه کنید.»
امیررضا اصنافی، عضو هیئت‌علمی گروه علم اطلاعات و دانش‌شناسی دانشگاه شهید بهشتی معتقد است: «بحث توزیع عادلانه کتاب را نمی‌توانیم با مباحث مطرح شده در حوزه علوم پایه مقایسه کنیم؛ زیرا در علوم‌انسانی با موجودی به نام انسان سرو کار داریم که بسیار پیچیده است و نیازهای مختلفی دارد؛ علاوه‌براین، حضور این موجود پیچیده در محیط‌های متفاوت، موجب شکل‌گیری نیاز و رفتارهای فرهنگی و اجتماعی متفاوتی می‌شود.» او می‌افزاید: «طرح توزیع کتاب براساس «سند امایش سرزمین» به معنای گذاشتن تعدادی کتاب در کتابخانه یک شهر یا ایجاد چند کتابخانه در یک شهر نیست؛ بلکه به معنای تهیه یک بانک اطلاعاتی از جمعیت، جنسیت، تحصیلات و سنین مختلف افراد یک جامعه و تامین نیازهای فرهنگی متفاوت آنان است.
برای توزیع عادلانه کتاب باید به همه قشرهای جامعه ازجمله معلولان، سالمندان، افراد دارای آسیب‌های جسمی و حرکتی، بحث توسعه کتابخانه‌های سیار و بهره‌گیری از فناوری‌های جدید مانند استفاده از کواد کوپتر، پهباد و وسایل جدید برای تحویل کتاب در مناطق صعب‌العبور نیز فکر کرد. «کتاب‌درمانی» نیز مبحثی است که در تدوین سند آمایش فرهنگ می‌توان به آن توجه کرد. براساس این پیشنهاد حلقه‌هایی از افراد به‌عنوان درمان‌گران کتاب، می‌توانند برای پیشگیری و درمان بیماری‌های روانشناختی در مناطق بحران‌زده و صعب‌العبور و محروم و مرزی وارد عمل شوند.
∎
نظر شما