گروه رادیو و تلویزیون خبرگزاری هنر ایران: موسیقی تیتراژها در گذشته نقطه قوت و بخشی مهم از یک سریال محسوب می‌شدند و گاه شهرت سریال را رقم می‌زدند، چراکه تیتراژ برند یک برنامه بود. با این حال امروزه در تلویزیون چندان به تیتراژ توجه نمی‌شود و تیتراژها اغلب در حد عنوان‌بندی باقی مانده‌اند.

باید گفت این بخش از سریال‌های تلویزیونی اهمیت و جایگاه خود را میان مردم از دست داده‌اند و با اضافه شدن گزینه‌ای با عنوان «رد کردن تیتراژ» در برخی از پلتفرم‌ها نیز دیگر مخاطبانِ چندانی وقت خود را صرف دیدن و شنیدن تیتراژها نمی‌کنند و فرصت دیده و شنیده شدن را از خواننده می‌گیرند.

جایگاه ترانه‌سرایی و انتخاب ترانه‌های فاخر و تصاویر با مفهوم در تیتراژها نیز جای خود را به آثاری داده که با طرح‌های گرافیکی و موسیقی‌های غربی آمیخته شده که چندان با ذائقه مخاطبان ایرانی همخوانی چندانی ندارد.

در گذشته آثار فاخری را در سریال‌های تلویزیونی شاهد بودیم که با بهره‌گیری از خلاقیت و تصاویر مناسب و نمایش زندگی افراد مرتبط با سریال و حتی حیات وحش، به مثابه یک فیلم کوتاه بودند و مخاطب را جذب و هیجان‌زده می‌کردند.

در این راستا موسیقی متن و تیتراژ سریال «هزاردستان» با آهنگسازی مرتضی حنانه یکی از مهم‌ترین و جریان‌سازترین ملودی‌ها در عرصه ساخت آثار موسیقایی مرتبط با تیتراژ در سینما و تلویزیون است که هنوز شنیدنی است.

بی تردید موسیقی متن و تیتراژ سریال «سربداران» ساخته فرهاد فخرالدینی نیز یکی از بهترین و باکیفیت‌ترین تیتراژهای تلویزیونی است که همچنان دربرگیرنده فضایی خاطره انگیز برای مخاطبان است.

بخش دیگر از این نوع تیتراژها در دهه‌های اخیر مرتبط با رضا عطاران است. عطاران، هنرمند چند‌وجهی است که علاوه بر بازیگری در سینما و تلویزیون، به عرصه خوانندگی نیز ورود کرده و با قدرت بالای صدا، در بسیاری از فیلم‌ها و سریال‌هایی که در آن‌ها به ایفای نقش پرداخته، موسیقی تیتراژ را هم برعهده گرفته است.

در این راستا موسیقی تیتراژ ابتدایی و انتهایی سریال «متهم گریخت» با صدای امیرحسین مدرس و رضا عطاران را می‌توان یک تابوشکنی درحوزه موسیقی تیتراژهای دهه هشتاد قلمداد کرد؛ چراکه این تیتراژ در دل خود موسیقی رپ را جای داده بود و طرفداران بسیاری پیدا کرد.

مجید اخشابی نیز از آن دسته از خوانندگانی است که در راستای خوانندگی تیتراژ‌ها شهرت را تجربه کرد و جزو پرکارترین خواننده‌ها در این زمینه به شمار می‌آید. سریال «خانه به دوش» یکی از ماندگارترین آثار او در تیتراژ است که آهنگسازی اش را اخشابی برعهده داشت و ترانه این قطعه را علی معلم سروده بود.

سریال «روزگار جوانی» نیز از آثار ماندگار دهه 70 است که به کارگردانی شاپور قریب و اصغر توسلی روی آنتن رفت و نمی‌توان موسیقی تیتراژ این سریال را نادیده گرفت. «رنگین کمون» نام آهنگی بود که با «مثل یک رنگین کمون هفت رنگ/ سرگذشت زندگیمون رنگ رنگ» با صدای محمدرضا عیوضی در تیتراژ پایانی خوانده می‌شد. ابوالفضل عزیزی سراینده این اثر بود و عیوضی نیز آهنگسازی‌اش را برعهده داشت.

تیتراژ پایانی سریال «زیر آسمان شهر» نیز از جمله آثاری است که همچنان به عنوان یکی از پرطرفدارترین موسیقی‌های دهه هفتاد موسیقی پاپ ایران از آن یاد می‌شود و مهدی غفوریان به عنوان آهنگساز و امیر تاجیک به عنوان خواننده نقش مؤثری در ماندگاری‌اش داشتند.

«خط قرمز» نام سریالی است که جزو موفق‌ترین برنامه‌های تلویزیون زمان خود به شمار می‌آید و به تصویر کشیدن معضل زندگی چند جوان و رفاقت آنان در تیتراژی با عنوان «به امید یه هوای تازه‌تر» توانست نظر جوانان دهه هشتادی را به خود جلب کند. حسین ریاضیان خوانندگی، حسن عسگری و افشین یداللهی ترانه‌سرایی و پیروز ارجمند آهنگسازی آن را عهده‌دار بودند.

سریال «پایتخت» نیز از آن دسته از مجموعه‌هایی است که علاوه بر محتوای سریال، در حوزه موسیقی نیز از مؤثرترین و پرمخاطب‌ترین موسیقی تیتراژهای دهه نود سیما به شمار می‌آید و با محوریت قرار دادن ملودی‌ها و نواهای ناب موسیقی نواحی ایران و تلفیق آن با دیگر گونه‌های موسیقایی شرایط جدیدی را برای موسیقی متن سریال‌ها به وجود آورد و موسیقی محلی را به زیبایی به تصویر کشید.

سالار عقیلی نیز یکی از خوانندگان نام‌آشنای موسیقی کشور است که در عرصه تیتراژخوانی حضور پرکاری دارد. تیتراژ «سریال معمای شاه» با ترانه‌سرایی زیبای مرحوم افشین یداللهی را می‌توان بارها شنید و از آن خسته نشد.

محمد اصفهانی نیز با آن صدای گرم زمانی تیتراژ سریالهای تلویزیون را می خواند. اصفهانی در همکاری با چهره های مشهور در ملودی و ترانه، حرفهای زیادی برای گفتن داشت و قطعاتش پس از گذشت سالها همچنان شنیدنی هستند و در ذهن مردم ماندگار شده اند.

علیرضا قربانی اما از جمله خواننده‌هایی است که در اجرای قطعات تیتراژهای سریال‌های مهم تلویزیونی و حتی شبکه نمایش خانگی فعالیت‌های بسیاری را انجام داده و طرفداران بسیاری را جذب کرده است. سریال‌هایی همچون «مدار صفر درجه»، «شب دهم»، «پرده‌نشین» یا «همگناه» که از شبکه نمایش خانگی پخش شد، از جمله آثاری هستند که با صدای او در ذهن تماشاگران ماندگار شدند و سریال شب دهم و مدار صفر درجه نیز با ترکیب صدای علیرضا قربانی و ترانه‌های مرحوم افشین یداللهی به اثری فراموش نشدنی تبدیل شدند.

جایگاه تیتراژ و موسیقی بی‌کلام در سبد شنیداری مخاطبان

در شبکه نمایش خانگی همچنین آثار فاخر و ماندگاری به ثبت رسیده است که خوانندگی آن را همایون شجریان برعهده داشت. او در سریال‌هایی همچون «می‌خواهم زنده بمانم» نبض مخاطب خود را نگه داشت.

در این میان برخی کارگردانان سریال های نمایش خانگی، با بهره گرفتن از آهنگ های خاطره انگیز به دنبال ایجاد فضایی ملموس و آشنا برای مخاطبانشان بودند. «خاتون» و «رهایم کن» سریال هایی بودند که با موسیقی تیتراژشان، حس و حالی نوستالژیک به بینندگانشان دادند.

البته «رهایم کن» در این زمینه یک گام جلوتر رفت با بهره گرفتن از صدای محسن چاوشی قطعاتی شنیدنی را در میانه سریال پخش کرد که بسیار با فضای کلی سریال و ماجرای شخصیتها همخوانی داشت.  

با این حال اما نسل جدید سریال‌ها خصوصا در شبکه نمایش خانگی اهمیت چندانی به تیتراژ نمی‌دهند و این بخش از سریال‌ها را با شیوه‌ای نوین درآمیخته‌اند و بعضا یا تیتراژ آغازین را از برنامه‌های خود حذف یا آن را با تصاویر گرافیکی ادغام کرده‌اند.

در این راستا سریال‌هایی همچون «قورباغه» و «افعی تهران» برای تیتراژ پایانی خود از موسیقی‌های بی کلام بهره گرفته‌اند و برخی دیگر از سریال‌ها نیز همچون «جنگل آسفالت» و «زخم کاری» در آغاز فیلم تیتراژ را حذف کرده‌اند و سریال را با یک موسیقی بی‌کلام که بی شباهت به موسیقی‌های غربی نیست به پایان می‌رسانند.

این در حالی است که افرادی چون «آلفرد هیچکاک»، فیلم‌ساز انگلیسی، برای تیتراژ احترام زیادی قائل بودند و آن را به اندازه عناصری همچون موسیقی، فیلمنامه، کارگردانی و نورپردازی مورد توجه قرار می‌دادند. هیچکاک بر این باور بود که یک اثر داستانی تلویزیونی از لحظه آغاز تیتراژ شروع می‌شود، نه پس از آن.

در اهمیت تیتراژ می‌توان گفت برخی از کارگردانان مطرح کشور که ایده‌هایی نو در سر داشتند نیز نسبت به ساخت تیتراژ فیلم‌های برخی کارگردانان دیگر اقدام کردند که در این راستا می‌توان از عباس کیارستمی یاد کرد. او عنوان‌بندی فیلم‌های «سربازان جمعه»، «قیصر» و «رضا موتوری» از آثار کیمیایی را انجام داده بود.

اما در حال حاضر سازندگان سریال در تلویزیون و شبکه نمایش خانگی در این زمینه سختگیری خاصی ندارند و جشنواره‌های تلویزیونی هم تاکید ویژه‌ای بر ارتقاء معیارهای داوری تیتراژها نمی‌کنند.

مخاطبان سریال‌های تلویزیونی همچنان علاقه مند به موسیقی تیتراژ و خلاقیت کارگردانان در ساخت تیتراژ هستند. بینندگان تلویزیون در سالهای نه چندان دور، به همان اندازه که «روزگار جوانی» و «زیر آسمان شهر» را به یاد می آورند به همان میزان با موسیقی تیتراژش خاطره دارند.

برای مخاطب امروز نیز همچنان موسیقی تیتراژ اهمیت دارد و کارگردانان نباید انقدر ساده از کنار این موضوع رد شوند. نادیده گرفتن موسیقی تیتراژ، مثل کم اهمیت دانستن بخشی از سریال است؛ سازندگان سریال ها نباید کارکرد این موضوع را دست کم بگیرند.

خبرنگار: غزال ساری اصلان