به گزارش خبرنگار ایکنا، نشست «زنان، خانواده و مطالعات قرآنی» امروز یکشنبه 27 خردادماه، از سوی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی برگزار شد. 

مریم صانع‌پور، استادیار پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، در این نشست با موضوع «تدبری زنانه در قرآن کریم» به سخنرانی پرداخت و گفت: در تفاسیر قرآنی، عموماً زنان نقش ابژه داشته‌اند و سوژه زنانه غایب بوده است؛ در حالی‌که اگر قرآن مخاطبان خود را به تدبر دعوت می‌کند بدین معناست که نه فقط مردان بلکه زنان را نیز به تدبر دعوت کرده است لذا همه آیات قرآن را می‌توان با سوژه زنانه مورد بررسی قرار داد اما سؤال این است که آیا نگرش زنان به قرآن، متفاوت از دیگر نگرش‌ها است؟ آیا فهم زنان از قرآن، در کنار فهم مردانه منظومه کامل‌تری را از دریافت‌های قرآنی مسلمانان ارائه نخواهد داد؟

توجه قرآن به زنان

وی افزود: قرآن کریم علاوه بر خصوصیات عقل جوهری انسان، ویژگی‌های عقلانیت عملی مردان و زنان را در قالب قصص قرآنی ارائه داده است تا مخاطبان بدانند جامعه انسانی جز با مشارکت این دو عقلانیت به کمال نمی‌رسد اما متأسفانه در مطالعات قرآنی همواره صدای مردانه شنیده شده است نه عقلانیت زنانه که برخی از خصوصیات آن شامل مهرورزی، شهودگرایی اشراقی، تعامل‌گرایی هم‌افزایانه، استبدادگریزی، جمع‌گرایی، عاقبت‌اندیشی، عدالت‌خواهی، آزادگی، گفت‌وگومحوری برهانی، فضیلت‌گستری، آگاهی‌بخشی، دیگردوستیِ مراقبتی و جمال‌طلبی هستند. دلایل قرآنی هریک از این ویژگی‌های سوژه زنانه شامل مهرورزی و غلبه رحمت بر غضب هستند چنانچه قرآن در حکمرانی ملکه سبا که به نظر می‌رسد عرصه اعمال قدرت است ویژگی‌های قدرت نرم مادرانه‌ای را تبیین می‌کند که مانع نابودی نسل‌ها می‌شود.

صانع‌پور بیان کرد: دومین خصوصیت سوژه زنانه، حیات‌گرایی است. اسوه‌های زنانه قرآن همانند حضرت مریم و آسیه، نماد حیات‌گرایی هستند بنابراین خوانش زنانه از قرآن، به مرگ اصالت نمی‌دهد. سومین خصوصیت سوژه زنانه، شهودگرایی اشراقی است. قرآن از ملاقات حضرت مریم با فرشته عقلانیت یعنی روح القدس در مکان شرقی و ملاقات حضرت عیسی(ع) در مکان غربی سخن می‌گوید بنابراین یکی از خصوصیات سوژه زنانه، مشرقی بودن است. چهارمین خصوصیت سوژه زنانه از نظر قرآن کریم، تعامل‌گرایی هم‌افزایانه است؛ شاهد این مدعا ارتباطات همسر فرعون و دختران شعیب در حفظ و بالندگی موسی(ع) است. بنابراین خوانش زنانه از قرآن، تعارض‌محور نیست بلکه آموزه‌های قرآنی را در فضایی هم‌افزا مورد استنباط قرار می‌دهد.

راز موفقیت بلقیس از منظر قرآن 

استادیار پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی تصریح کرد: خصوصیت دیگر سوژه زنانه در قرآن، کلان‌نگری و مجموعه‌اندیشی است. قرآن عاقلانه‌ترین راهبرد سیاسی را در جمله حکیمانه یک زن بیان کرده که فرمود «پادشاهان وقتی به قبیله‌ای درآیند تباهش می‌کنند و عزیزانش را ذلیل می‌سازند» اتفاقا قرآن کریم در تحسین راهبرد سیاسی بلقیس، از سوژه کلان‌نگر زنانه استفاده می‌کند. ششمین ویژگی، استبدادگریزی و جمع‌گرایی و دیگرخواه بودن است چون مادرانگی زنانه با فردگرایی خودمحورانه در تعارض است. بلقیس برخلاف فرعون، مردم را فرقه فرقه نکرد بلکه جمع‌گرایی مادرانه باعث شد وی خودش را نه فراتر از مردم بلکه در کنار مردم ببیند. وی خودش را محور حقیقت نمی‌دانست بلکه حقیقت را در رستگاری جمعی دنبال می‌کرد. وی خرد جمعی مشاوران خود را نیز به یاری طلبید و رمز موفقیت حکومت بلقیس هم در همین جمع‌گرایی و دوری از استبداد رای بود.

وی گفت: هفتمین خصوصیت سوژه زنان در قرآن کریم عاقبت‌اندیشی مدبرانه است. همانطور که بلقیس لشکریان خودش را از جنگ منصرف کرد و با فرستادن هدیه، باب دوستی با سلیمان را گشود تا نسل هر دو در امان بمانند و مردمان سرزمین وی هم با ایمان آوردن به حضرت سلیمان، رستگاری دو جهان را به دست بیاورند. هشتمین خصوصیت برابری است، این خصوصیت مانع از رویکردهای دیگرستیزانه و تبعیض‌آمیز می‌شود. سوره نساء در پاسخ به درخواست ضدتبعیض و برابری‌طلبانه زنان نازل شده است و طبق این سوره، زن و مرد از حقوق و حق مالکیت برابر و حق ولایت برابر و نیز حق حاکمیت برابر برخوردار هستند. خصوصیت دیگر آزادگی است. آسیه همسر فرعون در کمال حریت از پرستش خدای یگانه دست برنداشت و به ربوبیت فرعونی پشت کرد لذا قرآن، آسیه را به عنوان نمونه‌ای مثال‌زدنی از آزادگی معرفی کرده است. ملکه سبا نیز در اسارت قدرت نبود بلکه در کمال آزادگی، برخلاف فرعون دعوت پیامبر را پذیرفت بنابراین حریت و آزادگی یکی از خصوصیات سوژه زنانه در تدبرات قرآنی است. 

صانع‌پور یادآور شد: دهمین ویژگی، گفت‌وگوی برهانی است. قصه حضرت مریم نشان می‌دهد که هرجا سخن گفتن زنان می‌تواند منجر به مفسده شود آنان سکوت می‌کنند تا اطرافیان را در وادی پیش‌داوری‌های متعصبانه نیاندازند. خصوصیت دیگر صلح‌جویی است. از آنجا که زنان، مادران حقیقی حیات هستند بنابراین صلح‌جویی یکی از مهمترین خصوصیات سوژه زنانه است. خصوصیت دیگر فضیلت‌محوری است چراکه مادرانگی زنان در انتظار مدینه فاضله‌ای است که خودخواهی خواص قدرتمند و ثروتمند منجر به محرومیت و مظلومیت مردم نشود. خصلت دیگر آگاهی‌بخشی است لذا در قرآن گفته شده است آسیه، جامعه را به تلاش برای رهایی از یوغ ستمگران فراخواند. دیگردوستی زنان نیز مراقبتی و ایثارگرایانه است. یکی از مهمترین ویژگی‌های سوژه زنان نیز جمال‌طلبی است که در قصه حضرت مریم، بلقیس و آسیه مشهود است و با فهم‌های خشونت‌آمیز از آیات قرآن کریم منافات دارد.

خوانش‌های مختلف از حقوق زنان در ادیان ابراهیمی

مالک شجاعی جشوقانی؛ عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی در ابتدای این نشست گفت: این اولین نشست از سلسله نشست‌های مطالعات زنان در دوره جدید است. مسئله زنان و خانواده از منظر دینی، اجتماعی و حتی سیاسی، در سطح جهانی، جوامع اسلامی و در ایران مسئله‌ای جدی بوده است لذا با اتکای به آموزه فطری و انسانیِ عدالت، تلاش‌هایی از سوی زنان و برخی مردان برای برقراری عدالت و برابری وجود داشته است تا حقوق از دست رفته زنان احیا شود.

وی افزود: در ادیان ابراهیمی نیز تلاش‌هایی برای خوانش متون مقدس صورت گرفته تا مشخص شود آیا می‌توان تفسیری متفاوت نسبت به نگاه غالب و بدبینانه به حقوق زنان داشت. در دهه چهل شمسی، مباحثی جدی در باب حقوق زنان داریم که دو نمونه شاخص آن مرحوم دکتر علی شریعتی و شهید مطهری هستند. علی شریعتی مخصوصا در کتاب «فاطمه فاطمه» است و شهید مطهری در «حقوق زن در اسلام» و اخلاق جنسی به این مسئله پرداخته‌اند. ایشان حدود سیصد صفحه را در جلد پنجم یادداشت‌ها در زمینه زنان و خانواده مطرح کرده‌اند.

شجاعی بیان کرد: آیات متعددی در قرآن کریم وجود دارد که به مسائل زنان مرتبط هستند لذا در جلسه امروز سه نفر از اساتید و پژوهشگران حضور دارند و حقوق زنان را از منظرهای مختلف قرآنی مورد بحث و بررسی قرار می‌دهند.