اینها بخشی از ویژگی های محمد بن علی بن حسین بن علی بن ابی‌طالب مشهور به امام محمدِ باقر(ع) پنجمین امام شیعیان است که به گفته فرزند بزرگوار امام صادق (ع) ثروت چشمگیری نداشت اما عهده دار زندگی خانواده و اطرافیانش بود و نه تنها آنها که به امید کمک به سراغش می آمدند که یک شهر بهره مند از حضورش بود. گفته می شود مدینه در زمان ایشان آباد شد. مسجد پیامبر که محلی برای درس و بحث ایشان بود، توسعه پیدا کرد. تجارت مردم رونق گرفت. آسایشگاه هایی برای نگهداری معلولین و مجذومین در این شهر ساخته شد و  تلاش هایی برای مراقبت از جُذامیان، سالخوردگان، افراد نابینا و کودکان یتیم و افراد بینوا انجام شد.  اینها همه به برکت امام حکیم و دانشمندی بود که در کنار پرداخت به علم دین، در معاشرت با مردم عادی نیز باعث و بانی خیر برکت بود. دست دهنده آن آنقدر مشهور بود که روایت های متعددی از بخشش های بی دریغش برای ما به یادگار مانده است.

محل امید همه بود

محل امید همه بود، مسلم است که افراد بسیاری برای کمک به سراغش می‌آمدند اما در وایت است که هیچکدام ناامید از در خانه اش نیم رفتند. سُلَیْمانَ بْنَ قُرْم یکی از اصحاب امام باقر (ع) در این باره  آن حضرت چنین نقل کرده است: او هرگز از نیکی به برادرانش و آنان که به او روی می آوردند و یا کسانی که به او امید می‌بستند و از او انتظار نیکی داشتند، خسته و ملول نمی شد. (بحارالانوار، ج. ۴۶، ص. ۲۸۸)در بخشندگی چنان بود که اطرافیان را متعجب می‌کرد. پیش می‌آمد که از اهل خانه در این باره حرفی بزند. به طور مثال سلمی یکی از خدمتکاران  امام باقر (ع) نق می‌کند: برادران آن حضرت نزد او می آمدند و از محضرش خارج نمی شدند مگر اینکه آنان را غذای گوارا می‌خورانید و لباس‌های نیکو می‌پوشانید و بدانان درهم‌های نقره می‌بخشید. در این باره با او سخن گفتم تا از این رفتار خویش بکاهد، ولی او می فرمود: ای سلمی! خوبی دنیا جز نیکی با برادران و آشنایان چیزی نیست. (بحارالانوار، ج. ۴۶، ص. ۲۹۰، روایت ۱۵) این میزان بخشندگی در حالی بود که ایشان درآمد چندانی نداشتند. امام صادق (ع) در این باره می‌فرماید: پدرم در میان خویشانش از همه ثروتش اندکتر ولی هزینه‌اش (بخشش او) بیشتر بود. او هر روز جمعه یک دینار طلا صدقه می داد. (بحارالانوار، ج. ۸۹، ص. ۳۵۰، روایت ۲۸)در بخش غربال نمی‌کرد. خیرش  به همه می‌رسید. چنانکه در روایت است: بخشندگی او (امام باقر (ع) به نزدیکان و عموم آشکار بود و سخاوتش مشهور آفاق و احسان و نیکی او معروف همگان، با اینکه نان‌خور بسیار داشت و وضعیت (اقتصادی) او متوسط بود. (الارشاد، ص. ۱۶۴)

فقرا را مبارک می‌شمرد

اینکه چقدر می بخشید تنها نکته عمل نیکش نبود، اینکه چگونه می بخشید هم خودش دنیای حرف برای امروز ما دارد. بخشندگیش به زینت دیگری هم آراسته بود و آن روی خوشش بود. در منش آن حضرت آمده است که ایشان راستگویی وخوشرویی وبخشندگی را با هم گرد آورده بود: امام باقر (ع) راستگوترین مردم و زیباترین آنان و بخشنده‌ترین افراد بود. (المناقب، ج. ۴، ص. ۲۰۸)  به همین خاطر به نیازمندان احترام می‌گذاشت و انها  را بسیار مبارک می شمرد. چنانکه در روایت است: هیچگاه از خانه امام‌باقر (ع) شنیده نشد که به فقیر گفته شود: ای فقیر! خدایت برکت دهد؛ یا گفته شود: ای فقیر این را بگیر، بلکه امام همواره می فرمود: فقرا را با بهترین اسمهایشان صدا بزنید. (کشف الغمهْ، ج. ۲، ص. ۳۶۳)؛ زیرا در قرآن کریم سفارش شده است: «سائل را مران.» این نکته ای که در رفتار امروزه ما فراموش شده است. لازم است وقتی سائل و نیازمندی به در خانه می آید، به قصد قربت و برای خدا به او کمک کرد و مراقب بود که به او به خاطر بیان نیاز درشتی نکرد یا تحقیری روا نداشت و او را با نام نیک صدا کرد.

صدقه در دستان خدا قرار می‌گیرد

بهترین مفسر رفتار ایشان فرزند شایسته اش امام صادق بود. این امام بزرگوار درباره شیوه صدقه دادن پدرش امام محمد باقر(ع) چنین می‌فرماید: پدرم، چون صدقه‌ای می داد آن را در دست فقیر می‌گذاشت. سپس آن را باز پس گرفته می بوسید و می بویید و به فقیر بر می گرداند، چرا که صدقه قبل از آنکه به دست فقیر برسد در دست خداوند قرار می گیرد. (وسائل الشیعهْ، ج. ۶، ص. ۳۰۳.) خوب است بدانیم  طبق روایات متعدد که ارزش و فضیلت صدقه را بیان می کند، صدقه قبل از آنکه در دست فقیر قرار گیرد در دست خدا قرار می‌گیرد و برکت پیدا می‌کند. این اهمیّت احسان و صدقه را می‌رساند و عمل امام باقر (ع) نیز با توجّه به این نکته است.در آخر خوب است بدانیم که  ایشان برخی مناسبت‌ها را برای برخی از کارهای مهم از جمله بخشش و احسان انتخاب می‌کرد و مثلا احسان در روز عرفه برای ایشان بسیار مهم بود. چنانکه در روایت است: امام باقر (ع) در روز عرفه هیچ فقیری را (دست خالی)باز نمی گرداند. (من لایحضره الفقیه، ج. ۲، ص. ۲۱۱.)؛ زیرا عرفه روز مغفرت الهی است و در روایات است که خداوند، رحمت گسترده‌اش را شامل حال بندگان می‌کند و هیچ حاجتمندی را محروم نمی‌سازد. حال که به این ایام نزدیک هستیم خوب است ما هم این نکته را به خاطر به سپاریم و در این روز به یاد این امام به نیت کسب خیر صدقه ای هر چند کوچک پرداخت کنیم.

آزاده خلیلی