روز جهانی محیط زیست، بی تردید بزرگترین پلتفرم جهانی برای فراخوانی و افزایش آگاهی در مورد مسائل زیست محیطی است و بعنوان یک نقطه عطف برای ترویج اقدامات پایدار و مسئولیت‌پذیری اجتماعی در سراسر جهان شناخته می‌شود که امسال عربستان سعودى و برنامه محیط زیست سازمان ملل، فعالیت های روز جهانی محیط زیست 2024 را با شعار "زمین ما، آینده ما" جشن خواهند گرفت. 

 

این رویداد با مشارکت بیش از 150 کشور و میلیون ها علاقه مند از سراسر جهان برای تجلیل از فعالیت های زیست محیطی و توانایی دولت ها و افراد برای ایجاد جهانی پایدارتر برگزار مى گردد و ویژه برنامه های آن نیز تأكيدى بر تعهد به حفاظت از محیط زیست، ترویج اصل توسعه پایدار و همسو با ابتکارات و پروژه های بلندپروازانه است. این رویدادها اهمیت حفظ محیط زیست و ارتقای پایداری آن را با تمرکز بر مسائل تخریب زمین، بیابان زدایی و خشکسالی، علاوه بر نیاز فوری به سرمایه گذاری جهانی در سیاست ها و رویه هایی با هدف حفاظت از طبیعت، برجسته می کند.

 

در ایران، روز جهانی محیط زیست در حالی برگزار می‌شود که وضعیت محیط زیست برغم تاکید بر اهمیت آن در قانون اساسی کشور و برخی دیگر از قوانین، همچنان با چالش‌هایی جدی مواجه است و رتبه ایران در شاخص عملکرد محیط زیست، نشان‌دهنده نوسانات و برخی اقدامات ناموفق در این زمینه بوده است. رویداد‌های خاص مرتبط با این روز نیز به شیوه‌های مختلفی برگزار می‌شوند که شامل کمپین‌های آگاهی‌رسانی، کارگاه‌های آموزشی، پاکسازی محیط‌های طبیعی، نمایشگاه‌ها و سمینارهایی با موضوع حفاظت از محیط زیست و توسعه پایدار هستند که خود بعنوان بخشی از تلاش‌های جهانی برای مقابله با تغییرات اقلیمی و حفاظت از تنوع زیستی مورد توجه قرار می گیرد و به عنوان یک فرصت برای ترویج فرهنگ محیط زیستی و افزایش مشارکت عمومی در اقدامات زیست‌محیطی استفاده می شود.

 

تخریب محیط زیست و حیات وحش از یک سو و تغییرات اقلیمی و مدیریت نادرست منابع طبیعی کشور از سوی دیگر به مشکلات اقتصادی، بیماری‌ها، عوارض و اختلالات اجتماعی وهمچنین موجی از اعتراضات منجر شده است و این بر اهمیت توجه به محیط زیست و استفاده از فناوری‌های اطلاعاتی و ارتباطی برای مدیریت منابع و مقابله با این چالش‌ها تأکید می‌کند. 

 

با توجه به موارد پیش گفته و بر اساس مطالعات صورت گرفته، نداشتن دانش و سواد زیست محیطی از علل مهم و تاثیرگذار در گسترش آلودگی‌ها و تخریب محیط زیست است و اینجاست که نقش رسانه ها، روزنامه‌نگاری تحقیقی، شبکه های اجتماعی و خبرنگاری محیط زیست اهمیت ویژه‌ای پیدا می‌کند. پوشش دادن رویدادها، مسائل و دستاوردهای مرتبط با محیط زیست، نقش کلیدی در افزایش آگاهی عمومی و تحریک بحث‌های عمومی درباره محیط زیست را دارد. ارائه گزارش‌های دقیق و تحلیلی، به شناسایی و حل مشکلات زیست‌محیطی کمک کرده و همچنین آنها می‌توانند به عنوان پلی بین مردم، سازمان‌های مردم نهاد، دولت‌ها و سازمان‌های بین‌المللی عمل کنند تا راه‌حل‌های پایدار برای محیط زیست را ترویج دهند. 

 

با توجه به اصل پنجاهم قانون اساسی که حفاظت از محیط زیست را وظیفه‌ای عمومی تعریف نموده، رسانه‌ها می‌توانند در فرهنگ‌سازی و ترویج سواد زیست محیطی نقش مهمی ایفا کنند. فرهنگ سازی رسانه ای مناسب این رویداد می‌تواند امکان ایجاد تغییرات مهمی در رفتارها و عادات جامعه را فراهم کند و به عنوان یک فرصت راهبردی برای آگاه‌سازی جامعه جهانی از چالش‌های محیط زیست و اهمیت حفاظت از محیط زیست عمل کند تا همه تعهد به حفاظت از محیط زیست را بپذیرند و اقدامات عملی در راستای حفاظت و بهبود محیط زیست را انجام دهند.

 

این قدرت رسانه است که می تواند برای جلب توجه مخاطبان و افزایش تعامل، با تمرکز بر مخاطبان خاص و هدفمند کردن محتوا، از قالب های جذاب و خلاقانه ای مانند فیلم های مستند، داستان ها و روایت های واقعی، اینفوگرافیک، کاریکاتور، کمیک و محتوای تعاملی استفاده نموده و از این طریق مفاهیم پیچیده زیست محیطی را به روشی قابل فهم و جذاب ارائه دهد. البته نباید این نکته مهم دستخوش اغفال گردد که شکاف دیجیتال سبب گردیده دسترسی به اینترنت و فناوری در سراسر ایران به طور یکسان توزیع نشود و این امر می تواند مانع از دسترسی برخی افراد به اطلاعات و منابع زیست محیطی می شود.

 

نقش روزنامه‌نگاری تحقیقی نیز بسیار حیاتی است. روزنامه‌نگاران تحقیقی با اطلاع‌رسانی، برجسته‌سازی مسائل، ایجاد مسئولیت اجتماعی، کند و کاو در مسائل محیط زیستی، افشای تخلفات و تأکید بر مسئولیت‌های دولت‌ها و اشخاص، ضمن ایجاد بستر پاسخگویی و شفافیت، تأثیر بسیاری در حفظ محیط زیست و بهبود رفتارهای زیست محیطی دارند و با پوشش دادن روایت هایی که گاهی اوقات پنهان می‌مانند به مبارزه با بحران‌های زیست محیطی کمک می‌کنند. 

 

شبکه‌های اجتماعی نیز می‌توانند به عنوانابزارهایی برای تغییر نحوه تعامل بخش محیط زیست با مردم و دولت‌ها و گسترش دسترسی عمومی و توانایی کاربران برای تأثیرگذاری بر تغییرات در بخش محیط زیست عمل کنند. مزایا و فرصت‌هایی که رسانه‌های جدید برای پیشبرد ارتباطات محیط زیستی ارائه می‌دهند در مواقعی مانند افزایش اتصال، ارتباطات سریع محیط زیستی، تسهیل همکاری‌ها، ارتباطات مشارکتی و ترویج آموزش محیط زیست و حتی پوشش خبری در مواردی که رسانه‌های خبری سنتی نمی‌توانند یا نمی‌خواهند پوشش دهند، برجسته می شود.

 

برای درک عمیق‌تر نقش رسانه‌ها و فضای مجازی در محیط زیست، باید به کارکردهای آن ها نظیر اطلاع‌رسانی، آموزشی و فرهنگی، همبستگی، تبلیغاتی، اقناعی و نظارتی و تاثیر آنها بر سیاست های دولتی، متعهد سازی، فرهنگ عمومی و همچنین نقش پررنگ در آموزش و تحریک نگرش ها و رفتار توجه کرد که این جنبه‌ها نشان می‌دهند که رسانه‌ها و فضای مجازی تا چه حد می‌توانند به عنوان ابزارهای قدرتمندی برای ترویج فرهنگ زیست محیطی و توسعه پایدار عمل کنند و باید به عنوان بخشی از راه‌حل‌های جهانی برای مقابله با چالش‌های زیست محیطی در نظر گرفته شوند.

 

در ادامه باید به این موضوع اذعان داشت که خبرنگاری حوزه محیط زیست نیز به اندازه کافی مورد توجه قرار نگرفته است و امروزه نیاز به این نوع خبرنگاری بیش از پیش احساس می‌شود. نه فقط در ایران، بلکه بطور کلی خبرنگاری محیط زیست با چالش‌های جدی در سراسر جهان روبرو است. گزارشی از موسسه بین‌المللی مطبوعات نشان می‌دهد که خبرنگاران محیط زیست به دلیل پوشش دادن مسائل مرتبط با تغییرات اقلیمی و تخریب محیط زیست، با خطراتی مواجه هستند. این موضوع نشان‌دهنده اهمیت بین‌المللی خبرنگاری محیط زیست و نیاز به توجه جهانی به این حوزه است. 

 

وضعیت پوشش رسانه‌ای اخبار محیط زیست در ایران نیز دارای چالش‌ها و فرصت‌هایی است و بطور کلی متأثر از عوامل مختلفی است که شامل محدودیت‌های قانونی، فشارهای امنیتی، کمبود دانش و آگاهی عمومی، تغییرات اقلیمی، مشکلات زیست‌محیطی و همچنین سیاستگذاری‌های سلیقه ای رسانه‌ای می‌شود. این وضعیت نیازمند تقویت نقش خبرنگاران محیط زیست در ایران و همچنین توجه بیشتر به سیاستگذاری‌های رسانه‌ای و آموزش دانش محیط زیست در قوانین کشور است. البته خبرنگاران محیط زیست باید با دقت و مسئولیت‌پذیری به پوشش اخبار محیط زیست بپردازند و در عین حال، باید از فضایی امن تر و حمایت‌های لازم برای مقابله با فشارها و خطرات موجود برخوردار باشند تا بتوانند به وظیفه خود در آگاهی‌رسانی و پاسخگو کردن مسئولان به‌طور مؤثر عمل کنند.

 

لازم است خاطرنشان گردد که این مسیر پر فراز و نشیب، نیازمند قرارگرفتن مسئولانه و همدلانه رسانه‌ها و شبکه های اجتماعی در کنار خبرنگاران و روزنامه نگاران تحقیقی بوده و با تقویت سیاستگذاری‌های رسانه‌ای و تمرکز بر آموزش، تلاش نمایند تا در ترویج فرهنگ حفظ محیط زیست نقش آفرینی نمایند و با پوشش خبری گسترده و مستندسازی، در آگاه‌نمودن، جامعه‌پذیری و درونی کردن منابع تشکیل‌دهنده سرمایه اجتماعی، به‌ویژه در زمینه مشارکت، تأثیرگذار باشند. این کارکرد رسانه‌ای می‌تواند تأثیر بسیار مهمی در توسعه پایدار ملی داشته باشد و توجه به این رسالت مهم برای دولتمردان، برنامه‌ریزان و عاملان رسانه‌های جمعی ضرورتی انکارناپذیر است. 

 

در پایان خاطرنشان می گردد یکی از ابتکارات امیدوارکننده در ایران استفاده از رسانه ها و شبکه های اجتماعی در قالب یک پلتفرم بحث و گفتگو با کارکردهای متنوع است که ضمن آموزش و آگاهی رسانی در مورد مسائل زیست محیطی، فضایی را برای اطلاع رسانی شفاف و برجسته سازی مسائل زیست محیطی، تبادل دانش و تجربه و یافتن راه‌حل‌های مشترک فراهم کنند و با حمایت از سیاست ها و اقداماتی که از محیط زیست محافظت می کنند، بر تصمیم گیرندگان تأثیر بگذارند و نقش محوری در کنشگری و بسیج اقدام برای مقابله با چالش های زیست محیطی متعدد ایفا نمایند.

 

با وجود تمامی این چالش ها، ظرفیت منابع انسانی، ساختار رسانه ای، قدرت شبکه های اجتماعی و حس مسئولیت اجتماعی، برای ایجاد تغییر مثبت در زمینه محیط زیست ایران قابل توجه است و با استفاده خلاقانه از این ابزارها، می توانیم گام های اساسی برای محافظت از سرمایه های عظیم زیست محیطی سرزمین خود برداریم.

 

نگارنده: محمد ساوالان پور، پژوهشگر ارتباطات و رسانه