نئاندرتال‌ها نزدیک‌ترین خویشاوندان انسان‌های مدرن بودند و هر دو در بسیاری از موارد در زیستگاه‌های یکسانی زندگی می‌کردند. انسان‌های مدرن قبل از انقراض نئاندرتال‌ها در حدود ۴۰ هزار سال پیش، بارها با آن‌ها آمیزش داشتند. به همین دلیل است که آثاری از دی‌ان‌ای نئاندرتال‌ها هنوز در ژنوم بیشتر مردم اوراسیا دیده می‌شود.

با وجود نزدیکی، تبارهای نئاندرتال و انسان خردمند حدود ۴۰۰ هزار تا ۸۰۰ هزار سال پیش از هم فاصله گرفتند و این دو گونه تفاوت‌های زیادی با هم پیدا کردند. در ادامه به برخی از تفاوت‌های اصلی بین نئاندرتال‌ها و انسان‌های خردمند اشاره می‌کنیم.

سارا بیلی، استاد انسان‌شناسی زیستی در دانشگاه نیویورک به لایوساینس می‌گوید اگر با متروی نیویورک سفر می‌کردید و با انسان نئاندرتال مواجه می‌شدید، احتمالا به خاطر ویژگی‌های متمایز چهره‌اش، فورا او را می‌شناختید.

در نگاه اول، احتمالا متوجه می‌شدید آن‌ها پیشانی شیب‌دار با برآمدگی‌های ابروی بزرگ و کمانی‌شکل دارند. بینی آن‌ها پهن‌تر و برجسته‌تر از بینی انسان‌های مدرن و جمجمه آن‌ها کمی کشیده‌تر بود.

کریس استرینگر، سرپرست پژوهشی تکامل انسان در موزه تاریخ طبیعی لندن می‌گوید وقتی از کنار به نئاندرتال‌ها نگاه کنید، می‌بینید چانه‌های کوچک‌تری دارند و دندان‌های جلویی آن‌ها از دندان‌های ما بزرگ‌تر است.

گرچه مغز نئاندرتال‌ها ازنظر اندازه مشابه مغز انسان‌های خردمند بود، شکل جمجمه آن‌‌ها فرق داشت. جمجمه ما معمولا بلند و کروی‌شکل است، درحالی‌که جمجمه نئاندرتال‌ها مانند جمجمه بیشتر انسان‌های اولیه دیگر کشیده و کم‌ارتفاع بود.

جمجمه نئاندرتال‌ها اغلب روی استخوان پس‌سری در قاعده جمجمه دارای برجستگی است. در وسط استخوان پس‌سری جمجمه نئاندرتال‌ها فرورفتگی کوچکی وجود دارد که از ویژگی‌های بارز این جمعیت است. علاوه‌براین، استخوان‌های گوش نئاندرتال‌ها نیز از ما متفاوت بوده است.

نئاندرتال‌ها می‌توانستند عمودی روی دو پا راه بروند و اسکلت آن‌ها کاملا شبیه اسکلت ما بود. قد آن‌ها به‌طور متوسط، حدود ۱۵۰ سانتی‌متر تا ۱۷۰ سانتی‌متر بود. قد نئاندرتال‌ها حدود ۱۲ تا ۱۴ سانتی‌متر کوتاه‌تر از قد اروپایی‌های پس از جنگ جهانی دوم، اما یکسان یا کمی بلندتر از اروپاییان ۲۰ هزار سال و حتی ۱۰۰ سال پیش است.

نئاندرتال‌ها بسیار عضلانی بودند، شانه‌های پهن و قفسه سینه فراخی داشتند. ظرفیت ریه آن‌ها ۲۰ درصد بیشتر از ظرفیت ریه انسان‌های امروزی بود.

اندام‌های نئاندرتال‌ها هم از انسان‌های امروزی متفاوت بود. بخش‌هایی پایین بازوها و پاهای آن‌ها درمقایسه‌با بخش‌های بالایی این اعضا نسبتا کوتاه بود. این امر به آن‌ها ظاهری خپل می‌داد. ویژگی‌های مشابه در انسان‌های مدرنی که در اقلیم‌های سردتر زندگی می‌کنند، نیز دیده می‌شود و بدن‌های عریض‌تر نوعی سازگاری برای کاهش سطح و حفظ گرما عمل می‌کند.

همچون همه انسان‌های اولیه، زندگی برای نئاندرتال ازنظر فیزیکی سخت بود و این امر روی ظاهر آن‌ها تاثیر داشت. آن‌ها مجبور بودند زیاد حرکت کنند و از قدرت عضلانی بالایی استفاده کنند. اسکلت قوی به آن‌ها کمک کرد سبک زندگی سخت خود را تحمل کنند.

انسان‌های خردمند نیز با چنین چالش‌هایی رو‌به‌رو بودند، اما اسکلت‌های سبک‌تری داشتند، احتمالا تا حدی به این دلیل که ابزار می‌ساختند و سازگاری‌های فرهنگی خاصی داشتند که زندگی فیزیکی آن‌ها را راحت‌تر می‌کرد. استرینگر می‌گوید: «هرچه فناوری شما پیشرفته‌تر باشد، بار بیشتری را از روی اسکلت شما برمی‌دارد.»

نئاندرتال‌ها ازنظر رفتار احتمالا در کل شبیه ما بودند. برای مثال، به‌نظر می‌رسد آن‌ها مردگان خود را دفن می‌کردند و از افراد بیمار مراقبت می‌کردند. آن‌ها همچنین در غار زندگی می‌کردند، جوامع کوچکی تشکیل می‌دادند، آتش برمی‌افروختند و احتمالا زبان داشتند. آن‌ها احتمالا در مقایسه با ما عمر کوتاه‌تری داشتند، بنابراین درمقایسه‌با انسان‌های خردمند مادربزرگ و پدربزرگ در میان آن‌ها کمیاب‌تر بودند.

اعتقاد بر این است که نئاندرتال‌ها هم غذاهای گیاهی و هم گوشت می‌خوردند. با‌این‌حال، افرادی که در اقلیم‌های سردتر زندگی می‌کردند، احتمالا رژیم غذایی پرگوشت‌تری داشتند.

نئاندرتال‌ها حیوانات بزرگ و متوسط را شکار می‌کردند، اما از سلاح‌های پرتابی دوربرد استفاده نمی‌کردند. آن‌ها احتمالا در بوته‌ها پنهان می‌شدند و سپس با نیزه به سمت حیوانات پریده و آن‌ها را شکار می‌کردند.

نئاندرتال‌ها احتمالا لباس‌های ساده‌ای برای خود تهیه می‌کردند، مثلا پوست حیوانات را روی شانه‌های خود انداخته یا دور کمر خود می‌بستند. انسان‌های خردمند نسبت‌به نئاندرتال‌ها به عرض‌های جغرافیایی بالاتری رسیدند، بنابراین به لباس‌های پیچیده‌تری نیاز داشتند.

دانشمندان معمولا می‌گویند انسان‌ها و نئاندرتال‌ها با هم فرق دارند، اما باید دانست رفتار آن‌ها همیشه متفاوت نبود. قدیمی‌ترین انسان‌های خردمند درواقع بسیار شبیه نئاندرتال‌ها رفتار می‌کردند و تفاوت این دو جمعیت بعدها ظاهر شد. برای مثال وقتی در حدود ۲۰۰ هزار سال پیش اولین انسان‌های خردمند آفریقا را ترک کردند،، احتمالا از همان ابزارهای سنگی استفاده می‌کردند که نئاندرتال‌ها نیز به‌کار می‌بردند. اما حدود ۵۰ هزار سال پیش انفجاری از فرهنگ در انسان‌های خردمند رخ داد و این دو گروه از هم فاصله گرفتند.