به گزارش خبرگزاری ایمنا، در جلسه علنی صبح امروز _سه‌شنبه یکم خرداد_ مجلس شورای اسلامی و در جریان رسیدگی به گزارش کمیسیون کشاورزی، آب، منابع طبیعی و محیط زیست درباره تحقیق و تفحص از عملکرد ستاد احیای دریاچه ارومیه، با تصمیم نمایندگان مجلس شورای اسلامی این گزارش به‌منظور رسیدگی به تخلفات، به قوه قضائیه ارجاع شد.

متن این گزارش به شرح زیر است:

گزارش نهایی تحقیق و تفحص از عملکرد ستاد احیای دریاچه ارومیه

بخش اول: مقدمه و بیان مسئله

۱- آشنایی اجمالی با دریاچه ارومیه

دریاچه ارومیه به‌عنوان بزرگترین دریاچه دائمی ایران و دومین دریاچه فوق اشباع جهان از لحاظ وسعت است که در سال ١٣٥٦ توسط یونسکو، جزو مناطق حفاظت شده جهان معرفی شد.

نتیجه مطالعات نشان می‌دهد که دست‌کم در ۱۲۰۰۰( دوازده هزار) سال گذشته دریاچه ارومیه هیچ‌گاه خشکی کامل را تجربه نکرده است، اما در سالیان گذشته شاهد این اتفاق تأسف‌بار و زیان‌آور شدیم.

۲- معرفی اجمالی ستاد احیای دریاچه ارومیه

ستاد احیای دریاچه ارومیه در سال ۱۳۹۲ به ریاست معاون اول رئیس‌جمهور تشکیل شد، پیرو مصوبه دوم بهمن ۱۳۹۲ هیئت دولت معاون اول رئیس‌جمهور به‌عنوان رئیس ستاد احیا و رئیس سازمان حفاظت محیط زیست به‌عنوان دبیر و مجری ستاد منصوب شدند در این راستا سه دوره زمانی توسط ستاد تعریف شد.

(۱) سال‌های ۱۳۹۳ تا ۱۳۹۵ دوره تثبیت دریاچه

(۲) سال‌های ۱۳۹۶ تا ۱٤۰۱: دوره احیای دریاچه

(۳) سال‌های ۱۴۰۲ دوره احیای نهایی دریاچه

طرح مسئله

۱- مسئله اصلی تحقیق و تفحص

ساختار اجرایی و نظارتی نامناسب در کنار عملکرد غیرشفاف و ناکارآمد ستاد باوجود صرف هزاران میلیارد تومان از بودجه عمومی کشور موجی از نارضایتی و سلب اعتماد مردم نسبت به عملکرد دولت و مسئولان را به همراه داشته است، زیرا مسئله اصلی اثربخش نبودن عملکرد ۱۰ ساله ستاد و خشک شدن بخش اعظمی از دریاچه ارومیه بوده است.

۲- محورهای اصلی تحقیق و تفحص

این تحقیق و تفحص از ابتدا بر اساس محورهای هجده‌گانه طراح و انجام شد.

بخش دوم: فرآیند تحقیق و تفحص

۱- روش کار هیئت تحقیق و تفحص

«هیئت تحقیق و تفحص از عملکرد ستاد احیای دریاچه ارومیه» با بهره‌گیری از توان تخصصی و علمی کارشناسان و خبرگان و مکاتبه با وزارت‌خانه‌ها و دستگاه‌های مرتبط اعزام گروه کارشناسی تخصصی و بازدید میدانی از پروژه‌های اجرا شده توسط نمایندگان محترم هیئت و برگزاری جلسات با مسئولان مربوطه، اقدام لازم برای بررسی دقیق و میدانی موضوع به عمل آورده، همچنین از گزارشات دیوان محاسبات و سازمان بازرسی کل کشور در تهیه گزارش نهایی بهره‌گیری شده است.

۲- تحلیل فعالیت‌های ستاد احیای دریاچه ارومیه

اعتبارات پروژه‌های طرح نجات دریاچه ارومیه از سه منبع تأمین شده و به‌طور جمعی به میزان تقریبی ۵۱,۹۷۷ میلیارد ریال بوده است:

- اعتبارات مدیریت بحران کشور ۳۵ درصد

- بودجه سنواتی ۱۰ درصد

- و از محل صندوق توسعه ملی ۵۵ درصد

در کنار دستاوردها و نقاط قوت این ستاد نواقص مهم و کلیدی در طراحی و اجرای برنامه وجود داشت، به‌طوری که بر اساس شاخص‌ها این برنامه کمتر از ۲۵ درصد به هدف اصلی خود که احیای دریاچه ارومیه بوده، دست یافته است.

۳- نقاط ضعف و کاستی‌های عملکردی ستاد احیای دریاچه ارومیه

۱- مأموریت اصلی ستاد احیا باید بر پایه استقرار مدیریت یکپارچه IWRM و با مشارکت کلیه ذی‌نفعان و ذی‌مدخلان قرار می‌گرفت که توجه نکردن به این موضوع همراه با نگرش بخشی حاکم بر فعالیت‌ها از دلایل اصلی در احیا نکردن دریاچه محسوب می‌شود. در عملکرد ستاد تنها به برگزاری جلسات، ارائه گزارشات ادواری و پیشرفت اجرای مصوبات اکتفا شده است.

۲- آمارهای منتشر شده از منابع مختلف و گزارشات نهادهای نظارتی از جمله سازمان بازرسی کل کشور، دیوان محاسبات و سایر نهادهای مرتبط حاکی از آن است که از همان ابتدای شروع به کار ستاد، احیا اغلب عملیات اجرایی طرح‌ها با انحراف از برنامه زمان‌بندی همراه بوده و اقدامات صورت گرفته کارایی لازم را نداشته است، اغلب برنامه‌ها و پروژه‌های اجرایی فاقد ارزیابی فنی و اقتصادی بوده است و توجه نکردن به این موضوع و بی‌انضباطی‌های مالی در مصرف و هزینه کرد اعتبارات موجب تحمیل هزینه‌های گزاف به بیت‌المال شده است.

۳- طرح جمع‌آوری فاضلاب شهری و انتقال پساب از تصفیه خانه‌ها به دریاچه ارومیه محقق نشده است و بخشی از اعتبارات این موضوع در محل‌های دیگری هزینه شده است و بخشی دیگر مصرف نشده و به خزانه برگشت شده است.

۴- عملیات انجام یافته در مورد فرسایش گردوغبار حاشیه دریاچه ارومیه در مقایسه با ابعاد کلی مناطق مستعد ناچیز و در بعضی موارد نهال‌های کاشته شده خشک شده‌اند.

۵- بخشی از اعتبارات طرح‌های ستاد احیا در اختیار دستگاه‌های اجرایی در تأمین سایر مصارف و خارج از

۶- اهداف طرح هزینه شده است، از طرفی اعتباراتی که از طریق ردیف‌های بودجه سنواتی برای احیا دریاچه در نظر گرفته شده است، مدیران را برای جبران کسری بودجه سازمان و حل مشکلات داخلی سازمان تحریک کرده، به‌طوری که در مواردی برای تأمین سایر دستگاه‌ها به مصرف رسیده است.

در این باره پیگیری نکردن حقوقی و نظارت بر روند اجرای برنامه‌های محول شده به دستگاه‌های اجرایی از سوی ستاد موجب اتلاف منابع و تضییع بیت‌المال شده است.

۶- پراکندگی اجرای اقدامات و تمرکز نکردن روی پروژه‌های کلیدی طول دهه ۱۳۹۰ علاوه‌بر اتلاف اعتبارات اثرگذاری آن‌ها روند احیا دریاچه را تحت تأثیر قرار داده است. از مصادیق مهم این موضوع می‌توان به پروژه‌های نیمه‌تمام و انجام پروژه‌های مطالعاتی بی‌حاصل اشاره کرد

۷- بنا بر بررسی‌های صورت گرفته و گزارشات نهادهای نظارتی اغلب قراردادهای منعقد شده که باید بر اساس قانون برگزاری مناقصات انجام می‌گرفت با ترک تشریفات مناقصه و بدون استناد به‌دلایل توجیهی لازم و به‌صورت تک گزینه‌ای واگذار شده است، همچنین مبنای مبالغ پرداخت شده به اشخاص حقیقی و حقوقی نامشخص و دارای ابهام بوده است.

۸- از مقایسه تراز آب دریاچه در ادوار مختلف دوره تثبیت احیا و احیا نهایی با ترازهای مرتبط با وضعیت مطلوب در سیاست‌گذاری و نقشه راه ۱۰ ساله تدوین شده توسط ستاد احیا مشخص می‌شود تراز دریاچه در پایان هر دوره از میزان پیش‌بینی شده، پایین‌تر است و در سال‌هایی که وضعیت دریاچه روند بهبودی داشته است. سهم اقدامات اجرایی ستاد احیا لایرونی اتصال زرینه‌رود و غیره و سهم ناشی از افزایش بارش حوضه قابل تمیز نبوده است و انتساب وضعیت تثبیت به عملکرد ستاد محل پرسش است.

۹- در گزارشات ستاد احیا سعی شده است که با برجسته نشان دادن نقش کاهش بارندگی‌ها در خشکی دریاچه ارومیه نقش عوامل انسانی کم‌اهمیت جلوه داده شود. این در حالی است که طبق مطالعات گروه تخصیص وزارت نیرو سهم مدیریت در بهره‌برداری از منابع آبی در این حوضه آبی بیشترین نقش (۶۹ درصد) را در از بین بردن این زیست‌بوم داشته است و در طول فعالیت ستاد اطلاع‌رسانی و آگاه‌سازی و جلب مشارکت‌های عمومی و جوامع محلی مبتنی بر مبانی نظری پذیرفته شده در پیاده‌سازی مدیریت مشارکتی نبوده است.

۱۰- سیاست ستاد احیا در افزایش بهره‌وری مصرف آب و کاهش مصرف آب کشاورزی محقق نشده است و به دلیل سیاست‌گذاری نکردن درست و نظارت مداوم توسعه اراضی کشاورزی از جمله تبدیل اراضی ملی و منابع طبیعی به کشاورزی دیم به آبی و زراعی به باغی شده است و به‌طور گسترده‌ای افزایش داشته است، به‌طور نمونه در استان آذربایجان غربی طی سال‌های احیا به میزان ۱۸ هزار هکتار سطح کشاورزی آبی افزایش یافته است و گزارشات میدانی حاکی از تداوم این روند است، همچنین تعداد چاه‌های موجود با افزایش تقریبی ۲۰,۰۰۰ حلقه به عدد ١٤٤.٥٧٢ حلقه رسیده درباره ستاد احیا به تکالیف قانونی خود در نظارت بر روند احیا و نظارت بر عملکرد ذی‌مدخلان دستگاه‌های اجرایی به درستی عمل نکرده است.

۱۱- تمرکز بر بهره‌گیری از ظرفیت‌های دانشگاهی در سیاست گذاری و برنامه‌ریزی بدون توجه جدی به حضور ذی‌نفعان و ذی‌مدخلان در تصمیم‌سازی و برنامه‌ریزی ها

۱۲- توجه نکردن به تاب‌آوری و پایداری پروژه‌های تعریف شده که عملاً در مدت زمان کوتاهی پس از اتمام آنها وضعیت دریاچه باز هم به حالت قبل از پروژه‌ها باز می‌گشت.

۱۳- ناشناخته بودن بسیاری از جنبه‌های موضوع احیای دریاچه برای ستاد احیا و عدم تعریف یک برنامه نظام مند قابل پایش در وظایف سازمانی دستگاه‌ها

١٤- ضعف اجرایی سازمان جهاد کشاورزی استان آذربایجان غربی و عدم اراده مدیریت یا ضعف اجرایی برای جلوگیری از گسترش غیر مجاز و بی رویه باغات و زراعت و در نتیجه کاهش سهم آب دریاچه ارومیه از منابع آب تجدید پذیر حوضه و همچنین عدم برخورد مقتضی با متخلفین در این خصوص عدم اقدام حقوقی ستاد احیا نیز محرز است.

۱۵- ناسازگاری بسیاری از مسئولان محلی به ویژه تعدادی از نمایندگان منطقه در مجلس شورای اسلامی و برخی مدیران ارشد استان‌های حوضه و دامن زدن به تعصبات و انگیزه‌های استانی قومی با صنفی)، و عدم توانمندی ستاد در انسجام بخشی بین ذی‌نفعان و فی مدخلان

۱۶- در خصوص اعتبار پرداختی به پژوهشکده بیوتکنولوژی کشاورزی به میزان ۳۲,۰۶۶ میلیون ریال بر اساس گزارش دستگاه‌های نظارتی اعتبارات دریافتی متأسفانه صرف کاشت گیاه سالیکورینا در شهرهای گرگان، بوشهر و چابهار و همچنین خرید تجهیزات کشاورزی شده است و اعتبارات خارج از ضوابط و فرآیندهای قانونی هزینه شده است.

۱۷- گزارش‌های ستاد احیا در خصوص تر از آب دریاچه میزان کاهش حجم آب و وسعت دریاچه و همچنین میزان بارش در دوره‌های تثبیت و احیا با مقادیر مندرج در گزارشات وزارت نیرو و سازمان‌های ذی ربط مطابقت نداشته است.

۱۸- عدم بهره‌گیری از ظرفیت‌های تقنینی و نظارتی مجلس شورای اسلامی در جهت تسهیل گری در اجرا و پیشبرد اهداف و برنامه‌های ستاد احیا

۱۹- تنوع نوع اعتبارات پرداختی به طرح‌های نظیر برنامه احیا باعث عدم انجام تکالیف قانونی دستگاه‌های مربوطه بوده است و برای هر اقدامی منتظر تأمین و تزریق منابع اعتباری بوده‌اند.

و در آخر نحوه مدیریت، میزان و هزینه کرد اعتبارات بین‌المللی پرداخت شده مشخص نیست و همچنین بر اساس برخی شواهد اعتبارات دریافتی در محلی غیر از اهداف برنامه احیا هزینه شده است و عدم شفافیت و پاسخگویی در مورد هزینه‌های انجام شده در اعزام کارشناسان و اعضای هیئت علمی به سفرهای داخلی و خارجی (آمریکا)، خرید خودرو اتوبوس) ملزومات اداری تجهیز سالن کنفرانس و غیره و اعطای مبالغی به برخی هیئت‌ها و سازمان‌های مردم نهاد به قوت خود باقی و میزان اثر بخشی آنها نامشخص می‌باشد.

بخش سوم: جمع بندی و پیشنهاد

بررسی‌های انجام شده توسط هیئت تحقیق و تفحص نشان می‌دهد که مشکلات اصلی ستاد احیا در حوزه «اجرا» «نظارت» و «هدف‌گذاری نامناسب» با شرایط اقتصادی و اجتماعی منطقه موجب عدم تحقق اهداف و کاهش اثر بخشی و کارایی برنامه‌های ستاد احیای دریاچه ارومیه شده است.

دستگاه‌های اجرایی اقدامات خود را بدون توجه به تأثیرات فعالیت‌های اجرایی خود بر سایر بخش‌ها انجام داده و در حقیقت نگرش بخشی حاکم بر فعالیت‌ها بوده و ستاد احیای دریاچه ارومیه به وظیفه خود به عنوان اعمال مدیریت نظام مند در بین دستگاه‌های اجرایی ذی‌ربط اقدام ننموده است.

البته عدم موفقیت در احیای دریاچه ارومیه طبق اهداف پیش بینی شده، صرفاً مربوط به عملکرد ستاد احیای دریاچه ارومیه است و قصور و ترک فعل سایر دستگاه‌های اجرایی به دلیل عدم انسجام بخشی مطلوب و نظام مند از سوی ستاد احیا بوده است.

پیشنهاد اصلی هیئت تحقیق و تفحص تشکیل کارگروهی متشکل از نمایندگان وزارت نیرو، وزارت جهاد کشاورزی، وزارت صنعت معدن و تجارت سازمان حفاظت محیط زیست و سازمان برنامه و بودجه کشور با حضور نمایندگان مجلس و مقامات استان‌های مجاور و همچنین نمایندگان ذی‌نفعان می‌باشد که پس از تشکیل موارد زیر در دستور کار قرار گیرند:

- اقدام جدی‌تر در خصوص تکمیل طرح انتقال آب از زاب، سد سیلوه و تصفیه خانه‌های تبریز و ارومیه و کنترل اضافه برداشت از آب‌های زیرزمینی و جلوگیری از احداث چاه‌های غیر مجاز در مناطق اطراف دریاچه در دستور کار وزارت نیرو قرار گیرد.

- پیاده سازی مدیریت منابع و مصارف بر اساس مجوز بهنگام سازی تخصیص حوضه آبریز دریاچه ارومیه (ابلاغی وزارت نیرو با مشارکت وزارت نیرو و وزارت جهاد کشاورزی و سایر دستگاه‌ها و تدوین برنامه عملیاتی

- تشکیل و استقرار مدیریت یکپارچه منابع آب (IWRM) حوضه آبریز دریاچه ارومیه با راهبری کارگروه ملی آب

- پیگیری اجرای برنامه‌های سازگاری با کم آبی از طرف کارگروه مشترک وزارت نیرو و جهاد کشاورزی

- پیگیری اتمام پروژه‌های اثر گذار

- پیگیری اصلاح الگوی کشت مناطق اطراف دریاچه از سمت وزارت جهاد کشاورزی نیز با هدف مدیریت مصرف آب

- پیاده سازی سامانه پایش داده‌ها و اطلاعات منابع و مصارف و وضعیت دریاچه ارومیه (میزان آب ورودی، میزان آب برنامه‌ریزی، سطح و حجم آب دریاچه با قابلیت دسترسی برخط برای کلیه ذی‌مدخلان توسط وزارت نیرو با همکاری وزارت جهاد کشاورزی و سایر دستگاه‌ها و سازمان‌ها

- اصلاح ساختار ستاد احیا با تغییرات لازم

- معرفی برخی از مسئولان کشوری و ستاد احیا و مدیران بخش‌های اجرایی مربوط به دادگاه‌های صالحه به اتهام ترک فعل و نیز برخی اتهامات وارده در گزارش‌های مربوط به نهادهای نظارتی و بازرسی

- دیپلماسی آب و ظرفیت سازی‌های اجتماعی و سیاسی

در خاتمه مستند به ماده (۲۱۴) قانون آئین نامه داخلی مجلس و به منظور رسیدگی به تخلفات احرازی گزارش برای رسیدگی به قوه قضائیه یا مرجع رسیدگی به تخلفات اداری ارسال گردد.

منبع: مهر