علی‌رغم اختلاف‌نظرها و اما و اگرها درباره سرنوشت لایحه حجاب یا مطالبه لغو آن به نفع ادامه طرح نور، مساله‌ای که نیازمند توجه است هشدار درباره سیاسی شدن موضوع حجاب است.
به گزارش اعتماد، تجمع‌کنندگان در سفرهای احمدرضا رادان به شهرهای مختلف خواستار «حذف مصوبه حجاب مجلس و ادامه اجرای طرح نور» هستند، موافقان و مخالفان طرح نور چه کسانی هستند و دستاوردهای واقعی اجرای این طرح چیست؟
۲۵ فروردین ماه سال جاری بود که با بازگشت ماموران نیروی انتظامی، گشت ارشاد، حجاب‌بان‌ها و ون‌های سفید برای اجرای «طرح نور» و «مبارزه با بی‌حجابی» موافقان و مخالفان این موضوع در صف‌بندی‌های جدا قرار گرفتند. طرحی که مهدی فضائلی، عضو دفتر حفظ و نشر آثار رهبر انقلاب تلویحا نخستین واکنش انتقادی را از درون ساختار حاکمیت به آن نشان داد و البته شمار حامیان و موافقان نیز کم نبودند؛ از احمد خاتمی، امام جمعه تهران که از این طرح دفاع کرد و گفت «به زور کسی را به بهشت نمی‌بریم، اما جلوی ناهنجاری خواهیم ایستاد» تا غلامحسین محسنی‌اژه‌ای، رییس قوه قضاییه که در جلسه شورای عالی این نهاد تاکید کرد که «اگر پلیس به کسی تذکر داد و او تمرد کرد یا به پلیس تعرض کرد با متخلف طبق قانون برخورد می‌کنیم.»
منتقدین این طرح اما برخلاف دهه‌های گذشته در تقسیم‌بندی‌های جدیدی قرار گرفتند. اگر تا دهه ۸۰ این تنها اصلاح‌طلبان بودند که در داخل کشور، در صف مقدم انتقاد از شیوه‌های برخورد با موضوع آنچه «بدحجابی» خوانده می‌شد، قرار داشتند حالا منتقدین اجرای این طرح در گروه‌های دیگری و فارغ از مساله دو جناح سیاسی کشور تفکیک شدند.
مخالفین طرح نور چه کسانی هستند؟
گروه اول منتقدین این طرح گروه‌های خارج از کشور و جریانی که در ادبیات سیاسی داخلی «برانداز» خوانده می‌شوند، هستند. موافقان طرح می‌گویند این گروه از منتقدین به موضوع «مبارزه با بدحجابی و مقوله حجاب» به عنوان روزنه‌ای برای پیگیری خط براندازی نگاه می‌کنند.
گروه دوم جریان‌های داخل کشور هستند که به موضوع حجاب اختیاری تاکید دارند و می‌گویند تجربه ۴ دهه گذشته نشان می‌دهد این شیوه برخورد با موضوع حجاب منجر به ارتقای سطح حجاب اسلامی در جامعه نشده و دستاوردی برای تحقق این امر شرعی نداشته است. مدافعان حجاب اختیاری همچنین بر مساله حقوق شهروندی در این حوزه تاکید می‌کنند.
گروه سوم بر مساله حدود و ثغور موضوع حجاب تاکید کرده و می‌گویند که در مورد مساله حجاب نمی‌توان حد مشخص و تعریف شده‌ای در شرایط امروز جامعه درباره بدحجابی و بی‌حجابی تعریف کرد. گروهی که در بین آن‌ها نیروهای مذهبی نیز حضور دارند و به اظهارات چهره‌هایی همچون سردار سلیمانی درباره مساله دختران کم‌حجاب استناد می‌کنند.
گروه دیگری در صف منتقدین اجرای این طرح قرار گرفتند، کسانی هستند که در سال‌های گذشته دلخوری‌هایی از شیوه برخوردهای گشت ارشاد دارند یا بر این دلخوری‌ها تاکید دارند. این گروه می‌گویند تجربه فعالیت‌های گشت ارشاد پیش از این نشان داده است که این شیوه ورود برای موضوع حجاب، تنها به لجبازی دامن می‌زند. این دیدگاه نکته مهمی را در مساله طرح نور برجسته می‌کند؛ هراس از سیاسی شدن موضوع حجاب ذیل سیاست‌هایی همچون گشت ارشاد یا طرح نور.
حامیان طرح نور؛ از دغدغه‌های شرعی تا مطالبات سیاسی
احمدرضا رادان که۱۶ ماه است سکان فرماندهی نیروهای فراجا را در دست گرفته و حالا در خط مقدم اجرا و دفاع از طرح نور است، روزهای اخیر، در سفرهایی منظم به شهرهای مختلف، از این طرح دفاع کرده است. سفرهایی که گفته می‌شود به دعوت مردم شهرهای مختلف و برای حمایت از طرح نور و فراجا در اجرای این طرح بوده است.
حضور و اظهارات رادان بازتاب رسانه‌ای جدی داشته است، به خصوص وقتی هفتم اردیبهشت سال‌جاری، در جمع گروهی از حامیان طرح نیروی انتظامی برای برخورد با بی‌حجاب‌ها و در مواجهه با شعارهایی در حمایت از نیروی انتظامی در شهرستان قم، اشک ریخت. ویدیوی این تصویر از رادان و اشک‌هایش نیز بازتاب رسانه‌ای زیادی داشت. علاوه بر تصاویر این سفر، اظهارات رادان در شهرهای دیگر نیز در داخل و خارج از کشور مورد توجه بود. اظهاراتی که به نوعی اهمیت موضوع حجاب را برای او و نهاد تحت امرش تبیین کرد و نشان داد مساله تا چه اندازه برای آن‌ها خط قرمز است.
رادان در سفر به قم البته دفاع تمام‌قدی از فراجا در اجرای طرح نور داشت و درباره نحوه برخورد پلیس با شهروندان در مورد مساله حجاب داشت و گفت: «یکی از تهمت‌هایی که به نیروی انتظامی می‌زنند آن است که پلیس فقط به امر حجاب و عفاف توجه دارد که این‌گونه نیست.»
در همین سفر بود که رادان به اظهارات محمدحسین طاهری آکردی دبیر ستاد امر به معروف که گفته بود «در طرح نور، کار امنیتی است و فرماندهی نیروی انتظامی مستقیما با این طرح سر و کار دارد» نیز واکنش نشان داد و با تاکید بر اینکه نیروی انتظامی در مورد حجاب «نگاه امنیتی ندارد»، گفت: آن کسی که موضوع را امنیتی می‌بیند و این شبهه را می‌آورد، می‌خواهد مردم را در برابر واژه‌ای قرار بدهد که از اساس غلط و بی‌خود است.
طاهری آکردی در گفت‌وگوی دوم اردیبهشت ماه سال جاری با خبرگزاری فارس انتقاد کرده بود که مسوولیت ستاد امر به معروف در زمینه حجاب از اردیبهشت سال گذشته به «ستاد عفاف و حجاب» زیر نظر وزارت کشور واگذار شده است.
او در این گفت‌وگو اظهارات چند روز قبل نمایندگان مجلس یازدهم مبنی بر اینکه «بازگشت گشت ارشاد مانند لایحه حجاب و عفاف طرح دولت رییسی است و وزارت کشور این موضوع را اداره می‌کند» را نیز تایید کرده بود. آکردی همچنین در همین گفت‌وگو درخواست کرد که «اگر کسی دستگیر شد با او برخورد قهری نشود» و هشدار داد که این نهاد از ماموران متخلف در «طرح نور» دفاع نمی‌کند.
تمرکز اظهارات رادان در سفر به قم و مشهد اما بر خود مساله حجاب بوده و درباره موضوع تقسیم وظایف در این باره واکنشی نشان نداده است. اتمام‌حجت او در سخنرانی‌اش در همین سفر هم قابل توجه است، چراکه او حفظ یا از دست رفتن خاکریز «حجاب» را تعیین کننده خوانده است: «بعضی از خاکریزها تعیین‌کننده است چه حفظ آن و چه از دست دادن آن. اگر خاکریز حجاب و عفاف شکست بخورد، دیگر کسی در مقابل ظلم و ستم ایستادگی نخواهد کرد.»
پیام‌های پلاکاردهای تجمعات؛ از انتقاد به دولت تا درخواست لغو لایحه حجاب
سفرهای اخیر رادان اما نکات قابل توجه دیگری نیز داشته است. انتشار تصاویری از پلاکاردهایی که در تجمعات قم و مشهد در دست گرفته شده حاکی از نوع نگاه، اختلاف‌نظرهای گروه‌های مختلف اصولگرا و انقلابی در بدنه مردمی و البته انتقادهای تجمع‌کنندگان از راه و روش در حوزه حجاب است.
به‌طور مثال در پلاکاردهایی که طلاب و روحانیون در تجمع قم در دست دارند به نوعی از ابراهیم رییسی به خاطر «عدم حمایت همه‌جانبه از رادان در اجرای طرح نور» انتقاد کردند. در یکی از این تصاویر، پلاکاردی دیده می‌شود که روی آن نوشته شده است: «سردار ما چه تنهاست، رییس‌جمهور کجاست.»
در پلاکارد دیگری در تجمع برگزار شده در شهر مشهد، مطالبه دیگری نیز مطرح شده است؛ انتقاد از لایحه حجاب، درخواست حذف آن و پیگیری و اجرای طرح نور. در تصاویری که از این تجمع منتشر شده با عناوینی از قبیل: «لایحه خطرناک» از مصوبه حجاب مجلس یازدهم یاد شده یا در شعار دیگری مخالفت با این لایحه که هنوز بین شورای نگهبان و مجلس یازدهم در رفت و آمد است و درخواست حذف آن به نفع طرح نور این‌گونه بیان شده است: «لایحه التقاطیه، یه برجام فرهنگیه.»
همگام با این درخواست‌ها در تجمعاتی که رادان در آن حضور داشته است، حسین شریعتمداری نیز به صراحت این ایده را مطرح کرد. شریعتمداری طی یادداشتی در این روزنامه با تاکید بر اینکه «لایحه حجاب و عفاف همچنان محل بحث و نقد محافل سیاسی-رسانه‌ای است»، گفته است: «مروری بر متن لایحه عفاف و مسیری که تاکنون طی کرده است، این نگرانی جدی را پیش می‌کشد که مبادا همان‌گونه که برجام به جای لغو تحریم‌ها، تعداد آن‌ها را دو برابر کرد، لایحه عفاف و حجاب نیز به جای پیشگیری از ناهنجاری کشف حجاب، گسترش این پدیده پلشت را به دنبال داشته باشد. علی‌رغم برخی تغییرات، موارد سوال‌برانگیز کماکان یا کم و بیش در متن لایحه دیده می‌شود که می‌تواند کارآمدی آن را با تردیدهای جدی روبه‌رو کند.»
او با انتقاد از بندهای مختلف این لایحه و طرح انتقاداتی از مفاد آن و پیش‌بینی چالش‌های جدی در مرحله اجرا تاکید کرده است که «اقدام اخیر نیروی انتظامی در قالب «طرح نور» نه فقط تاکنون طرح موفقی بوده است بلکه با جرات می‌توان گفت که تنها طرح و اقدام موفق و کارساز طی یک‌سال اخیر است.
در این خصوص گفتنی است که اولا؛ این طرح، کمترین ربطی به لایحه عفاف و حجاب ندارد بلکه اجرای قوانین موجود است که طی یک سال گذشته در حرکتی مشکوک، متوقف مانده بود. در صورتی که لایحه عفاف و حجاب به‌گونه‌ای که در مجلس تهیه شده است به تصویب شورای نگهبان برسد، از ادامه اجرای طرح نور نیز جلوگیری خواهد شد و امید تازه‌ای که با اجرای این طرح در افق پیش‌روی ملت پدید آمده است هم بر باد خواهد رفت. »
مدیرمسوول روزنامه کیهان در این یادداشت نوشته است که این «نگرانی جدی» وجود دارد که همان‌گونه که «برجام» به جای لغو تحریم‌ها، تعداد آن‌ها را دو برابر کرد، لایحه عفاف و حجاب نیز «به جای پیشگیری از ناهنجاری کشف حجاب، گسترش این پدیده را به دنبال داشته باشد.»
اظهارات شریعتمداری درحالی است که پیش از این نقد خاصی در ارتباط با مصوب حجاب و عفاف مطرح نکرده بود اما با اجرای طرح نور گویا ترجیح برخی چهره‌ها و جریان‌ها تداوم اجرای این طرح و رها کردن مصوبه جنجالی مجلس یازدهم باشد.
حذف لایحه حجاب به نفع طرح نور؟
علی‌رغم مطالبه تجمع‌کنندگان در شهرهایی که رادان به آن‌ها سفر داشته درباره کنارگذاشتن لایحه حجاب و تاکید حسین شریعتمداری بر لزوم مسکوت گذاشتن این لایحه و پیگیری طرح نور فراجا، خود رادان در این باره نظر مستقیمی بیان نکرده است.
او در اجتماع مردم اصفهان که برای حمایت از طرح فراجا در گلستان شهدای این شهر جمع شده بودند، به نوعی از این لایحه دفاع کرد و گفت: «نمایندگان مجلس اصفهان که پیگیر لایحه حجاب و عفاف بودند هم تلاش کردند، هم آبرو گذاشتند، دعوا کردند و خون دل خوردند تا از دین خدا دفاع کنند و اگر هم اتفاقی نمی‌افتاد آبرویی که آن‌ها گذاشتند ذخیره آخرت و خیر دنیا برای آن‌ها می‌شد.»
اظهارات رادان وعدم بیان مطلب مستقیمی علیه مصوبه حجاب مجلس یازدهم توسط رسانه‌ها مورد ارزیابی‌های مختلفی قرار گرفت. پایگاه خبری جهان‌نیوز، نزدیک به علیرضا زاکانی محتوای صحبت رادان در این سخنرانی را تایید لایحه حجاب توسط فرمانده فراجا خواند و از اساس طرح نور را «فاز اول» این لایحه توصیف کرد.
جهان‌نیوز در مطلبی در این باره نوشته است: «رادان برای تمجید و تشکر از نمایندگان مجلس، تاکید کرد که آن‌ها هم برای طرح نور و هم لایحه حجاب و عفاف تلاش کردند و اصولا این دو در کنار یکدیگرند و نه جدا! متاسفانه برخی انتقادات یکسویه و غیر دقیق در فضای مجازی به گونه‌ای شبهه‌افکنی می‌کرد که گویا لایحه حجاب و عفاف در تقابل با طرح نور یا در تضعیف فراجا است اما این موضع سردار رادان نشان داد عملا طرح نور، پیوست میدانی و فاز اول از قانون جامع حجاب و عفاف است.»
رادان در سفر اخیر خود به اصفهان تاکید کرده است که «بیشترین کسانی که در طرح «نور» برای تحمیل حجاب اجباری و لایحه «عفاف و حجاب» تلاش کردند، نمایندگان اصفهان بودند. »
علی‌رغم این تاکید شفاف و سابقه پررنگ برخی نمایندگان اصفهان در پیگیری و تصویب مصوبه حجاب و عفاف از لایحه این موضوع، طرح نور مدافعان علنی دیگری نیز داشته است؛ از چهره‌های برجسته جبهه پایداری که سکانداران اصلی تصویب لایحه حجاب در مجلس یازدهم بودند تا علمایی که از وضعیت حجاب ابراز نگرانی کرده بودند. محمود رجبی، رییس موسسه آموزشی و پژوهشی امام‌خمینی یازدهم اردیبهشت ماه با تقدیر از نیروی انتظامی در به‌کارگیری طرح نور، عزم و اراده فراجا در برخورد با مفاسد اجتماعی را تحسین و تصریح کرد: نیروی انتظامی خطر را به خوبی احساس کرده است و اینکه قرار است طرح نور را ادامه دهند، کار بسیار خوبی است.
آیت‌الله نوری همدانی نیز دهم اردیبهشت ماه سال جاری در دیدار عده‌ای از بانوان قرآن‌پژوه آغاز برنامه «طرح نور» در زمینه حجاب توسط نیروی انتظامی را امری مبارک و مورد حمایت خواند و تاکید کرد که درباره حجاب به‌شدت حساس هستیم.
خبرگزاری صداوسیما نیز هشتم اردیبهشت نوشت که «آیت‌الله ناصر مکارم شیرازی از مراجع عظام تقلید در پیامی شفاهی که توسط فرزندشان حجت‌الاسلام محی‌الدین مکارم شیرازی روز جمعه ۷ اردیبهشت به سردار رادان ابلاغ شد، از اقدامات وی و فراجا در مساله حجاب و اجرای طرح نور قدردانی و حمایت کرد.»
مجید میراحمدی، معاون امنیتی و انتظامی وزیر کشور هم هفتم اردیبهشت‌ماه، در گفت‌وگو با خبرگزاری فارس، تاکید کرد که «همه مسوولان قوا بالاتفاق بر اجرای قانون تاکید دارند و حامی فراجا هستند.»
مجلس یازدهم و طرح نور و مصوبه حجاب
مجلس یازدهم اما به نظر می‌رسد چندان موافق ایده مسکوت گذاشتن لایحه و مصوبه حجاب به نفع طرح نور نیست. موسی غضنفرآبادی، رییس کمیسیون حقوقی و قضایی مجلس یازدهم در روزهای اخیر با اشاره به آخرین وضعیت لایحه حجاب گفت: «ایرادات لایحه عفاف و حجاب را برطرف کردیم ان‌شاءالله ببینیم شورای نگهبان چه کار می‌خواهد کند.» او همچنین در پاسخ به اینکه آیا طرح نور نیروی انتظامی ارتباطی به قانون مجلس دارد، گفت: «بله، جداست و ارتباطی ندارند.»
علاوه بر این اظهارات اخیرا بانکی‌پور، نماینده اصفهان و از چهره‌های فعال در بررسی و تصویب لایحه حجاب در مجلس مبنی بر توضیح و تاکید بر مفاد این لایحه نشان می‌دهد مدافعان مصوبه حجاب مجلس یازدهم پیگیر تصویب آن هستند و روی محتوای آن مانور رسانه‌ای نیز می‌دهند.
او در گفت‌وگو با انتخاب با بیان اینکه «در قانون حجاب و عفاف گفتیم تمام دستگاه‌های دولتی و خصوصی باید دوربین‌های خود را دراختیار فراجا قرار دهند»، گفته است که «برای اینکه هویت فرد به‌طور کامل شناسایی شود تمام دوربین‌های فروشگاه‌ها و ادارات لینک به فراجا می‌شود.» او همچنین از طبقه‌بندی مجازات‌ها در مصوبه مجلس خبر داده و تاکید کرده که «برای کسی که کشف حجاب کرده بار اول یک میلیون و نیم جریمه معلق نوشته می‌شود. اگر مجددا تصویر وی در دوربین‌ها دیده شد جریمه دوم ۳ میلیون تومان می‌شود به‌علاوه یک و نیم میلیون می‌شود بنابراین ۴ میلیون و نیم برایش نوشته می‌شود که بعد از سه هفته باید پرداخت شود.»
مرتضی آقاتهرانی، رییس کمیسیون فرهنگی مجلس نیز چهارم اردیبهشت ماه در جلسه‌ای با رادان گفته است که «مجلس پای کاربران اجرای طرح نور پلیس است و الحمدلله این طرح با موفقیت حرکت می‌کند. امیدواریم طرح عفاف و حجاب که به شورای نگهبان ارسال شده هرچه زودتر تقویت و به یک قانون تبدیل شود و مردم ما قانونمند هستند و به قانون عمل می‌کنند.»
خارج از مجلس در میان جریانات انقلابی اما اختلاف‌نظرها درباره این طرح و لایحه از مطالب منتشر شده در رسانه‌های‌شان مشهود است. وب‌سایت رجانیوز، روز دوم اردیبهشت در گزارشی علیه طرح نور نوشت: «درحالی که لایحه مصوب حجاب منتظر تایید و ابلاغ است، طرح نور یا همان گشت ارشاد سابق مجددا به اجرا گذاشته می‌شود. کدام طرح نور؟ طرحی که در واقع گشت ارشادی است که توسط همین مجری تعطیل شده است. با چه منطقی؟ با کدام بهبود؟ با کدام تفاوت؟ نمی‌دانیم.»
این نوشته در سایت رجانیوز که گفته می‌شود در حال حاضر زیر نظر نزدیکان رییس‌جمهور فعالیت می‌کند این برداشت را به دنبال داشت که نگاه دولت به سمت لایحه حجاب و مصوبه مجلس است تا طرح نور.
روزنامه همشهری، وابسته به شهرداری هم در سرمقاله خود در روزهای اخیر از تکرار روش‌های گذشته انتقاد کرده و خواستار خلاقیت شده و نوشته: «واقعیت این است که نظام حکمرانی ما هنوز به اندازه رشد مردم غنا نیافته است. نظام حکمرانی ما هنوز تصور می‌کند مردم یعنی صندوق رای و خلاص. فضای مجازی با همه آسیب‌هایش باعث شده است مردم به شکل ناخواسته قدر و منزلت پیدا کنند. اینکه در مواردی گویی بین حاکمیت و مردم یک زبان بیگانه حاکم است، به همین دلیل است؛ چون سهمی برای خلاقیت در سیاست‌ورزی‌مان قائل نیستیم. اساسا زبان هنر و خلاقیت را بلد نیستیم. هر تصمیمی که بدون خلاقیت باشد محکوم به شکست است.»
علی‌رغم این انتقاد کلی و مبهم از شیوه برخورد با موضوع حجاب در طرح نور اما شهردار تهران دفاع تمام‌قدی از این طرح داشته و بر همکاری شهرداری تهران با طرح نور تاکید کرده است.
هشدار درباره سیاسی شدن موضوع حجاب
علی‌رغم این اختلاف‌نظرها و اما و اگرها درباره سرنوشت لایحه حجاب یا مطالبه لغو آن به نفع ادامه طرح نور، مساله‌ای که نیازمند توجه است هشدار درباره سیاسی شدن موضوع حجاب است. استراتژی، تاکتیک و روش و ابزار هماهنگ در موضوع حجاب وجود ندارد و موافقان و مخالفان به صورت تک‌بعدی و انحصاری تنها بر یکی از دو اهرم «رویکردهای فرهنگی» یا «رویکردهای سلبی» تاکید می‌کنند. از این طرح به نظر می‌رسد مهم‌ترین آفت در شرایط فعلی سیاسی شدن مساله حجاب است. اینکه در مناقشه بر سر طرح نور گروه‌های سیاسی در حال برخورد و نقد یکدیگر هستند خود موید این مساله است.
تجربه اهرم شدن موضوع حجاب در ۴ دهه گذشته در منازعات سیاسی اصلاح‌طلبان و اصولگرایان و مصادره آن از جانب اصولگرایان علیه اصلاح‌طلبان و تقسیم‌بندی جدیدی که در بین خود اصولگرایان درباره طرح نور و موضوع حجاب در حال تثبیت است این نگرانی را بیش از پیش تقویت می‌کند که اصل مساله قربانی سیاسی بازی و سیاسی‌کاری شود و حجاب از مقوله‌ای شرعی به موضوعی صرفا سیاسی تنزل پیدا کند. موضوعی که نباید به سادگی از کنار آن عبور کرد.