این قیام توانست حتی به اندرونی وحرمسرای ناصرالدین‌شاه هم راه پیداکندوزنان اندرونی همگام باسایرزنان جامعه ایران با شکستن قلیان‌ها در جنبش توتون و تنباکو شرکت کردند و موجب شدند تا این قیام تاریخی به بار بنشیند و امتیاز انحصاری توتون و تنباکو از سوی ناصرالدین‌شاه لغو شود اما ببینم ماجرای این قیام چه بود و نقش ما خانم‌ها در این قیام چیست.
اهمیت توتون و تنباکو
در آن زمان معیشت بسیاری از مردم از طریق فروش توتون و تنباکو تأمین می‌شد وزارع و تاجرهیچ نوع اختیاری درتولیدو فروش این محصول نداشتند؛ بنابراین رفته‌رفته موج اعتراضات آغاز شد و برخی از تاجران از فروش محصول خود به شرکت رژی خودداری کردند.علما و رهبران مذهبی وقتی تسلط تدریجی انگلیس بر ایران را با بستن این عهدنامه دیدند، تلاش کردند تا زیان‌های اقتصادی این قرارداد، پیامدهای فرهنگی و اجتماعی آن را نیز به مردم یادآور شوند، بدین ترتیب مردم با آگاهی‌هایی که به دست آوردند و به کمک روحانیون دست به قیام گسترده و عمومی زدند و در این شرایط بود که میرزای شیرازی فتوای تحریم تنباکو را صادر کرد؛ بنابراین مردم خواسته‌های خود را به وسیله تلگراف به‌صراحت با شاه مطرح کردند و از وی خواستند از واگذار کردن منابع مسلمانان به مسیحیان خودداری کند.
تأمین پول خوشگذرانی‌های ناصری
ماجرا به دوران ناصرالدین‌شاه قاجار بازمی‌گردد. وی با تشویق صدراعظم امین‌السطان برای سومین‌بار به اروپا سفر کرد. در این سفر وی در اثر ولخرجی‌های زیاد، پول‌هایش تمام می‌شود؛ بنابراین تصمیم می‌گیردبرای رفع این مشکل امتیازی را درزمینه کشت، توزیع و فروش توتون و تنباکو به یک انگلیسی به نام «ماژور تالبوت» واگذار ودرمقابل ۲۰۰۰ لیره دریافت کند. مذاکره در شهر برایتن شروع شد. در این گفت‌وگو اعتمادالسلطنه و تالبوت به توافق رسیدند و وقتی شاه به «برایتن» آمد، تالبوت توانست با دادن رشوه‌هایی به درباریان از جمله امین‌السلطان نظر موافق شاه را نسبت به ارائه انحصار دخانیات جلب کند. بر پایه این قرارداد شرکت طرف قرارداد(کمپانی رژی) باید سالیانه ۱۵ هزار لیره به صندوق دولت ایران واریز می‌کرد و در مقابل کشت، خرید و فروش توتون و تنباکو را در ایران در انحصار خود می‌گرفت.
روایت‌هایی از تاریخ
در کتاب «تحریم تنباکو»، نوشته ابراهیم تیموری نمونه‌ای از پیشگامی زنان در این جنبش به تصویر کشیده شده است. در این کتاب می‌خوانیم که وقتی ناصرالدین‌شاه میرزای آشتیانی را تهدید به استعمال قلیان در انظار عمومی یا عزیمت به عتبات کرد، زنان پیشاپیش مردان دست به اعتراض زدند. پس از این خبر،هزاران نفر به خانه میرزای آشتیانی رفتند. دراین حرکت نیز زنان پیشاپیش مردان حرکت می‌کردند. پس ازآن معترضان به سوی قصر سلطنتی هجوم بردند. زنان در حالی که بر سرهای‌شان گِل مالیده بودند، فریاد اعتراض سرمی‌دادند.جمعیت برای رسیدن به قصرباید ازبازارعبورمی‌کرد.زنان وقتی به«سبزه‌میدان»رسیدند،به بازارسرازیر شدند.هردکانی را که باز بود، بستند. جمعیت مرد و زن با گریه و زاری خود را به ارگ سلطنتی رساندند.
نقش زنان در قیام
این نخستین‌بار بود که زنان به‌عنوان بخشی ازجامعه در قیام عمومی حضوری فعال داشتند.مشکلات اقتصادی و افزایش آگاهی زنان از اوضاع سیاسی و اجتماعی جامعه، در مشارکت فعال زنان در این قیام مؤثر بوده است. حضور و گاه پیشگامی زنان در جنبش تنباکو، حمایت از روحانیان، پیروی از فتوای مراجع تقلید و مبارزه‌های مسلحانه برای لغو امتیاز تالبوت، در پیروزی جنبش تنباکو نقش بسیارمهمی داشته است.مطالعه منابع تاریخی نشان می‌دهد که زنان درجریان اعتراض به امتیاز توتون و تنباکو نقش برجسته‌ای داشته‌اند. ماموران دولتی علاوه بر آن‌که به خاطر نامحرم‌بودن حق کتک‌زدن زنان را نداشتند، این اقدام را کسر شأن می‌دانستند. در واقع حفظ حرمت زنان مورد توجه همه بود و ضرب‌وشتم آنان ممکن بود موجب خشم بیشتر شود. این مسأله باعث شده بود زنان در این وقایع بسیار موثر واقع شوند و بنا به این تجربه، در جنبش‌های دیگر نیز پیشگام شدند.
زنانی که تسلیم نشدند
ناظم‌الاسلام کرمانی نیز در کتاب «تاریخ بیداری ایرانیان» نمونه‌ای دیگر از نقش زنان در جنبش تنباکو را توصیف می‌کند. او می‌نویسد زمانی که امین‌السلطان قبول کرد امتیاز را از تالبوت بگیرد و معامله را لغو کند، به علمای درباری گفته شد اعلان جهاد را تکذیب کنند. از آنها خواسته شد به مردم اعلام کنند که شما با پادشاه طرف هستید و استرداد حقوق خویش را خواهانید. امام جمعه‌ای در بالای منبر همین موضوع را اعلام کرد. یکباره صدای زنان و ضجه آنها بلند شد: «اگر امروز مردان ما مانند زنان در خانه بنشینند، ما زنان، جامه مردان می‌پوشیم و حق خود را از دست نمی‌دهیم. این چه فرمایشی است که می‌فرمایید. ما نه با پادشاه طرفیم، نه با کس دیگر؛ ما اجرای حکم خدا را خواهانیم.» امام جمعه سعی کرد آنها را به سکوت و آرامش دعوت کند اما زنان مخالفت کردند. چند نفر به طرف منبر دویدند و او را پایین کشیدند.
سرانجام امتیاز تنباکو
پس از شورش و اعتراضات آحاد جامعه سرانجام ناصرالدین‌شاه پس از مذاکرات طولانی با کمپانی، امتیاز تنباکو را لغو کرد، البته نباید از نظر دور داشت که وقتی امتیازنامه رژی ملغی شد، دولت ایران ناچارشد غرامت بپردازد. این غرامت ۵۰۰هزار لیره بود، حال آن‌که رژی بیش از۱۳۰هزار لیره سرمایه‌گذاری نکرده بود.درحقیقت صاحب‌امتیاز، سود ۱۰سال آینده خود را هم گرفت و بدون سرمایه‌گذاری سود کلانی به جیب زد.
اهمیت توتون و تنباکو
در آن زمان معیشت بسیاری از مردم از طریق فروش توتون و تنباکو تأمین می‌شد وزارع و تاجرهیچ نوع اختیاری درتولیدو فروش این محصول نداشتند؛ بنابراین رفته‌رفته موج اعتراضات آغاز شد و برخی از تاجران از فروش محصول خود به شرکت رژی خودداری کردند.علما و رهبران مذهبی وقتی تسلط تدریجی انگلیس بر ایران را با بستن این عهدنامه دیدند، تلاش کردند تا زیان‌های اقتصادی این قرارداد، پیامدهای فرهنگی و اجتماعی آن را نیز به مردم یادآور شوند، بدین ترتیب مردم با آگاهی‌هایی که به دست آوردند و به کمک روحانیون دست به قیام گسترده و عمومی زدند و در این شرایط بود که میرزای شیرازی فتوای تحریم تنباکو را صادر کرد؛ بنابراین مردم خواسته‌های خود را به وسیله تلگراف به‌صراحت با شاه مطرح کردند و از وی خواستند از واگذار کردن منابع مسلمانان به مسیحیان خودداری کند.
تأمین پول خوشگذرانی‌های ناصری
ماجرا به دوران ناصرالدین‌شاه قاجار بازمی‌گردد. وی با تشویق صدراعظم امین‌السطان برای سومین‌بار به اروپا سفر کرد. در این سفر وی در اثر ولخرجی‌های زیاد، پول‌هایش تمام می‌شود؛ بنابراین تصمیم می‌گیردبرای رفع این مشکل امتیازی را درزمینه کشت، توزیع و فروش توتون و تنباکو به یک انگلیسی به نام «ماژور تالبوت» واگذار ودرمقابل ۲۰۰۰ لیره دریافت کند. مذاکره در شهر برایتن شروع شد. در این گفت‌وگو اعتمادالسلطنه و تالبوت به توافق رسیدند و وقتی شاه به «برایتن» آمد، تالبوت توانست با دادن رشوه‌هایی به درباریان از جمله امین‌السلطان نظر موافق شاه را نسبت به ارائه انحصار دخانیات جلب کند. بر پایه این قرارداد شرکت طرف قرارداد(کمپانی رژی) باید سالیانه ۱۵ هزار لیره به صندوق دولت ایران واریز می‌کرد و در مقابل کشت، خرید و فروش توتون و تنباکو را در ایران در انحصار خود می‌گرفت.
روایت‌هایی از تاریخ
در کتاب «تحریم تنباکو»، نوشته ابراهیم تیموری نمونه‌ای از پیشگامی زنان در این جنبش به تصویر کشیده شده است. در این کتاب می‌خوانیم که وقتی ناصرالدین‌شاه میرزای آشتیانی را تهدید به استعمال قلیان در انظار عمومی یا عزیمت به عتبات کرد، زنان پیشاپیش مردان دست به اعتراض زدند. پس از این خبر،هزاران نفر به خانه میرزای آشتیانی رفتند. دراین حرکت نیز زنان پیشاپیش مردان حرکت می‌کردند. پس ازآن معترضان به سوی قصر سلطنتی هجوم بردند. زنان در حالی که بر سرهای‌شان گِل مالیده بودند، فریاد اعتراض سرمی‌دادند.جمعیت برای رسیدن به قصرباید ازبازارعبورمی‌کرد.زنان وقتی به«سبزه‌میدان»رسیدند،به بازارسرازیر شدند.هردکانی را که باز بود، بستند. جمعیت مرد و زن با گریه و زاری خود را به ارگ سلطنتی رساندند.
نقش زنان در قیام
این نخستین‌بار بود که زنان به‌عنوان بخشی ازجامعه در قیام عمومی حضوری فعال داشتند.مشکلات اقتصادی و افزایش آگاهی زنان از اوضاع سیاسی و اجتماعی جامعه، در مشارکت فعال زنان در این قیام مؤثر بوده است. حضور و گاه پیشگامی زنان در جنبش تنباکو، حمایت از روحانیان، پیروی از فتوای مراجع تقلید و مبارزه‌های مسلحانه برای لغو امتیاز تالبوت، در پیروزی جنبش تنباکو نقش بسیارمهمی داشته است.مطالعه منابع تاریخی نشان می‌دهد که زنان درجریان اعتراض به امتیاز توتون و تنباکو نقش برجسته‌ای داشته‌اند. ماموران دولتی علاوه بر آن‌که به خاطر نامحرم‌بودن حق کتک‌زدن زنان را نداشتند، این اقدام را کسر شأن می‌دانستند. در واقع حفظ حرمت زنان مورد توجه همه بود و ضرب‌وشتم آنان ممکن بود موجب خشم بیشتر شود. این مسأله باعث شده بود زنان در این وقایع بسیار موثر واقع شوند و بنا به این تجربه، در جنبش‌های دیگر نیز پیشگام شدند.
زنانی که تسلیم نشدند
ناظم‌الاسلام کرمانی نیز در کتاب «تاریخ بیداری ایرانیان» نمونه‌ای دیگر از نقش زنان در جنبش تنباکو را توصیف می‌کند. او می‌نویسد زمانی که امین‌السلطان قبول کرد امتیاز را از تالبوت بگیرد و معامله را لغو کند، به علمای درباری گفته شد اعلان جهاد را تکذیب کنند. از آنها خواسته شد به مردم اعلام کنند که شما با پادشاه طرف هستید و استرداد حقوق خویش را خواهانید. امام جمعه‌ای در بالای منبر همین موضوع را اعلام کرد. یکباره صدای زنان و ضجه آنها بلند شد: «اگر امروز مردان ما مانند زنان در خانه بنشینند، ما زنان، جامه مردان می‌پوشیم و حق خود را از دست نمی‌دهیم. این چه فرمایشی است که می‌فرمایید. ما نه با پادشاه طرفیم، نه با کس دیگر؛ ما اجرای حکم خدا را خواهانیم.» امام جمعه سعی کرد آنها را به سکوت و آرامش دعوت کند اما زنان مخالفت کردند. چند نفر به طرف منبر دویدند و او را پایین کشیدند.
سرانجام امتیاز تنباکو
پس از شورش و اعتراضات آحاد جامعه سرانجام ناصرالدین‌شاه پس از مذاکرات طولانی با کمپانی، امتیاز تنباکو را لغو کرد، البته نباید از نظر دور داشت که وقتی امتیازنامه رژی ملغی شد، دولت ایران ناچارشد غرامت بپردازد. این غرامت ۵۰۰هزار لیره بود، حال آن‌که رژی بیش از۱۳۰هزار لیره سرمایه‌گذاری نکرده بود.درحقیقت صاحب‌امتیاز، سود ۱۰سال آینده خود را هم گرفت و بدون سرمایه‌گذاری سود کلانی به جیب زد.
نظر شما