احمدرضا منتخبی، کارشناس مسائل بین الملل، در یادداشتی نوشت: روند مهاجرت در آفریقا در طول دو دهه گذشته در یک مسیر صعودی ثابت بوده است. رکورد بیش از ۴۰ میلیون مهاجر آفریقایی از افزایش ۳۰ درصدی این پدیده نسبت به سال ۲۰۱۰ حکایت دارد. با توجه به تداوم زمینه ها، می‌توان انتظار داشت که این روند در سال ۲۰۲۴ نیز ادامه داشته باشد.

 مردم شمال آفریقا، اکثریت مهاجران آفریقایی به اروپا را شامل می‌شوند. سه کشور مراکش، الجزایر و تونس بیش از ۵ میلیون از ۱۱ میلیون مهاجر آفریقایی در اروپا را تشکیل می‌دهند. این امر بر اهمیت نزدیکی جغرافیایی، دیاسپورا‌های مستقر و فرصت‌های اقتصادی به عنوان عوامل کلیدی "کشش" موثر بر تصمیم گیری مهاجرت تاکید می‌کند.

 علل اصلی مهاجرت آفریقایی‌ها ترکیبی از عوامل فشار از جمله منازعات، نظام‌های سرکوبگر و فرصت‌های اقتصادی محدود بوده است. ۹ کشور از ۱۵ کشور اصلی آفریقایی مبدأ مهاجران، درگیر جنگ هستند. از لحاظ جنسیتی نیز احتمال مهاجرت مردان بیشتر از زنان است. تنها ۱۷ درصد از مهاجران آفریقایی زن هستند. انگیزه مهاجرت زنان بیشتر به دلایل خانوادگی (مانند همراهی خانواده یا دوستان) بوده است.
اکثر مهاجرت‌های آفریقایی‌ها به شکل جاجایی درون قاره اتفاق می‌افتد، زیرا مهاجران به دنبال فرصت‌های شغلی در قطب‌های اقتصادی منطقه‌ای همسایه می‌باشند. بر اساس اطلاعات ثبت شده حدود ۲۱ میلیون آفریقایی در دیگر کشور‌های آفریقایی زندگی می‌کنند؛ در واقع ۸۰ درصد از مهاجران آفریقایی علاقه‌ای به ترک این قاره ندارند. آفریقا تنها ۱۴ درصد از جمعیت مهاجر جهان را تشکیل می‌دهد، در حالی که ۴۱ درصد از آسیا و ۲۴ درصد از اروپا هستند. مناطق شهری در کشور‌های نیجریه، آفریقای جنوبی و ساحل عاج مقاصد اصلی مهاجران آفریقایی هستند که نشان دهنده پویایی اقتصادی نسبی این مناطق است.

 بر اساس برآورد‌های اواسط سال ۲۰۲۰ توسط دپارتمان جمعیت سازمان ملل متحد، تقریباً ۲۸.۳ میلیون آفریقایی جنوب صحرا در خارج از کشور‌های محل تولد خود زندگی می‌کنند. ساحل عاج، آفریقای جنوبی، اوگاندا، سودان و نیجریه مقاصد اصلی بودند که میزبان ۴۸ درصد از کل مهاجران درون منطقه‌ای هستند. به استثنای ساحل عاج، مهاجران کمتر از ۵ درصد از جمعیت هر یک از کشور‌های مقصد برتر را تشکیل می‌دهند. اکثریت مهاجران در ساحل عاج از کشور همسایه بورکینافاسو که ویژگی‌های فرهنگی مشترکی با آن دارند، می‌باشند. در خارج از منطقه، ایالات متحده بهترین مقصد برای آفریقایی‌های جنوب صحرا به شمار می‌رود و پس از آن بریتانیا (۱.۴ میلیون)، فرانسه (۱.۱ میلیون)، ایتالیا (۵۲۴۰۰۰) و کانادا (۴۳۵۰۰۰ نفر) قرار دارند.

 بر خلاف روایت مرسوم، حدود ۸۵ درصد از مهاجرت آفریقایی به منظور تجارت و سفر‌های معمول برون مرزی است. این امر به طور ملموس به ثبات اقتصادی، پر کردن شکاف‌های نیروی کار و رفاه اجتماعی-اقتصادی کشور‌های مقصد کمک می‌کند.

  با تسریع عملیاتی شدن توافقنامه تجارت آزاد قاره آفریقا (AfCFTA) و مزیت سفر بدون محدودیت به کشور‌های عضو، دستاورد‌های اقتصادی بیشتر مهاجرت محقق خواهد شد. مهاجرت همچنین از طریق ارسال بخشی از درآمد‌ها به خانوار‌ها در اقتصاد‌های شکننده، ارتقای امنیت غذایی و آموزش سرمایه گذاری به نسل‌های بعدی به نفع کشور‌های مبدأ نیز بوده است.




مهاجرت به دلایل زیست محیطی (تغییرات اقلیمی)

 افزایش مداوم دمای کره زمین به دلیل تغییرات اقلیمی، در آینده‌ای نزدیک برخی مناطق خاص در آفریقا را (به دلایل کمبود آب، موج گرمای غیرقابل تحمل، افزایش شیوع بیماری و عوامل دیگر) غیرقابل سکونت خواهد کرد که در نهایت به مهاجرت بیشتر در این قاره منجر می‌گردد.
تغییرات اقلیمی الگوی مهاجرت روستایی به شهر را به کلان شهر‌های آفریقا تسریع می‌کند. بین سال‌های ۲۰۲۰ تا ۲۰۳۰، هفت شهر بزرگ ساحلی آفریقا - لاگوس، لواندا، دارالسلام، اسکندریه، ابیجان، کیپ تاون و کازابلانکا - ۴۰ درصد رشد خواهند کرد. عوامل دوگانه رشد جمعیت و بالا آمدن سطح دریا‌ها به زیرساخت‌ها، کشاورزی و دسترسی شهروندان آفریقایی به آب در شهر‌های ساحلی فشار آورده و خطر بحران‌های حاکمیتی و امنیتی را برای آنان به همراه خواهد داشت.
بلایای طبیعی - از خشکسالی طولانی‌تر گرفته تا طوفان‌ها و سیل‌های شدیدتر - نیز به افزایش مهاجرت کمک می‌کند. در طول دهه گذشته به طور متوسط سالانه ۲.۵ میلیون آفریقایی به دلیل بلایای طبیعی به طور موقت آواره شده اند. آسیب‌های مکرر به زیرساخت‌ها و معیشت‌ها بر انعطاف‌پذیری تأثیر گذاشته و باعث می‌شود که تعداد بیشتری از آن‌ها در طولانی‌مدت، حتی به‌طور دائم، جابه‌جا شوند.





ریسک بالای مهاجرت در آفریقا

 برآورد می‌شود ۱۵ درصد از مهاجران آفریقایی، به خصوص آن‌هایی که بدون مدارک معتبر سفر می‌کنند، با سطوح بالایی از آسیب پذیری در برابر استثمار و قاچاق مواجه هستند. برای مثال، لیبی بر اساس گزارش‌های متعدد در خصوص قتل، شکنجه، تجاوز، آزار و برده داری مهاجران از سوی قاچاقچیان، شبه‌نظامیان و حتی برخی مقامات دولتی، به کشوری بسیار خطرناک برای مهاجران تبدیل شده است.
مردم شمال آفریقا همچنان پیشتاز تعداد آفریقایی‌هایی هستند که از دریای مدیترانه به اروپا می‌روند. عقب نشینی مداوم نهاد‌های دموکراتیک و مشکلات اقتصادی در کشور‌های شمال آفریقا مانند تونس، مصر، الجزایر و لیبی احتمالاً مردم بیشتری را به سمت اروپا سوق خواهد داد.
آفریقا از سال ۲۰۱۴ تاکنون بیش از ۹۰۰۰ مرگ و میر ناشی از مهاجرت را ثبت کرده است. بیش از ۲۵۰۰۰ نفر نیز هنگام عبور از آب‌های بین آفریقا و اروپا ناپدید شده اند. تحت فشار دولت‌های اروپایی، بسیاری از کشور‌ها مهاجرت را به‌عنوان یک جرم -و نه یک نشانه از فرصت‌های اقتصادی محدود و مشکلات دسترسی به مسیر‌های امن و آسان برای مهاجران- تلقی می‌کنند. اتحادیه اروپا (EU استقرار پلیس راه‌های کلیدی مرزی در آفریقا و دریای مدیترانه را تشدید و سرعت اخراج‌ها را افزایش داده است. این سازمان همچنین با شبه نظامیان لیبیایی برای بازداشت مهاجران همکاری داشته است. اتحادیه اروپا درهمین راستا یک صندوق اضطراری برای رسیدگی به علل ریشه‌ای مهاجرت غیرقانونی راه اندازی نموده و متعهد شده است تا بیش از ۴.۵ میلیارد یورو به پروژه‌های سرتاسر غرب و مرکز آفریقا اختصاص دهد.

راهکار‌های کنترل مهاجرت در آفریقا

  به نظر می‌رسد روند مهاجرت در سال ۲۰۲۴ با پایداری و تشدید عوامل آن از جمله بحران ناشی از تغییرات اقلیمی و دسترسی به منابع آبی، محدودیت‌های اقتصادی و مشکلات معیشتی، تهدیدات تروریستی و حکومت‌های سرکوبگر رو به افزایش باشد.
برخی از راهکار‌های پیشنهادی که به کنترل روند مهاجرت آفریقایی کمک می‌کند عبارتند از:
- ایجاد یک سیاست مهاجرتی مشترک توسط دولت‌های آفریقایی از طریق اتحادیه آفریقا در مورد بحران مهاجرت.
- افزایش همکاری بین اتحادیه آفریقا، اتحادیه اروپا، سازمان بین المللی مهاجرت و کمیساریای عالی سازمان ملل متحد در امور پناهندگان در راستای ایجاد یک سیاست مشترک برای مقابله با مهاجرت اجباری یا اقتصادی.
- تمرکز بر ایجاد فرصت‌های آموزشی و اشتغال برای جوانان در داخل قاره.
- ایجاد سیستم‌های بازگشت به کشور توسط دولت‌های آفریقایی برای کمک به اتباع گرفتار در بحران در سرزمین‌های خارجی. این امر شامل همکاری موثر با سازمان بین المللی مهاجرت و کمیساریای عالی پناهندگان سازمان ملل می‌شود.
- کشور‌های آفریقایی و شرکای جهانی باید شبکه‌های قاچاق انسان که در حال حاضر به شدت جوانان آفریقایی را استثمار می‌کنند، شناسایی و منهدم کنند.
- بازپروری مهاجران بازگشتی (مهاجرینی که پس از عبور از مسیر ترسناک و سخت صحرا و دریای مدیترانه در مراکز بازداشت نگهداری و بدرفتاری می‌شوند).
- توانمندسازی پناهندگان با دادن منابع مالی و آموزش‌های تجاری تا بتوانند کسب و کار خود را ایجاد کنند و با عزت به کشور خود بازگردند.
- افزایش حمایت و به رسمیت شناختن بخش‌های غیررسمی و ایجاد سیاست‌هایی که به آن امکان شکوفایی و گذار به رسمیت را دهد. این مقوله زمانی می‌تواند تحقق یابد که دولت‌ها از نوآوری‌های محلی استقبال کنند و با ارائه منابع و حمایت‌های لازم از رشد آن‌ها حمایت نمایند.
- سرمایه گذاری گسترده در آفریقا در بخش‌های مختلف که اشتغال و فرصت‌های مرتبط را ایجاد می‌کند.
- سرمایه گذاری بیشتر در مدل‌های تجاری غیر سنتی مانند ورزش و آکادمی‌های ورزشی.
- افزایش تخصیص منابع توسط دولت‌ها به وزارتخانه‌های حامی جوانان و جنسیت، زیرا آن‌ها بزرگترین قشر آفریقا را تشکیل می‌دهند و در نتیجه بیشترین آسیب را می‌بینند.
- در نهایت یک تغییر رویکرد ذهنی در جوانان آفریقایی، که آنان را به کنترل و مسئولیت در برابر قاره خود سوق می‌دهد، مورد نیاز است.