امروز 25 شوال، مصادف با سالروز شهادت امام جعفر صادق(ع) است. دوران امامت امام صادق(ع)، عصر برخورد اندیشه‌ها، آراء و عقاید علمی بود. در این زمان، نشاط علمی فوق‌العاده‌ای در جامعه اسلامی  ایجاد شد. محیط صد درصد مذهبی، ورود نژادهای مختلف به دین اسلام با سابقه علمی و فکری و احساس اخوت و برادری در میان این گروه‌های مسلمان، سه عامل مهم برای ایجاد شور و نشاط علمی بود. 

ذکر اسامی چهار هزار شاگرد برای امام صادق(ع) در تاریخ مؤید همین مطلب است. امام(ع) با تشکیل دانشگاه و حوزه علمیه و تربیت شاگردانی ارزشمند در برابر سیل هجوم عقاید انحرافی ایستاد تا از اسلام واقعی دفاع کند. از فعالیت‌های علمی امام صادق(ع) انجام مناظرات علمی بود که آن‌ها را یا شخصا انجام می‌داد و یا به شاگردان خویش محول می‌کردند.

حجت‌الاسلام مهدی خدامیان‌آرانی، مدرس حوزه علمیه و نویسنده مجموعه کتاب‌های «اندیشه سبز شیعه» و کتاب «صبح ساحل» که مربوط به حوادث دوران امام صادق(ع) است، در گفت‌و‌گو با ایکنا، یکی از نکات برجسته زندگی رئیس مکتب جعفری را مناظرات علمی ایشان و پاسخ به شبهات دوران خود عنوان و اظهار کرد: رفتار و سیره امام صادق(ع) در مناظرات و گفت‌و‌گوهای خود با مخالفان و دگراندیشان، الگویی بسیار مناسب برای جامعه امروزی به ویژه عالمان و اساتید است که باید سرلوحه رفتار همگان قرار گیرد.  

وی افزود: نکته مهمی که در رابطه با سیره امام صادق(ع) به ویژه در حوزه رفتار ایشان با مخالفان در مناظرات وجود دارد، این است که ایشان در مسئله پرسشگری روحیه‌ای داشتند که هیچ‌گونه خط قرمزی برای مخاطبان و مخالفان خود قائل نبودند. شخصیتی به نام ابوشاکر دیصانی که از مخالفان امام صادق(ع) و حتی بنا به نظر برخی منابع کافر نیز بود، به محضر امام(ع) آمد و امام صادق(ع) به او فرمودند: «سَلْ عَمّا بُدا لكَ؛ در مورد هر چیزی که می‌خواهی سؤال کن». 

پاسخ به شبهات و رفع دغدغه جوانان

این پژوهشگر و مؤلف بیان کرد: امروز در فضای جامعه ما معمولا اندیشمندان برخی خطوط قرمز را برای مخاطبان خود قرار می‌دهند و برای پرسش‌ها و سؤالات مخاطبان خود چارچوب ویژه‌ای قرار می‌دهند که این مسئله باعث می‌شود که روشنگری و نقطه قوتی که در نقد اندیشه‌ها انتظار داریم، در جامعه رخ ندهد. اگر اندیشمندان شیعه همین شیوه امام صادق(ع) را پیگیری کرده و ادامه دهند، دغدغه‌های بسیاری از جوانان جامعه حل شده و پاسخ سؤالات ایشان نیز به خوبی داده می‌شود.

خدامیان‌آرانی ادامه داد: امروز ممکن است برخی اندیشمندان بر روی موضوعی خاص متمرکز باشند اما جوانان سؤالات فراوانی در حیطه‌های مختلف علمی حتی در باب اصل اثبات خدا، اصل برهان وجود خدا و ... داشته باشند. این مسئله باعث می‌شود که اندیشمندان ما به دنبال پاسخگویی شبهات نباشند و پاسخی برای سؤالات روز جامعه نداشته باشند. شاید دغدغه مخاطبان جوان جامعه ما حتی مسائلی مربوط به قبل از حوزه دین‌داری باشد و سؤالات برون‌دینی در رابطه با وجود خدا و ... داشته باشند که رفتار اندیشمندان در برخورد با آن‌ها در مورد پاسخ به برخی سؤالات محدود دینی، باعث دوری جوانان و جامعه از دین و دیانت شود.

نویسنده کتاب «صبح ساحل» تصریح کرد: ابوشاکر دیصانی سؤالات متعددی در رابطه با اصل وجود خداوند و اصل ضرورت دیانت از امام صادق(ع) داشت که امام(ع) نیز با متانت و مهربانی فراوانی به سؤالات او پاسخ دادند. نکته دیگر اینکه وقتی ابوشاکر دیصانی برای دریافت پاسخ سؤالات خود از کوفه به مدینه آمد، امام صادق(ع) در حالیکه ابوشاکر فرد کافری بود و خدا را قبول نداشت، او را به خانه خود آورده و با مهربانی فراوان با او رفتار کردند. امروز وقتی نام کافر در جایی برده می‌شود، حتی بسیاری از افراد و اندیشمندان از راه دادن او به خانه خود خودداری کرده و او را ناپاک معرفی می‌کنند. 

وی اظهار کرد: نکته مهم دیگر در رفتار شخصیتی امام صادق(ع) با مخالفان و مناظر‌ه‌کنندگان این است که ایشان با احترام کامل و فراوان با آن‌ها رفتار می‌کردند. زمانی که ابوشاکر خدمت امام صادق(ع) رسید، ایشان را فقط جعفر بن محمد خطاب کرد و هیچ عنوان دیگری برای ایشان به کار نبرد. امام صادق(ع) بدون اینکه سخنی گفته و اعتراضی داشته باشند، او را پذیرفته و به سؤالات او با احترام تمام پاسخ دادند. امروز برخی از اندیشمندان و عالمان هستند که حساسیت فراوانی برای عناوین خود دارند و سایرین باید حتما ایشان را با عناوین مدنظر خود خطاب کنند؛ اما امام صادق(ع) بدون هیچ‌گونه اعتنایی به این مسئله و عناوین ثانویه، مخالفان خود را می‌پذیرفتند و با مهربانی کامل با آن‌ها رفتار می‌کردند. 

حلم و برخورد محترمانه امام صادق(ع)

خدامیان‌آرانی با بیان اینکه طبق سیره امام صادق(ع) به کار بردن عناوین در پاسخ به شبهات و سؤالات مخالفان هیچ‌گونه اهمیتی ندارد، اظهار کرد: امروز نیز نباید برای کسانی که سؤالات برون‌دینی و شبهات دینی دارند، به دنبال عناوین و القاب بود و همانند امام صادق(ع) باید با احترام و متانت فراوان به دنبال رفع شبهات جوانان بود.

این پژوهشگر و مؤلف بیان کرد: حلم و برخورد انسان‌گونه و آزاداندیشی امام صادق(ع) در برخورد با مخالفان و مناظرات علمی نشان دهنده آن است که اندیشمندان ما باید در برابر شبهات فراوانی که امروز در قالب‌های مختلف از جمله در فضای مجازی و ... مطرح می‌شود، همانند امام صادق(ع)‌ با متانت و استقامت ایستاده و پاسخ آن‌ها را بدهند. 

نویسنده کتاب «صبح ساحل» ادامه داد: زمانی هشام بن حکم، از شاگردان برجسته امام صادق(ع) در کوفه با ابوشاکر دیصانی مناظره‌ای داشت و در مورد مسئله‌ای نتوانست پاسخ او را بدهد. به همین دلیل هشام بن حکم برای دریافت پاسخ این شبهه از کوفه به مدینه سفر کرده و پاسخ خود را از امام صادق(ع) دریافت می‌کند. این مسئله بسیار مهم و ظریف است؛ چراکه امام صادق(ع) شاگردانی را تربیت کرده بودند که برای رفع شبهات مردم دغدغه داشته و برای پاسخ به سؤالات و شبهات آن‌ها زحمت فراوان سفر را به دوش کشیدند تا شبهه‌ای بی‌پاسخ نماند. زمانی که هشام به کوفه بازگشته و پاسخ امام صادق(ع) را به ابوشاکر دیصانی می‌رساند، ابوشاکر این‌گونه بیان می‌‌کند که «هَذَا شَيْ‌ءٌ حَمَلَتْهُ الْإِبِلُ مِنَ الْحِجَاز؛ این پاسخ را شترها از حجاز آورده‌اند» یعنی ابوشاکر به خوبی درک کرد که پاسخی که هشام به او داده، از سوی امام صادق(ع) بیان شده است. 

وی افزود: امروز برخی دین‌داران در برابر پاسخ به سؤالات جوانان بی‌خیال می‌شوند و چون پاسخ قانع‌کننده‌ای برای آن‌ها ندارند و نمی‌توانند از پس پرسش‌های جوانان برآیند، کلا بی‌توجه به موضوع شده و جواب افراد را نمی‌دهند. این مسئله صحیح نیست و عالمان و اندیشمندان ما باید همانند هشام بن حکم دغدغه رفع شبهات داشته باشند و چنانچه پاسخی برای سؤالات نداشته باشند نیز تلاش کنند تا پاسخ جامعه را از طریق مطالعه و پیگیری مجدانه به دست آورند. 

احترام امام صادق(ع) به مخالفان

خدامیان‌آرانی تصریح کرد: مالک بن انس از علمای بزرگ اهل سنت و امام فرقه مالکی اهل تسنن زمانی که خدمت امام صادق(ع) می‌رسید، امام(ع) با او با احترام فراوان برخورد کرده و جای مناسبی در مجلس برای او در نظر می‌گرفت. رفتار امام صادق(ع) با این عالم اهل سنت که در حقیقت ایشان را به امامت نیز قبول نداشت، بسیار جالب توجه است. ما که ادعای شاگردی امام صادق(ع) را داریم باید به ایشان تأسی و از اختلافات پرهیز کنیم. احترام امام صادق(ع) به مخالفان و علمای دیگر مذاهب مؤید این مسئله است. امروز اگر به این رفتار امام صادق(ع) تکیه کنیم، بسیاری از اختلافات و تفرقه‌افکنی دشمنان اسلام از بین خواهد رفت. 

وی بیان کرد: شاگردپروری امام صادق(ع) برای عالم اسلام نیز از نکات برجسته زندگی ایشان است. افراد زیادی برای دریافت پاسخ سؤالات خود خدمت امام صادق(ع) می‌رسیدند اما ایشان آن‌ها را به شاگردان خود ارجاع می‌دادند تا آن‌ها پاسخ مردم را بدهند. امروز نیز متفکران و اساتید جامعه باید در ذهن داشته باشند که برای همیشه نمی‌توانند پاسخگوی جامعه باشند و باید از خود شاگردان و یادگارانی باقی گذاشته و پرورش دهند تا منشأ اثر بوده و این روند علمی و پاسخگویی به شبهات و سؤالات در جامعه باقی بماند. 

این پژوهشگر و مؤلف در پایان سخنان خود اظهار کرد: عصاره رفتار امام صادق(ع) در مناظرات و پاسخگویی به مخالفان، سعه صدر امام(ع) بود. متأسفانه سعه صدر امروز در جامعه ما کمرنگ شده است. یکی از آفاتی که در برخی از حوزویان در پاسخ به سؤالات و شبهات برون‌دینی و ... وجود دارد، تندخویی و از کوره در رفتن است. سعه صدر و اجازه دادن به مخالفان برای بیان هرآنچه که در ذهن دارند، نمونه‌ای از سیره امام صادق(ع) در پاسخ به مخالفان بود. امام صادق(ع) نشان دادند که مکتب شیعه هیچ‌گونه خط قرمز و خودسانسوری در بیان سؤالات و شبهات ندارد. چنانچه بتوانیم این رفتار امام صادق(ع) را راهکار خود قرار دهیم، قطعا باعث رشد و توسعه مکتب شیعه خواهیم شد.

گفت‌وگو از مجتبی افشار