[شهروند] از امروز، هم‌زمان با آغاز ماه رمضان، سریال‌های مناسبتی امسال سه شبکه اول سیما که با نوروز ۱۴۰۳ نیز قرین شده، آغاز خواهد شد. سریال‌هایی که آغازگر آنها «زیر خاکی۴» خواهد بود که شبکه یک سیما برای این روزها تدارک دیده و البته دو شبکه دیگر هم «رستگاران» مسعود ده‌نمکی و «هفت سر اژدها» به کارگردانی ابوالقاسم طالبی را روی آنتن خواهند فرستاد تا پایان شبهای قدر (۱۰ فروردین ۱۴۰۳) که شبکه یک سریال «نون‌خ ۵» را پخش خواهد کرد. چهار سریالی که از نام و نشانی که دارند، می‌توان نتیجه گرفت تلویزیون در تقارن مهم‌ترین مناسبت‌هایش تلاش کرده یک بار دیگر به همان فرمول‌های موفقیت سال‌های گذشته تمسک جسته و سریال‌هایی را روی آنتن بفرستد که بستگی و قرابت مفهومی با مناسبتی چون ماه رمضان دارند.
این رویکرد که تا سال 80 خبری از آن نبود و تلویزیون در شبهای ماه رمضان یا برنامه‌های مناسبتی و قرائت قرآن پخش می‌کرد یا روند معمولی سریال‌هایش را ادامه می‌داد، البته در آغاز دهه 70 به‌دلیل هم‌زمانی ماه رمضان با تعطیلات نوروز با یک‌سری سریال‌های مناسبتی کم‌رنگی مانند «میهمان» خسرو ملکان و «همسایه‌ها»ی حسن فتحی کلید خورده بود، ولی با این‌حال، هنوز خبری از سریال‌های موسوم به ماه رمضانی نبود تا اینکه در سال 1380 رامبد جوان با سریال «گمگشته» درباره تحول تدریجی یک آدم خلافکار تولد این نوع سریال را رقم زد. این آغاز روندی بود که در ادامه با آثاری چون «خانه به‌دوش»، «متهم گریخت»، «بزنگاه»، «اغما»، «روز حسرت»، «مدینه»، «زیرزمین»، «او یک فرشته بود»، «پنجمین خورشید»، «پنج کیلومتر تا بهشت»، «رسمِ عاشق‌کشی»، «مامور بدرقه»، «ملکوت»، «میوه ممنوعه»، «در مسیر زاینده‌رود»، «صاحبدلان» و بسیار سریال‌های دیگر به تولد یک ژانر منجر شد. سریال‌هایی از کارگردانانی از طیف‌های گوناگون که البته در میان‌شان آثار سیروس مقدم، رضا عطاران، حسن فتحی و علیرضا افخمی مطرح‌تر از بقیه بودند و توانستند سال‌های اوج سریال‌های مناسبتی ماه رمضان را در دهه ۸۰ رقم بزنند.
در دهه ۹۰ اما با اینکه روند تولید سریال‌های مناسبتی ادامه پیدا کرد، اما نکته این بود که از رنگ‌وبوی ماه رمضان در این سریال‌ها خبری نبود، ولی با این حال، هنوز و همچنان می‌شد شاهد آثار موفق و خوش‌حس‌وحالی چون «پایتخت ۴»، «بچه مهندس»، «مدینه»، «برادرجان»، «پادری» و «دردسر‌های عظیم» بود. این مطلب می‌کوشد مروری داشته باشد بر بهترین‌های این نوع سریال.
رضا عطاران
اگر بگوییم که رضا عطاران در ساخت سریال‌های ماه رمضان موفق‌ترین کارنامه را دارد، بیراه نگفته‌ایم. روندی که از ساخت سریال «خانه به دوش» آغاز شد و بعد هم با آثاری چون «متهم گریخت» و «بزنگاه» ادامه پیدا کرد. سریال‌هایی که بعد از موفقیت اولیه در زمان خود بارها در تلویزیون از شبکه‌های مختلف تکرار شده‌اند و همین حالا هم اگر به شبکه‌های مختلف سر بزنید، حتما در یکی از شبکه‌های تلویزیون یا ماهواره رد و نشانی از آنها به دست خواهید آورد. سریال‌هایی درباره آدم‌هایی بامزه از طبقه فرودست که دستمایه خوبی در اختیار عطاران قرار می‌دهند که با روایت طنازانه زندگی دو قشر فقیر و غنی رویاها و حسرت‌های هر کدام را به نمایش گذارد. سریال‌هایی چنان موفق و محبوب که حمید لولایی، سیروس گرجستانی، مریم امیرجلالی و علی صادقی را به ستاره تبدیل کردند.
او یک فرشته بود
در ماه رمضان سال 1384 مخاطبانی که خود را آماده تماشای «متهم گریخت» رضا عطاران کرده بودند، در شبکه دوم با سریالی به نام «او یک فرشته بود» به کارگردانی علیرضا افخمی مواجه شدند که موضوع ازلی و ابدی زن شیطانی را با نگاهی مذهبی تجسم داده بود و در واقع شیطان را در قالب یک زن به تصویر کشیده بود! موضوعی که اگرچه در آن زمان، آن روزها چندان از سوی فمنیست‌ها مورد توجه قرار نگرفت، اما برخلاف آنچه که تصور می‌شد بخشی از افراد مذهبی به دلیل پس‌زمینه شهوانی داستان و البته پرداخت به موضوع حلول شیطان در جسم انسانی دیگر به‌شدت به آن انتقاد کردند. «او یک فرشته بود» ماجرای ورود شیطان را به خانه مردی که اطمینانی مغرورانه به خودش داشت، روایت می‌کرد که در قالب زنی با بازی بهاره افشاری دل و دین و زندگی او را به باد می‌داد. موضوعی همیشه جذاب که به واسطه جذابیت ذاتی خود خیلی زود تبدیل به یک ژانر فرعی شد و موجی از سریال‌های ماورایی را در تلویزیون به راه انداخت که فارغ از آثار قابل قبولی چون «اغما»، گاه محصولاتی به‌شدت بی‌سر‌وته و بی‌ریشه را موجب شد که صدای خیلی‌ها از این بابت درآمد.
کارگردان این سریال بعد از این سریال با آثاری چون «پنجمین سرنوشت»، «پنج کیلومتر تا بهشت» و «احضار» این مسیر را ادامه داد، اما به موفقیت چندانی با این آثار نرسید. طعنه‌آمیز اینکه این سریال‌ساز تنها موفقیت خود بعد از «او یک فرشته بود» را با سریال «زیرزمین» به دست آورد که ارتباط و نزدیکی چندانی به این سریال نداشت و داستانی با پس‌زمینه‌ای به مراتب واقع‌گرایانه‌تر را روایت می‌کرد. «زیرزمین» راوی داستان رقابت سه دوست برای دستیابی به یک پول کلان حاصل از کلاهبرداری بود که در یک خانه قدیمی پنهان شده بود.
میوه ممنوعه
در رمضان 1386 روایت امروزی داستان شیخ صنعان -که دیرزمانی از خطوط قرمز صداوسیما بود- اولین سریال ماه رمضانی حسن فتحی را حاصل آورد. «میوه ممنوعه» داستان حاج‌یونس را روایت می‌کرد که دل به دختری کم‌سن‌وسال‌تر می‌بست و نوعی عشق ویرانگر پیرانه‌سر را به تجربه می‌نشست. مضمونی تا آن زمان ممنوع -در صداوسیمای جمهوری اسلامی ایران- که در کنار عواملی مانند حضور حیرت‌انگیز علی نصیریان، امیر جعفری و البته هانیه توسلی فضایی پر از تحسین و تمجید را پیرامون این سریال به وجود آورد، موجی دیگر از سریال‌های شبیه خود را در سال‌های بعد به راه انداخت.
برای خود حسن فتحی، اما، موفقیت «میوه ممنوعه» به معنای ادامه مسیر سریال‌سازی مناسبتی نبود و او بعد از این سریال جز سریال «شبهای زاینده‌رود»، سریال دیگری برای نمایش در ماه رمضان نساخت.
سیروس مقدم
اولین سریال سیروس مقدم که در ماه رمضان به موفقیت رسید، «اغما» بود. سریالی در ادامه روندی که از سریال «او یک فرشته بود» آغاز شده بود و با نمایش تجسد شیطان داستان‌هایی دراماتیک را حاصل میآورد. «اغما» که در نظرسنجی‌ها یکی از محبوب‌ترین سریال‌های ماه رمضان شناخته می‌شود، داستان یک متخصص جراحی مغز به نام دکتر پژوهان با بازی امین تارخ را روایت می‌کرد که شیطان در قالب یک دوست دیرینه به خانه او آمده و باعث می‌شد او که به دلیل جراحی‌های موفقیت‌آمیزش روی رزمندگان در جبهه‌ها نام و نشانی نیک داشت، گام‌به‌گام از مسیر اخلاق و انسانیت دور شده و پای در مسیر شیطان بگذارد. سریالی به‌شدت جذاب و به‌یادماندنی که البته انتقادات پرتعدادی را نیز موجب شد و به عنوان مثال عوض حیدرپور، عضو کمیسیون بهداشت و درمان مجلس وقت، آن را به ترویج خرافه‌پرستی متهم کرد.
برای سیروس مقدم اما آنچه ظاهرا مهم بود، روایت درست یک داستان با استفاده از ابزار قاب و رنگ و دوربین بود. رویکردی که سبک بصری نمایشگرانه سریال‌های بعدی این کارگردان را موجب شد که چند تایی از آنها از قبیل «روز حسرت»، «مدینه» و «پایتخت 4» هم برای نمایش در ایام ماه رمضان جلوی دوربین رفته بودند. به‌خصوص «روز حسرت» که با تصویر برزخ گام بلند دیگری در ارتقای بصری سریال‌های ماورایی و مناسبتی تلویزیون به شمار می‌آید.