همشهری آنلاین - سروش جنابی: شیخ عبدالحسین تهرانی ملقب به شیخ‌العراقین از شیوخ بنام و مؤتمن تهران، ساخت این مسجد را به عهده داشت. تنها کتیبه مسجد و مدرسه، لوح سنگی وقف‌نامه واقع در سردر ضلع شرقی بناست که سال ۱۲۶۵ به خط نستعلیق روی سنگ حجاری شده است. کاتب لوح سنگی محمد ابراهیم تهرانی مشهور به «میرزا عمو» است.
قصه‌های خواندنی تهران را اینجا دنبال کنید
نصرالله حدادی، تهران‌شناس، درباره معمار و ویژگی های معماری این مسجد می‌گوید: «معماری ساختاری مسجد و مدرسه برعهده «حاج ابوالحسن معمار باشی» بود. در کنار نام خطاط، سازنده کتیبه استاد «ابوالرسول حجار» ذکر شده است.»
مسجد و مدرسه شیخ عبدالحسین در حال حاضر ۲بنای جداگانه دارد و از طریق دو ورودی مجزا قابل دسترسی است. ساختمان مسجد شامل هشتی، صحن مستطیل شکل شبستان جنوبی شبستان شرقی است و ساختمان مدرسه شامل شبستان، یازده حجره طلبه‌نشین، حجره، کلاس درس و ... است. مسجد در شرق مدرسه قرار دارد و ورودی آن شامل فضایی طاقی شکل است که دو طرف آن خسته‌گیرهایی تعبیه شده و در میان خسته‌گیرها در منبت چوبی جای گرفته که به گفتۀ خادم مسجد آن را در سال ۱۳۸۰ به جای در قدیمی مسجد نصب می کنند.
حدادی می‌افزاید: «سقف ورودی، مقرنس گچی آویزدار است که در بخش فوقانی با مختصری رسمی‌بندی ظریف به نیم شمس‌های هشت‌ترک ختم می شود. پوشش مقرنس‌ها و شمسه، رنگ روغن کرم است. در زیر مقرنس‌ها کاشی‌کاری با حمیل آبی فیروزه‌ای و زمینه قهوه‌ای سوخته به چشم می خورد که روی آن به خط نسخ توصیحات لازم در باره قدمت و سازنده مسجد نوشته شده است.»
طاق ورودی نوک تیز و حاشیه فوقانی آن شامل طرح های اسلیمی و ترنج روی کاشی و معرق لاجوردی است که در اطراف آن «یا رحمن» و «یا رحیم» به خط ثلث نوشته شده است. به گفته حدادی، پس از ورودی مسجد و در منبت هشتی مسجد جای گرفته است که در جنوب آن دری مشبک و فلزی به صحن مسجد باز می شود. صحن مسجد به طور تقریبی مربع، شکل و حوض کوچک مستطیل شکلی با در ضلع جنوبی، ایوان مرتفعی با دو مناره روی بام خودنمایی می کند. درهای شبستان جنوبی در این ایوان جای گرفته است.»
این تهران‌شناس با بیان اینکه در ضلع شرقی و غربی صحن طاق‌هایی (چهار طاقی در هر ضلع) قرار گرفته که پشت بغل آنها مزین به کاشی معرق هندسی و ترکیب رنگ هر یک متفاوت از دیگری است، می‌گوید: «در شرق، این طاق‌ها با همان عمق به درهای شبستان شرقی می‌رسند و صورت رواق این شبستان را به خود گرفته‌اند. شمسه سقف هجده ترک است و بخش میانی آن خالی و در چهار طرف داخل مسدود می شود. همه طاق ها، رسمی‌بندی و کاربندی با دو سایز ترنج‌بند ساده به کار رفته است. سقف صحن به وسیلهٔ تیرهای فلزی به صورت هرمی مسقف مشبک و کف‌پوش صحن، ازاره دیوارها و طاق ها سنگ شده است.»
ایوان جنوبی مسجد مزین به کاشی معرق هندسی در میان آجرنمای ساده است و در بالای آن روی نواری از کاشی خشتی آیاتی از قرآن به خط ثلث نقش بسته است. روی بام این ایوان دو منارهٔ به نسبت کوتاه هشت‌ضلعی با تزئین معقلی و معرق اسلامی دیده می شود. تاج، مناره فلزی و هشت ضلعی است.
دو شبستان برای فصول مختلف
این مسجد دو شبستان برای فصول مختلف سال دارد که به شبستان تابستانه و زمستانه معروف است. شبستان مسجد زیبا و دیدنی است. در بالای دیواره‌های شبستان تابستانه قبل از شروع، پاباریک‌ها، نواری از کاشی خشتی آن به خط ثلت سوره‌های مبارکه «قدر» و «جمعه» و «انبیاء» است که روی احادیثی پیرامون احداث مسجد نوشته شده است. فرش‌های این شبستان توسط آذربایجانی‌ها تعویض شده و هم اکنون فرش‌ها دارای ارزش تاریخی و هنری خاصی است.
شبستان دیگر مسجد شبستان شرقی است که به گرمخانه یا شبستان زمستانی نیز شهرت دارد. پوشش شبستان به کمک فیل‌پاهای هشت ضلعی طاق و گنبد صورت گرفته این بخش شامل سالن وسیعی با شانزده ستون است که هر چهار ستون، یک طاق می‌سازد و در نهایت یک گنبد ایجاد می کنند. سقف شبستان چهار طاقی است که مختصری رسمی‌بندی درشت در چهار گوشه گنبد به چشم می خورد. ازاره ستون‌ها و دیواره‌ها سنگ شفاف و بقیه نما تا سقف و همچنین سقف گچ و رنگ است این شبستان مستطیل شکل و شمالی جنوبی و از شبستان جنوبی وسیع تر است. در ضلع غربی شبستان چند در و پنجره چوبی وجود دارد که به رواق باز می‌شوند. سومین چهار طاقی میانی از محراب به سمت شمال گنبد خانه است که تنها وجه تمایز آن با سایر طاق گنبدهای شبستان عمق بیشتر آن است.
محراب شبستان دیگر نیم‌هشت است پاباریک‌هایی که از حمیل های اضلاع شروع می شوند و رسمی بندی ظریف در سقف به نیم شمس های هفت ترک منتهی می شود که در میان، شمسه طرح های ختایی و اسلیمی زیبایی چشم بیننده را می نوازد. تمامی کاشی های محراب معرق و حمیل میان اضلاع و ترنج بندی ها برجسته فیروزه ای رنگ است ترنج‌بندی‌ها در اندازه‌های متفاوت و نقوش زیبایی داخل و آنها ترسیم شده است.
پیرامون محراب در میان دو ردیف آجر، روی کاشی خشتی آیه ۱۴۳ سوره مبارکه «بقره» به خط ثلث نوشته شده است و تاریخ ربیع الثانی سنه ۱۲۸۵ هـ. ق در پایان آن رقم خورده است. در مورد چگونگی احداث محراب این، شبستان مواردی را حکایت می کنند که نقل آنها در اینجا بی مناسبت نیست. محراب های مسجد ساده و مستطیل شکل اند و هر دو حدود بیست سانتی متر از سطح شبستان پایینتر قرار گرفتند. همچنین محراب های شبستان نیم هشت و در فرورفتگی طاق نما ایجاد شدند و بالای آجری هستند و کتیبه ای در آنها وجود ندارد. محرابها از نوع رومی همراه با تزئین آجری است.
در روایت ها آمده است در زمان احداث محراب مسجد، معماران از لحاظ فضای ساخت محراب دچار نقیصه ای می شوند و از علی قلی میرزا، اعتضادالسلطنه، پسر فتحعلی شاه، که در پشت مسجد خانه داشته است کمک میخواهند اعتضادالسلطنه موافقت می کند و قسمتی از منزل خود را که از قراری میخانه بوده در اختیار مسجد می گذارد. میخانه خراب و محراب ساخته شده است.
مسجد شیح عبدالحسین 
مسجد شیح عبدالحسین 
مسجد شیح عبدالحسین 
مسجد شیح عبدالحسین 
مسجد شیح عبدالحسین 
مسجد شیح عبدالحسین 
مسجد شیح عبدالحسین 
مسجد شیح عبدالحسین
نظر شما