انواع پژوهش جانبدارانه: پژوهش جانبدارانه سیاسی. پیش از این درباره پژوهش جانبدارانه پرداخته شد. در اینجا منظور از "سیاست"، معنای خاص آن، یعنی به کار گرفتن "اقتدار" یا "قدرت سازمان یافته" دولتی یا حکومتی در پژوهش است. در نتیجه، مصالح یا منافع حکومت یا افراد مقتدر ایجاب می کند که پژوهش ها، واقع نما نباشند. گاه پژوهش جانبدارانه سیاسی به صورت "سلبی" بوده است، یعنی برخی داده ها و نمودها پوشیده یا حذف می شود. موارد بسیار شناخته شده در پژوهش تاریخی، حذف شخصیت ها یا حذف برخی مطالب در داده ها، مستندات و پژوهش ها است.

در دوران استالین با حذف شخصیت های اولیه انقلاب، تصویر آن ها نیز از مستندات و کتاب ها حذف می شد. برای نمونه، پس از ناخشنودی از ماکسیم گورکی در دوران استالین، تصویر مشترک وی با لنین و استالین (درسال ۱۹۲۲) حذف شد. گستره ی حذف به تغییر نگاتیو فیلم ها نیز کشانده شد تا هیچ اثری برای همیشه نماند (Medvedev & Shriver, p. ۸۱۱).

برخی پژوهش های جانبدارانه سیاسی به صورت "ایجابی" بوده است. دستگاه حکومت، پژوهش درباره ی موضوعی خوشایند حاکمان، سفارش می دهد یا برخی پژوهشگران برای کسب مزایای گوناگون، داوطلبانه به مزیت آفرینی و کرامت تراشی برای صاحبان قدرت یا نهادهای اقتدارگر روی می آورند. برای نمونه برای کسب مشروعیت استالین، عکس هایی از وی با لنین سرهم بندی (مونتاژ) شد و در مورد ارتباط وی با لنین افسانه هایی ساخته شد (همان منبع).

این مطالب ساختگی ایجاب می کرد که ایرادات و نقدهای پیشین از استالین در نسخه های جدید کتب تاریخ و گزارش ها تغییر کند (همان منبع، ص ۶۲ و ص ۳۳۱). البته با همه این تلاش های حکومت، نسبت دادن کارهای نکرده و فروپوشاندن واقعیت، دشوارتر از آن بود که بر ملا نشود. بر حسب مطابقه ی تاریخی معلوم شد که بسیاری از اقدامات منتسب به استالین به لحاظ زمان و مکان شدنی نبود (همان منبع، ص ۳۲).

سرانجام دگرگونی واقعیت چنان شد که نویسنده ای مانند "رادک"- که پیشتر منتقد استالین بود- با جریان های حاکم زمانه همراه شد. وی در سال ۱۹۲۶ در نوشته های خود، درباره برتری های استالین چنان پیش رفت که وی را بر جای خدا نشاند. من در تاریخ روسیه مشتاق بودم که سرانجام رادک را بدانم. وی ۱۱ سال پس از ابراز جانشین خدایی برای استالین، به عنوان ضدانقلاب اعدام شد! وی پیش از اعدام در نامه ای طولانی به استالین، ابراز بیگناهی و استمداد کرد و استالین، پشیزی برای آن نوشته قایل نشد. با این که وی زیر شکنجه های سنگین اعتراف به ضدانقلاب بودن کرده بود، استالین در مورد وی به سادگی گفت: «حال، رادک به همه ی جنایات خود اعتراف کرد» (همان منبع، ص ۵۳۹).

جورج اورول، نویسنده تیزبین و توانا و نیز مبارز پیشین و جانباز در جنگ های داخلی اسپانیا در حمایت از جبهه کمونیسم، با الهام از آنچه در جریان سه دهه ی انقلاب اکتبر روسیه رخ داده بود، در سال ۱۹۴۵ کتاب «قلعه حیوانات» (Animal Farm) را برای نشان دادن انحراف انقلاب نوشت.

چهار سال بعد کتاب تکان دهنده ی «۱۹۸۴» را نوشت. در واقع در این کتاب، با فرض ادامه سلطه ی فراگیر استالینی، آینده جوامع تحت استبداد فراگیر در سال ۱۹۸۴ – یعنی چهل سال بعد- را به تصویر کشید. این دو کتاب ماندگار شدند.

از دو کتاب یادشده، فیلم ساخته شده است. یک فیلم کارتونی برای «قلعه حیوانات» ساخته شد که لطافت و ظرافت دیدنی دارد. فیلم ۱۹۸۴ در سال ۱۹۵۶ ساخته شد و فضایی سنگین و دلتنگ کننده دارد؛ به نظرم، دهشتناکی حکومت های تمامیت خواه در کتاب ۱۹۸۴، بهتر به تصویر کشیده شده است.

Roy Medvedev (edited and translated by George Shriver). Let History Judge, Reviewed and Expanded ed., NY: Columbia University Press, ۱۹۸۹.

George Orwell, Animal Farm, England, London, Secker and Warburg, ۱۹۴۵.

George Orwell, Nineteen Eighty-Four, England, London, Secker and Warburg, ۱۹۴۹.

بیشتر بخوانید:
نقد ادعای ظهور عصر پسادینی در ایران
انقلاب علمی خاموش و انفعال ما / پیشگامی تولید فکر نیازمند آزاداندیشی از قیدهای تحمیلی است
پژوهش جانبدارانه در اتحاد جماهیر شوری

*عضو هیات علمی دانشگاه امیرکبیر

216216