به گزارش مشرق، (علی قجری جامعه شناس و پژوهشگر) - امام خمینی(ره) در روز ۲۴ دی ماه سال ۱۳۵۸ طی حکمی، آیت‌الله سیدعلی خامنه‌ای را به سمت امامت جمعه تهران منصوب کردند. در حکم امام خمینی (ره) آمده است: «خدمت جناب مستطاب سید الاعلام و حجت الاسلام آقای حاج سید علی خامنه ‏ای- دامت افاضاته‏، جنابعالی که بحمد اللَّه به حُسن سابقه موصوف و در علم و عمل شایسته هستید به امامت جمعه تهران منصوب می ‏باشید. از خداوند متعال، توفیق جنابعالی را در ارشاد و هدایت مردم خواستارم.»

حضرت آیت الله خامنه‌ای در آن زمان عضو شورای انقلاب اسلامی بودند و هیچ مسوولیت اجرایی بر عهده نداشتند. با این حکم انتصاب از سوی حضرت امام، آیت الله خامنه‌ای سومین امام جمعه پایتخت ایران پس از انقلاب اسلامی گردید.

بعد از آیت الله طالقانی و مرحوم منتظری، این آیت الله خامنه‌ای بود که کمتر از یکسال پس از پیروزی انقلاب، در میان بسیاری از روحانیون و شخصیت‌های فکری و مذهبی و سیاسی برجسته آن روزها، در چنین جایگاه اثرگذاری برای تبیین گفتمان سازی مواضع انقلاب اسلامی انتخاب شدند. اهمیت چنین انتصابی را باید بر این مدار جستجو و تحلیل نمود.

اهمیّت جایگاه امامت جمعه

پدیده‌های تاریخی جز با تحلیل اجتماعی در زمینه و زمانه‌ی خود بدرستی فهمیده نمی‌شوند. اینکه می‌گوییم انتصاب آیت الله خامنه‌ای به چنین جایگاهی آن هم کمتر از یکسال پس از پیروزی انقلاب اسلامی، واقعه‌ای مهم و نشانگر موقعیت برجسته ایشان در جامعه انقلابی ایران و در منظر رهبر امّت است با درک این جایگاه در زمانه‌ی خود و نیز مسیر تاریخی مقدر شده برای آیت الله خامنه‌ای در ادامه آن، قابل فهم و تفسیر است.

شاید بهتر از هر نقطه تحلیلی در این موضوع، تعابیر خود آیت الله خامنه‌ای در اولین خطبه خویش در جایگاه امامت جمعه تهران گویای این اهمیت و آغاز مسیر راهبری و رهبری جامعه انقلابی ایران توسط ایشان باشد. حضرت آیت الله خامنه‌ای نخستین خطبه را در تاریخ ۲۸ دی ۱۳۵، چهار روز پس صدور حکم امام(ره)، در دانشگاه تهران ایراد کردند.

ایشان اولین سخنانشان را چنین آغاز نمودند: «... و سپاس از امام امت، از اینکه سخنگوی این جمعیت عظیم را و امام جماعت این جمع را آن کسی قرار داده است که به ضعف و عجز خود معترف است. اللّهم إنّ هذا مقام اولیائک و احبّائک، این مسند اولیای بزرگ خداست، این مسند صالحان و شایستگان است. در جمع خودِ ما این مسند عالم بزرگ و راحل عظیمی است که ملت ایران هنوز داغ فقدان او را در دل می‌پروراند، این مسند مرحوم آیت‌اللَّه طالقانی است، آن انسان زجرکشیده و کوشش کرده و پایمردی کرده‌ای که در آخرین لحظات زندگی‌اش، در آخرین نفس‌هایش هم، راه دیرین خود را گم نکرد، از مجاهدت دست نکشید...»

حضور آیت الله خامنه‌ای در جایگاه امامت جمعه و تأثیر آن در حرکت انقلاب اسلامی و جامعه ایران طی پنج دهه اخیر را می‌توان در سه مرحله دسته بندی نمود که در ادامه به آن پرداخته می‌شود.

مرحله اول: گفتمان سازی انقلابی (۶۰-۱۳۵۸)

پس از پیروزی انقلاب اسلامی، آنچه بیش از همه اهمیت داشت، ارائه فکر و نظریه و گفتمان منسجم انقلاب اسلامی درباره انسان، هستی، جامعه و امر حکمرانی و کشورداری بود. در چنین برهه حساسی از تاریخ انقلاب، تریبون نماز جمعه و آن هم نماز جمعه پایتخت، مهم ترین منبع و مرجع برای بیان شاخص‌ها و مفاهیم نظام معنایی و گفتمانی انقلاب اسلامی بود. در این دوره که گروه‌ها و گروهک‌های بسیاری مشغول ترویج عقاید و دیدگاه‌های خود برای جامعه سازی و دولت سازی بودند، آیت الله خامنه‌ای به عنوان نماینده برجسته امام خمینی(ره) مأموریت خنثی سازی هرگونه تهدید تئوریک علیه انقلاب و شفاف‌سازی، ترجمان، تفسیر و تبیین مواضع و گفتمان انقلاب اسلامی را برعهده گرفت.

تحلیل محتوای خطبههای نماز جمعه ایشان از سال ۱۳۵۸ تا سال ۱۳۶۰ بیانگر آنست که روشنگری و تبیین درباره «وضعیت دولت و رئیس جمهور وقت»، «منافقان و جریان ترور آنها»، «نظریات فقه اسلامی و شریعت در موضوعات مهم زندگی مردم»، «مواضع انقلاب اسلامی در نسبت با شرایط بین المللی»، «فلسطین و جنایات رژیم صهیونیستی»، «امپریالیسم و استعمار»، «تفکر شیعی و مهدویت»، «معیشت مردم و مستضعفان» و «جامعه توحیدی» مهم ترین مفاهیم و دال‌های شناوری بود که آیت الله خامنهای گفتمان انقلاب اسلامی را بر مدار آن تفسیر و تبیین می‌نمود. لذا می‌توان دو سال نخست حضور ایشان در جایگاه امامت جمعه را با عنوان مرحله گفتمان سازی انقلابی یاد کرد.

مرحله دوم: جامعه سازی انقلابی (۶۸-۱۳۶۰)

پس از آغاز جنگ تحمیلی و در اواخر سال ۱۳۵۹، کم کم شرایط کشور در تمام ابعاد خود تحت تأثیر تجاوز رژیم بعث قرار گرفت. همین امر بود که تریبون نماز جمعه را به عنوان سخنگوی اصلی انقلاب اسلامی و بازتاب دهنده ندای امّت غیور اسلامی در برابر دشمن متجاوز قرار داد. شاید اگر جنگ تحمیلی به این سرعت و کمتر از دو سال بعد از پیروزی انقلاب اسلامی شروع نمی‌شد، امام جمعه تهران فرصت بیشتری برای تبیین گفتمان انقلاب اسلامی و هندسه معرفتی آن در تمامی ابعاد و اجزا می‌یافت.

اما اقتضائات انقلاب نوپا و جامعه‌ای که درگیر جنگی نابرابر و نابهنگام شده بود می‌طلبید که مسائل انضمامی روز بیشتر محل بحث و توجه در تریبون نماز جمعه قرار گیرد؛ مسائلی که بحث درباره آن شاکله‌های جامعه و دولت تراز انقلاب اسلامی را تبیین می‌نمود. این در حالیست که در تمام مدّت این ۸ سالِ حساس، امام جمعه محبوب ملت ایران، به مقام ریاست جمهوری کشور نیز نائل آمده بود.

همین امر سبب گردید تا پایه‌های دولت اسلامی و جامعه اسلامی در این دوره توسط ایشان طرح و تبیین گردد. به تعبیری می‌توان گفت کسی که تا قبل از این در جایگاه تبیین‌گر گفتمان انقلاب بوده، در این مدّت در جایگاه ریاست دولت نیز قرار گرفته و گفتمان را در مرحله عینیت اجتماعی آن راهبری و پالایش می‌کند و این یعنی ایده‌آل‌ترین موقعیت برای یک کشور و یک جامعه.

تحلیل محتوای بیانات و خطبه‌های آیت الله خامنه‌ای در نماز جمعه طی این ۸ سال مشتمل بر مفاهیم کلیدی و مقوّم در طراحی و پردازش یک جامعه انقلابیِ اسلامی است که مهم ترین آنها عبارتند از: «اصل تعقل در اسلام»، «اصول جامعه اسلامی»، «اصول دولت اسلامی»، «اصل جمهوریت»، «مالیات»، «اهمیت سپاه پاسداران»، «دشمن شناسی»، «شناخت التقاط»، «نقش زنان در جامعه»، «آزادی فلسطین»، «مردم سالاری»، «اصل امامت و ولایت»، «اصل تقوا»، «اصل شور و مشورت با مردم»، «نهضت حسینی»، «اصل دعا»، «اصل تحوّل»، «اصل وحدت اسلامی»، «اهمیت سیره فردی و اجتماعی اهل بیت(ع)»، «اصل مبارزه در تفکر شیعی»، «اصل آزادی»، «حفظ ایمان مردم»، «سیره سیاسی پیامبر(ص)»، «تحمل عقاید مخالف»، «شناخت استعدادها»، «کرامت انسان»، «هشیاری از لیبرالیسم»، «جهان بینی اسلامی»، «جهاد»، «تزکیه نفس»، «مصرف گرایی و اسراف»، «دفاع از مظلوم»، «اصل عدالت»، «اصل قانون‌گرایی»، «اصل انفاق»، «جهاد فرهنگی»، «مصالح ملّی»، «اصول بیع و کسب و کار»، «اصل غدیر»، «اهمیت قانون اساسی»، «اصل ولایت فقیه»، «اهمیت مجلس شورای اسلامی»، «اهمیت مسجد»، «اصل امنیت و حفظ اسرار کشور».

مرحله سوم: تمدّن سازی انقلابی (۱۳۶۸-تاکنون)

پس از پایان دوران طولانی دفاع مقدس و رحلت امام خمینی(ره)، آیت الله خامنه‌ای دیگر به اوج مرحله هدایت و راهبری جامعه انقلابی ایران رسیده بود و از نیمه اول سال ۱۳۶۸، در جایگاه رهبریِ امّت اسلامی به تبیین مسیر جامعه انقلابی ایران می‌پردازد.

در این مرحله، نقطه عالی و هدف اصلی آیت الله خامنه‌ای تشکیل تمدّن نوین اسلامی ایرانی است و او توانسته طی دو مرحله قبل در جایگاه امامت جمعه و ریاست دولت، به خوبی چارچوب فکری و راهبردی حرکت جامعه انقلابی به سمت شکلگیری تمدّن اسلامی را ترسیم نماید. از آغاز دوران زعامت امّت اسلامی تا به امروز، ایشان با محوریت اصل ساخت تمدّن اسلامی، منظومه بیانی خویش را تنظیم نموده‌اند و این هدف را در قالب اسناد و سیاست‌های کلان، احکام حکومتی، توصیههای رسمی و عمومی، پیامهای راهبردی و صدور دستور تأسیس یا اصلاح ساختارهای موردنیاز و... در سطوح مختلف حکمرانی پیگیری نمودهاند.

بررسی «سیاست‌های کلی نظام» به تنهایی که طی ۵۶ عنوان در حوزههای مختلف از سال‌۱۳۷۲ تا به امروز از سوی رهبر حکیم انقلاب اسلامی ابلاغ شده است، نشانگر الگوی پیگیری امر تمدّن سازی از سوی آیت الله خامنه‌ای در دوره زعامت و رهبری ایشان است که در ۶ بخش ناظر به شکل‌گیری تمدّن، قابل دسته بندی است:

۱) حوزه قانونی، ساختاری، حکمرانی؛

سیاست های کلی برنامه پنج ساله دوم (ابلاغی – مصوب۱۳۷۲/۰۸/۱۸ )
سیاست های‌ کلی‌ برنامه‌ پنج ساله سوم‌ توسعه (ابلاغی مصوب ۱۳۷۸/۰۲/۱۲)
سیاست های‌ کلی نظام در بخش‌ امنیت‌ قضایی (ابلاغی۱۳۸۱/۰۷/۲۸ -مصوب ۱۳۷۹/۰۸/۲۸ )
سیاست های کلی نظام در بخش امنیت ملی در پنج حوزه (داخلی، خارجی، دفاعی، فرهنگی و اقتصادی) (مصوب ۱۳۸۰/۱۰/۰۸ )
سیاست های کلی قضایی(ابلاغی ۱۳۸۱/۷/۲۸)
چشم‌انداز جمهوری اسلامی ایران در افق ۱۴۰۴ هجری شمسی(ابلاغی۱۳۸۲/۰۸/۱۳ – مصوب ۱۳۸۲/۰۷/۲۶)
سیاست های کلی نظام در مورد برنامه چهارم توسعه (ابلاغی۱۳۸۲/۰۹/۱۱ -مصوب ۱۳۸۲/۰۸/۱۰)
سیاست های کلی نظام در خصوص اصل ۴۴ قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران (ابلاغی۱۳۸۴/۰۳/۰۱ – مصوب۱۳۸۳/۰۹/۲۱ )
سیاست‌های کلی نظام برای حفظ شان و استقلال قضات(مصوب ۱۳۸۴/۱۲/۲۷).
سیاست های کلی بند « ج» اصل چهل و چهار قانون اساسی (ابلاغی- مصوب ۱۳۸۵/۰۴/۱۲ )
سیاست‌های کلی نظام اداری (ابلاغی۱۳۸۹/۰۱/۱۴ -مصوب ۱۳۸۶/۰۲/۱۵ )
سیاست‌های کلی برنامه پنجم توسعه (ابلاغی- مصوب ۱۳۸۷/۱۰/۲۱ )
سیاست های کلی قضایی پنج ساله(ابلاغی۱۳۸۸/۰۹/۰۲ )
مقررات نظارت بر حسن اجرای سیاست های کلی نظام (ابلاغی – ۱۳۹۲/۱۲/۲۴)
سیاست های کلی «برنامه ششم توسعه» (ابلاغی ۱۳۹۴/۰۴/۰۹)
سیاست های کلی انتخابات (ابلاغی ۱۳۹۵/۰۷/۲۴)
سیاست های کلی نظام قانون گذاری (ابلاغی ۱۳۹۸/۰۷/۰۶ )
سیاست های کلی برنامه هفتم (ابلاغی ۱۴۰۱/۰۶/۲۰)

۲)حوزه عمرانی، زیرساختی و زیربنایی؛

سیاست های کلی نظام در بخش انرژی (ابلاغی – مصوب ۱۳۷۷/۰۷/۱۱)
سیاست های‌ کلی نظام‌ در بخش‌ منابع‌ طبیعی (ابلاغی۱۳۷۹/۱۱/۰۳ – مصوب ۱۳۷۸/۰۳/۰۲ )
سیاست های‌ کلی‌ نظام‌ در بخش‌ منابع‌ آب(ابلاغی ۱۳۷۹/۱۱/۰۳ – مصوب ۱۳۷۸/۰۵/۰۹ )
سیاست های‌ کلی‌ نظام‌ در بخش‌ معدن (ابلاغی ۱۳۷۹/۱۱/۰۳ – مصوب ۱۳۷۸/۰۷/۱۷ )
سیاست های‌ کلی نظام در بخش‌ حمل‌ و نقل (ابلاغی ۱۳۷۹/۱۱/۰۳ – مصوب ۱۳۷۹/۰۲/۰۳ )
سیاست های کلی نظام در بخش شهرسازی(مصوب۱۳۸۱/۰۷/۲۷ )(ابلاغی ۱۳۸۹/۱۱/۲۹ )
سیاست های کلی نظام در بخش مسکن(مصوب۱۳۸۱/۰۹/۰۲ )(ابلاغی۱۳۸۹/۱۱/۲۹ )
سیاست های کلی نظام در بخش ارتباطات مخابراتی و پستی(مصوب ۰۶/۰۲/۱۳۸۲)
سیاست‌های کلی پدافندغیرعامل کشور ( ۱۳۸۶/۰۶/۱۳ )(ابلاغی ۱۳۸۹/۱۱/۲۹ )
سیاست های کلی آمایش سرزمین (ابلاغی – ۱۳۹۰/۰۹/۲۱ )
سیاست های کلی«محیط زیست» (ابلاغی ۱۳۹۴/۰۸/۲۶)
سیاست های کلی توسعه دریا محور (ابلاغی ۱۴۰۲/۰۸/۱۶)

۳)حوزه اقتصادی؛

سیاست های‌ کلی نظام در بخش‌ امنیت‌ اقتصادی (ابلاغی- مصوب ۱۳۷۷/۱۰/۲۳ )
سیاست های کلی نظام در خصوص تشویق سرمایه گذاری(مصوب۱۳۸۲/۰۹/۰۸ (ابلاغی ۱۳۸۹/۱۱/۲۹ )
سیاست های کلی نظام در بخش مالی(مصوب ۱۳۸۳/۰۲/۱۲ )
سیاست‌های کلی نظام در بخش کشاورزی(مصوب ۱۳۸۴/۰۴/۱۱ – ابلاغی ۱۳۹۱/۰۹/۲۹ )
سیاست‌های کلی نظام در بخش صنعت(مصوب۱۳۸۴/۰۵/۲۲ – ابلاغی ۱۳۹۱/۰۹/۲۹ )
سیاست های کلی نظام در اشتغال(ابلاغی- ۱۳۹۰/۰۴/۲۸)
سیاست های کلی تولید ملی، حمایت از کار و سرمایه ایرانی (ابلاغی -۱۳۹۱/۱۱/۲۴ )
سیاست های کلی اقتصاد مقاومتی(ابلاغی -۱۳۹۲/۱۱/۳۰)

۴)حوزه فرهنگی و اجتماعی؛

سیاست های‌ کلی‌ نظام‌ در بخش‌ اقوام‌ و مذاهب (مصوب۱۳۷۸/۱۱/۰۲ )
سیاست های‌ کلی نظام در بخش‌ مشارکت‌ اجتماعی(مصوب ۱۳۷۹/۱۱/۰۸)
سیاست های کلی نظام برای رشد و توسعه علمی و تحقیقاتی کشور در بخش آموزش عالی و مراکز تحقیقاتی (مصوب ۱۳۸۳/۱۲/۱۵ )
سیاست های کلی نظام برای پیشگیری و کاهش خطرات ناشی از سوانح طبیعی و حوادث غیرمترقبه (ابلاغی۱۳۸۴/۰۶/۲۵- مصوب۱۳۸۴/۰۲/۰۳ )
سیاست‌های کلی نظام در خصوص وحدت و همبستگی ملی (مصوب ۱۵/۱۱/۱۳۸۴)
سیاست‌های کلی نظام برای ترویج و تحکیم فرهنگ ایثار و جهاد و ساماندهی امور ایثارگران(مصوب۱۳۸۵/۰۲/۱۶ )(ابلاغی-۱۳۸۹/۱۱/۲۹ ).
سیاست های کلی اصلاح الگوی مصرف (ابلاغی – مصوب۱۳۸۹/۰۴/۱۴ )
سیاست های کلی ایجاد تحول در نظام آموزش و پرورش کشور (ابلاغی -۱۳۹۲/۰۲/۰۵ )
سیاست های کلی سلامت ( ابلاغی۱۳۹۳/۰۱/۱۸ )
سیاست های کلی جمعیت (ابلاغی ۱۳۹۳/۰۲/۳۰)
سیاست‌های کلی خانواده(ابلاغی ۱۳۹۵/۰۶/۱۳)
سیاست های کلی تامین اجتماعی (۱۴۰۱/۰۱/۲۱)

۵)حوزه سیاسی، انتظامی و امنیتی؛

سیاست های کلی نظام درخصوص مبارزه با مواد مخدر (ابلاغی۱۳۸۵/۰۹/۰۵ – مصوب ۱۳۸۵/۰۷/۱۲ )
سیاست های کلی نظام درخصوص خودکفایی دفاعی و امنیتی (ابلاغی -۱۳۹۱/۹/۲۹ )

۶)حوزه علم و فناوری؛

سیاست های کلی نظام در بخش شبکه‌های اطلاع رسانی رایانه‌ای (ابلاغی – مصوب۱۳۷۷/۰۷/۱۱ )
سیاست های کلی نظام برای رشد و توسعه فناوری(مصوب ۱۳۸۳/۰۱/۲۲)
سیاست های کلی در بخش امنیت فضای تولید و تبادل اطلاعات (ابلاغی۱۳۸۹/۱۱/۲۹)
سیاست های کلی علم و فناوری (ابلاغی ۱۳۹۳/۰۶/۲۹)

۲۴ دی‌ماه ۱۳۵۸ را به جرئت می‌توان آغاز رسمی مسیری دانست که طی ۴۴ سال گذشته مسیر حرکت انقلاب اسلامی مردم ایران را به بهترین شکل راهبری کرده است و بهترین امّت آخر الزمان را در مسند گفتمان پردازی، جامعه سازی و تمدّن سازی این کشور قرار داد.