خبرنامه دانشجویان ایران: اگر از شادی های شب گذشته دور شویم و وارد فضای واقعی شویم، سوالی که از شب گذشته تا به امروز اکثر فکرهای مردم را به خود مشغول کرده است این است که بعد از «جمع بندی مذاکرات» روندی که برای لغو تحریم ها درنظر گرفته می شود چه است.
به گزارش خبرنگار «خبرنامه دانشجویان ایران»، در پایان مذاکرات روز گذشته متنی 159 صفحه‌ای (با احتساب 5 ضمیمه) منتشر شد که روند اجرای توافق و همچنین افراد و نهادهایی که نام آن‌ها از فهرست تحریم‌ها خارج می‌شود، با جزئیات تشریح شده است.
آنطور که در متن برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) اعلام شده، در نهایت پنج مرحله است که که تا روز «خاتمه» باید طی شود تا پرونده برنامه هسته ای ایران به طور کامل بسته شود.
روز جمع بندی شدن (Finalisation Day)، روز پذیرش (Adoption Day)، روز اجرا (Implementation Day)، روز انتقالی و روز خاتمه پنج مرحله حل مسئله پرونده هسته ای ایران است.
فارس در گزارشی به بررسی این پنج مرحله پرداخته است:
* روز جمع بندی شدن (Finalisation Day): این روز همان سه‌شنبه بود که وزیران هفت کشور با حضور در مقر سازمان ملل در وین رسما اعلام کردند بر سر متن به توافق رسیده‌اند و قصد دارند آن را اجرایی کنند.
در متن برجام در مورد این روز آمده است: «روز نهایی شدن، تاریخی است که در آن مذاکرات این برجام بین گروه 5+1 و ایران جمع بندی شده، و بی درنگ به دنبال آن، قطعنامهای که این برجام را تایید می‌کند به شورای امنیت سازمان ملل برای تصویب بدون تأخیر تسلیم خواهد شد.»
آنطور که مقامات طرفین اعلام کرده‌اند، پیش‌نویس قطعنامه شورای امنیت که به گفته یک مقام آمریکایی در آن زمانبندی اجرای تعهدات با جزئیات مشخص شده و ضمنا جمع‌بندی مذاکرات را تائید می‌کند، ظرف 2 تا 3 روز آینده، به دبیرخانه شورا ارائه می‌شود.
مقامات روس پیش از اعلام توافق ابراز امیدواری کرده بودند که قطعنامه مربوطه، تا پایان ماه جاری میلادی (دو هفته دیگر) تصویب شود.
در صفحه 153 سند (ضمیمه پنجم برجام که هنوز ترجمه فارسی رسمی آن منتشر نشده)، در تشریح جزئیات مرحله نهایی شدن، آمده است:
1. با پایان مذاکرات بر سر برجام، 1+5 و ایران این برجام را تائید خواهند کرد؛
2. بلافاصله پس از پایان مذاکرات، قطعنامه پیشنهادی شورای امنیت سازمان ملل، بدون تأخیر برای تصویب به شورای امنیت سازمان ملل ارجاع می‌شود؛
3. اتحادیه اروپا فورا قطعنامه شورای امنیت را تائید می‌کند؛
4. ایران و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی شروع می‌کنند به ایجاد ساز و کارهای لازم برای اجرای اقدامات شفاف‌ساز ذیل برجام، تا این ساز و کارها برای پیاده‌سازی در روز اجرا، آماده باشد.
هرچند در متن برجام به این موضوع اشاره نشده، اما روند بررسی توافق در نهادهای قانونگذار کشورها نیز در همین مرحله و در فرصت 3 ماهه‌ای که به این منظور پیش بینی شده، صورت می‌گیرد. قرار است کنگره آمریکا از یکسو و مجلس شورای اسلامی و شورای عالی امنیت ملی ایران متن برجام را مورد بررسی قرار دهند.
بررسی توافق در کنگره بر اساس قانون «بازنگری توافق با ایران 2015» صورت می‌گیرد. بر اساس این قانون، کنگره 60 روز فرصت دارد (این فرصت در صورتی که توافق پیش از 9 جولای حاصل می‌شد، 30 روز بود) تا توافق را بررسی کرده و نهایتا آن را به رأی بگذارد. در صورتی که کنگره توافق را رد کند، باراک اوباما رئیس‌جمهور آمریکا 12 روز تقویمی برای وتوی توافق زمان خواهد داشت. در صورتی که او توافق را وتو کند، کنگره باز هم 10 روز تقویمی زمان خواهد داشت تا به میزان 2 سوم مجموع کرسی‌های سنا و مجلس نمایندگان، رأی مخالف با توافق جمع‌آوری کند که در آن صورت وتوی اوباما و توافق رد خواهند شد.
در ایران هم قانون الزام دولت به حفظ دستاوردهای هسته‌ای، که از سوی رئیس‌جمهور هم به دستگاه‌های مربوطه ابلاغ شده، این حق را به نهاد قانونگذار داده است که توافق را مورد بررسی قرار دهد. در این قانون به دوره زمانی بررسی اشاره نشده، اما نمایندگان مجلس شورای اسلامی می‌گویند این دوره می‌تواند در کمتر از سه ماه به پایان برسد.
در صورتی که دوره نظارت و بررسی توافق زودتر از 90 روز به پایان برسد، با رضایت طرفین برجام، طرفین می‌توانند زودتر وارد مرحله بعدی شوند؛ یعنی «روز توافق».
* روز پذیرش (Adoption Day): هرچند بسیاری از رسانه‌ها، سه‌شنبه اعلام کردند که در وین توافق اعلام شده است، اما در عمل اعلام توافق زمانی که نهادهای قانونگذاری در دو کشور ایران و آمریکا توافق را تائید کرده باشند.
در متن برجام در مورد این مرحله آمده است: «روز توافق، نود روز پس از تایید این برجام توسط شورای امنیت سازمان ملل متحد، یا تاریخ مقدمی که با رضایت متقابل اعضای برجام تعیین شود خواهد بود که در آن، این برجام و تعهدات مندرج این برجام از تاثیر برخوردار خواهند شد. از این روز، اعضای برجام آغاز به فراهم آوردن ترتیبات و تمهیدات لازم برای اجرای تعهدات خود وفق برجام خواهند کرد.»
در صفحه 153 سند (ضمیمه پنجم برجام)، در تشریح این مرحله آمده است:
1. 90 روز پس از تائید برجام توسط قطعنامه شورای امنیت سازمان ملل که در بالا به آن اشاره شد، یا در تاریخی مورد رضایت دوجانبه طرفین برجام، رخ داده و از آن به بعد برجام لازم الاجرا می‌شود؛
2. طرفین برجام از آغاز روز توافق تمهیدات و تدارکات لازم را از جمله تمهیدات حقوقی و اداری مربوطه برای اجرای تعهداتشان ذیل برجام، انجام می‌دهد؛
3. ایران رسما به آژانس بین‌المللی انرژی اتمی اطلاع می‌دهد که از ابتدای روز اجرای توافق، پروتکل الحاقی را به صورت موقت اجرایی می‌کند، تصویب آن در مجلس را به بعد موکول کرده و ضمنا کد اصلاحی 3.1 را به طور کامل اجرایی می‌کند؛
4. ایران پاراگراف 66 از بخش M در رابطه با «نگرانی‌ها در مورد موضوعات گذشته و حاضر» در ضمیمه 1 را اجرایی می‌کند (اجرای بندهای 2، 4، 5 و 6 نقشه راه مورد توافق میان ایران و آژانس که روز سه‌شنبه برای حل مسئله ابعاد احتمالی نظامی رونمایی شد) (متن نقشه راه)؛
5. اتحادیه اروپا و کشورهای عضو آن، قانونی تصویب خواهند کرد که از روز اجرا موثر بوده و تمام مجوزهای مربوط به قوانین اعمال کلیه تحریم‌های اقتصادی و مالی مرتبط با هسته‌ای اتحادیه اروپا، که در بند 16.1 همین ضمیمه به آن‌ها اشاره شده است را همزمان با اجرای تعهدات ایران و تائید آژانس، لغو می‌کند؛
6. ایالات متحده بر اساس اختیارات رئیس‌جمهور، دستورالعمل‌های مربوطه را که از روز اجرا موثر بوده، صادر کرده و اعمال تحریم‌های قانونی مرتبط با هسته‌ای مشخص شده در بند 17.1 تا 17.2 این ضمیمه را متوقف می‌کند. رئیس‌جمهور (آمریکا) همچنین اقدامات مقتضی دیگر برای اجرای توقف اعمال تحریم‌های مشخص شده در بندهای 17.1 تا 17.4 این ضمیمه از جمله لغو فرمان اجرایی‌های مشخص شده در 17.4 و مجوزهای فعالیت‌های مشخص شده در بندهای 17.5 را انجام خواهد داد؛
7. اعضای 1+5 و ایران بحث در مورد سندی رسمی که پیش از «روز اجرا» نهایی شده و در آن اعضای 1+5 تعهد محکم خود به پروژه به روزرسانی رآکتور آب سنگین اراک و تعریف مسئولیت‌های اعضای 1+5 را اعلام می‌کنند، آغاز خواهند کرد؛
8. اتحادیه اروپا، اعضای آن و ایالات متحده رایزنی‌های مقتضی با ایران در مورد دستورالعمل‌های مربوطه و بیانیه‌های عمومی در مورد جزئیات تحریم‌ها و اقدامات محدودسازی که ذیل برجام رفع می‌شوند، را آغاز می‌کنند؛
در حقیقت در مرحله اعلام توافق، طرفین خود را برای اجرای توافق آماده می‌کنند. به نظر می‌رسد که این مرحله نیز با توجه به لزوم حل مسئله ابعاد احتمالی، بین 2 تا 3 ماه زمان ببرد.
یوکیا آمانو مدیر کل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی که باید در گزارش جامع خود حل مسئله ابعاد احتمالی نظامی را اعلام کند و گزارشش پیش شرط رفع تحریم‌هاست، روز سه‌شنبه گفت با توجه به نقشه راه، انتظار دارد گزارش ارزیابی مسائل گذشته و حال را روز 15 دسامبر (24 آذر) به شورای حکام آژانس ارائه دهد.
به همین جهت با فرض حل مسئله ابعاد احتمالی، می‌توان انتظار داشت که طرفین حدودا دی ماه وارد مرحله بعد، که مرحله اجراست، شوند.
* روز اجرا (Implementation Day): در این مرحله است که برنامه جامع اقدام مشترک که از سوی طرفین مورد تائید قرار گرفته و تمهیدات آماده‌سازی مربوط به آن هم انجام شده، وارد فاز اجرایی می‌شود. تا این زمان تغییری در وضعیت تحریم‌های ایران صورت نمی‌گیرد و توافق ژنو، آنطور که روز سه‌شنبه توسط آمریکا و اتحادیه اروپا تمدید شد، اجرایی خواهد ماند.
در متن اصلی برجام در مورد روز اجرا آمده است: «روز اجرا، زمانی است که در آن، همزمان با گزارش آژانس مبنی بر راستی آزمایی اجرای تدابیر مرتبط با هسته‌ای ایران به نحو مندرج در بخش‌های 14.1 تا 14.12 پیوست 5، اتحادیه اروپایی و ایالات متحده به ترتیب اقدامات مشروحه در بخش‌های 15 و 16 پیوست 5 را انجام داده و منطبق با قطعنامه شورای امنیت سازمان ملل، اقدامات شرح داده شده در بخش 17 پیوست 5 در سطح سازمان ملل متحد انجام می‌شود.»
با توجه به توضیحات صفحه 154 سند (ضمیمه پنجم برجام)، در این مرحله به طور خلاصه موارد زیر صورت می‌گیرد:
1. روز اجرا زمانی است که ایران تمهیدات مرتبط با هسته‌ای تشریح‌شده در پاراگراف 15 به نحو مورد راستی‌آزمایی آژانس انجام داده و همزمان 1+5 اقدامات تشریح‌شده در پاراگراف‌های 16 و 17 زیر را انجام داده و اقدامات تشریح‌شده در پاراگراف 18 در سطح سازمان ملل در هماهنگی با قطعنامه شورای امنیت انجام شود.
2. ایران اقدامات مرتبط با هسته‌ای را آنطور که در ضمیمه 1 آمده، انجام می‌دهد (اقدامات مربوط به رآکتور اراک، کارخانه آب سنگین، ظرفیت غنی‌سازی، تحقیق و توسعه سانتریفیوژها، سایت غنی‌سازی فردو، جنبه‌های دیگر غنی‌سازی، ذخایر اورانیوم و سوخت، تولید سانتریفیوژ، تکمیل مدالیته‌های مربوط به بازرسی‌های آژانس، پروتکل الحاقی و کد اصلاحی 3.1، شفافیت تولید قطعات سانتریفیوژی).
3. اتحادیه اروپا به شرحی که در بند 16 ضمیمه پنجم آمده، تحریم‌های مربوطه را لغو می‌کند. (شرح در صفحه 155 سند)
4. ایالات متحده اجرای تحریم‌های مربوطه را با توجه به استثنائات اعلام‌شده در صفحه 155، متوقف می‌کند. آمریکا همچنین فرامین اجرایی 13574، 13590، 13622، 13645 و بخش‌های 5 تا 7 و 15 فرمان اجرایی 13628 را آنطور که در بخش چهارم ضمیمه 2 آمده، لغو کرده و مجوز اقدامات مشخص شده در بخش 5 ضمیمه دوم را صادر می‌کند.
5. منطبق با قطعنامه شورای امنیت سازمان ملل که برجام را تائید کرده است، مجوزهای صادر شده در قطعنامه‌های 1696 (2006)، 1737 (2007)، 1747 (2007)، 1803 (2008)، 1835 (2008)، 1929 (2010) و 2224 (2015) با در نظر گرفتن احتمال اعمال مجدد در صورت بروز نقض جدی تعهدات برجام توسط ایران و همچنین بار در نظر گرفتن محدودیت‌های مشخص از جمله مربوط به انتقال اقلام حساس اشاعه‌ای، لغو می‌شوند.
6. 1+5 تمهیدات مقتضی برای اجرای قطعنامه جدید شورای امنیت سازمان ملل را انجام خواهد داد.
رفع تحریم‌های تسلیحاتی
یکی از موضوعاتی که در دو هفته پایانی مذاکرات هسته‌ای مطرح شد و بسیاری آن را نقطه اختلاف جدی داخل 1+5، از جمله میان روسیه و آمریکا می‌دانستند، بحث تحریم‌های تسلیحاتی بود که بر اساس دو قطعنامه شورای امنیت سازمان ملل علیه ایران اعمال و تشدید شده بودند. هرچند بهانه وضع این تحریم‌ها نیز مسئله هسته‌ای بود، اما کشورهای غربی به بهانه احتمال گسترش نفوذ منطقه‌ای ایران و از بیم واکنش متحدان منطقه‌ای خود، با برداشته شدن آن مخالف بودند.
با این وجود، پافشاری تیم ایرانی موجب شد تا نهایتا در روزهای پایانی اعلام شود که 1+5 با رفع این تحریم‌ها به صورت تدریجی موافقت کرده است.
منابع روس اعلام کرده‌اند که بر اساس توافق صورت‌گرفته میان طرفین، قرار است تحریم‌های تسلیحاتی پس از 5 سال و تحریم‌های برنامه موشکی پس از 8 سال از آغاز اجرای برجام، رفع شوند.
هرچند در متن منتشر شده، به این موضوع اشاره‌ای نشده است، اما تصور می‌شود که این مسئله در قطعنامه شورای امنیت سازمان ملل و در ذیل بندی که برخی از محدودیت‌های آتی علیه ایران را حفظ می‌کند، اعلام شود.
سرگئی لاوروف وزیر خارجه روسیه روز سه‌شنبه دو بازه زمانی 5 و 8 سال برای تحریم‌های تسلیحاتی و موشکی را تائید کرده و ضمنا گفته بود: «بین ایران و همکاران غربی ما مصالحه‌ای به دست آمد که ما هم از آن حمایت کردیم... 5 سال، اما در طول این 5 سال هم تحویل سلاح به ایران مقدور خواهد بود، اگر با اطلاع و روند راستی‌آزمایی در شورای امنیت سازمان ملل صورت گیرد.»
در بخشی از متنی هم که پیش از انتشار رسمی متن برجام، توسط وزارت خارجه در اختیار رسانه‌ها قرار گرفت، آمده است: «تحریم تسلیحاتی ایران لغو و با برخی محدودیت ها جایگزین خواهد شد، به نحوی که امکان واردات یا صادرات اقلام دفاعی به صورت موردی فراهم خواهد گردید. این محدودیت ها نیز بعد از 5 سال به طور کامل لغو خواهد شد.»
مراحل پایان توافق
توافق در صورت اجرای موفق، دو مرحله دیگر نیز خواهد داشت؛ روز انتقالی و روز خاتمه.
در متن اصلی برجام در مورد روز انتقالی آمده است: «روز انتقالی، هشت سال پس از روز توافق خواهد بود، یا تاریخی که مدیرکل آژانس گزارشی ارائه کند دال بر اینکه آژانس به نتیجه گیری گسترده‌تر خود مبنی بر اینکه تمام مواد هسته‌ای در ایران در فعالیت‌های صلح آمیز باقی می‌ماند، هرکدام زودتر باشد. در آن روز، اتحادیه اروپایی و ایالات متحده به ترتیب اقدامات مشروحه در بخش‌های 20 و 21 پیوست 5 را انجام داده و منطبق با قطعنامه شورای امنیت، اقدامات شرح داده شده در بخش 22 پیوست 5 در سطح سازمان ملل متحد صورت خواهد پذیرفت و ایران، منطبق با اختیارات قانونی رئیس جمهور و مجلس، تصویب پروتکل الحاقی را پیگیری خواهد کرد.»
در عمل در این زمان که در بیشترین بازه، 8 سال پس از روز توافق خواهد بود، اتحادیه اروپا تحریم‌های اشاعه‌ای خود را رفع کرده، آمریکا برای لغو تحریم‌های تعلیق‌شده وارد عمل می‌شود و در مقابل دولت ایران هم برای تصویب نهایی پروتکل الحاقی و تبدیل آن به قانون در مجلس، اقدام خواهد کرد. (جزئیات بیشتر صفحات 156 و 157)
در مورد روز خاتمه نیز در متن برجام آمده است: «روز خاتمه قطعنامه شورای امنیت سازمان ملل متحد، روزی است که در آن، قطعنامه شورای امنیت سازمان ملل متحد که این برجام را تایید می‌کند، منطبق با شرایط خود خاتمه می‌یابد، که این روز 10 سال از زمان روز توافق خواهد بود، مشروط به اینکه مفاد قطعنامه‌های قبلی بازگردانده نشده باشد. در آن روز، اتحادیه اروپایی اقدامات شرح داده شده در بخش 25 پیوست 5 را به انجام می‌رساند.»
روز خاتمه نیز که در صورت اجرای صحیح توافق و عدم بروز مشکل، 10 سال پس از روز توافق بوده و در آن زمان اتحادیه اروپا باقی‌مانده‌های تحریم‌های خود را لغو کرده و همزمان عمر قطعنامه موید برجام پایان یافته، برنامه هسته‌ای ایران از دستور کار شورای امنیت سازمان ملل خارج می‌شود. (جزئیات بیشتر صفحات 158 و 159).
∎