یلدا و مراسمی که در نخستین شب زمستان و بلندترین شب سال برپا می‌شود، سابقه‌ای چند هزار ساله دارد و از رسوم ویژه آریایی‌ها است. جشن‌ها و شب‌نشینی‌های این شب یک سنت دیرینه محسوب می‌شود که تا امروز نه تنها از ارزش آن چیزی کم نشده بلکه جایگاه بسیار ویژه‌ای در نزد ایرانیان پیدا کرده است.
برپایی جشن شب یلدا یا به اصطلاح مردمان کرد زبان "شه‌و زستان" یا "شه‌و چله" در کردستان هم مانند سایر مناطق ایران، از اهمیت بالایی برخوردار و دارای تاریخی کهن است، به‌طوری‌که هم‌چنان در شهر‌ها و روستا‌های این دیار به بهترین نحو ممکن برگزار می‌شود.
اصلی‌ترین ویژگی شب چله، به‌جای آوردن آداب و رسوم است
اصلی‌ترین ویژگی شب چله، گردآمدن خانواده‌ها در منزل بزرگ طایفه برای به‌جای آوردن آداب‌و‌رسوم خود به روش‌های سنتی است؛ در این شب بلند به‌دلیل اینکه وسایل ارتباط جمعی مانند امروزه درمیان خانه‌ها وجود نداشته، از انواع سرگرمی‌ها مانند فال حافظ و انجام برخی بازی‌های محلی پس از خوردن شام استفاده می‌شد.
جوراب بازی معروف‌ترین بازی شب چله
معروف‌ترین این بازی‌ها در کردستان گوروا بازی یا جوراب بازی است. بازی دسته‌جمعی که شرکت‌کنندگان به دو گروه تقسیم می‌شوند، همه مهمان‌ها می‌توانند در این بازی شرکت کنند و معمولا انجام آن با ابراز هیجانات افراد همراه بوده و چند ساعتی از شب را به خود اختصاص می‌دهد.
بعد از جوراب بازی نوبت به بازی دوز یا چوز در کُردی که شکل سنتی این بازی امروزی بود و با نخود و لوبیا انجام می‌شد، می‌رسد، هم‌زمان که دو نفر مشغول بازی دوز هستند، دو نفر دیگر از اعضای خانواده روی کُرسی مشغول مچ انداختن می‌باشند.
عقاید کُرد‌های باستان در رابطه با شب چله
همچنین در این دورهمی، بزرگان فامیل داستان‌ها، متل‌ها و افسانه‌های قدیمی تعریف می‌کردند، امروزه در روستاها، حکایت‌گویی هم‌چنان پابرجا مانده و پدربزرگ‌ها و مادربزرگ‌ها داستان‌هایی مانند «خاتون زمهریر» را برای نوه‌هایشان در این شب طولانی و تاریک و سرد زمستانی تعریف می‌کنند، همچنین در گذشته خواندن شاهنامه، گلستان و بوستان و اسکندرنامه معمول بوده است.
بزرگان فامیل نیز در این شب طولانی، تاریک و سرد زمستانی داستان‌ها، متل‌ها و افسانه‌های قدیمی تعریف می‌کردند که یکی از مهم‌ترین آن‌ها داستان خاتون زمهریر است.
در فرهنگ کرد‌ها چنین تعبیر شده است که دو چله کوچک و بزرگ وجود دارد، چله بزرگ ۴۰ روز است و از اول دی‌ماه شروع شده و تا ۱۰ بهمن ادامه دارد، پس از گذشت ۴۰ روز برادر کوچکتر یا چله کوچک از راه می‌رسد که تا ۲۰ روز زنده است.
مردمان این دیار اعتقاد دارند که بعد از مرگ برادران یا چله‌های کوچک و بزرگ، خواهر آن‌ها به نام خاتون زمهریر از راه رسیده و برای مرگ برادرانش شیون می‌کند، شیون خاتون زمهریر که از روز اول مرگ برادرانش بسیار دلتنگ است به‌صورت برف و باران شدید نمایان می‌شود و روز دوم که قدری آرام‌تر شد، از ابری بودن هوا کاسته می‌شود و بارانی آرام می‌بارد، سومین روز از شیون خاتون زمهریر نه از ابری بودن هوا خبری است و نه بارش برف و بارانی، بلکه تنها وعده نزدیک بودن بهار را نوید می‌دهد.
اما این را هم از قول نصرالله حدادی، پژوهشگر تاریخ و فرهنگ درباره این رسم دیرینه بگویم که در قدیم هیچ خوراکی از بازار خریداری نمی‌شد و معمولا همه را زنان خانواده در طول سال جمع‌آوری و تهیه می‌کردند و در شب یلدا مهمان‌ها نیز با خود خوراکی می‌آوردند.
از دیگر رسم‌های جالبی که در این شب رایج است می‌توان به خوانچه بردن برای نوعروس از طرف خانواده داماد اشاره کرد. تمام خوراکی‌های شب‌نشینی شه‌و چله از شام گرفته تا خشکبار و میوه باید برای خانواده عروس برده شود، علاوه بر این‌ها معمولا پارچه‌ای با ارزش و یا قطعه‌ای طلا نیز به‌عنوان هدیه برای عروس در خوانچه گذاشته می‌شود.
رسم دیگری وجود دارد به نام شه‌و زمسانی که در آن عروس اولین شب چله را در خانه شوهر تجربه می‌کند، به این معنا که این‌بار خانواده عروس باید خوانچه‌هایی را که تمام نیاز‌های شب چله خانواده داماد را برطرف کند به منزل دامادشان ببرد.
کمک به همنوع از ویژگی‌های مهم شه‌و زمسان در کردستان
یکی از ویژگی‌های خوب برگزاری این جشن کمک به همنوع است که البته این ویژگی در تمامی مراسم‌ها و آیین‌های مردم کردستان به‌چشم می‌خورد، به‌طوری‌که اگر در هر محله افرادی از لحاظ مالی ضعیف باشند از سوی همسایه‌ها مورد حمایت قرار گرفته و غذای شب چله برایشان تامین می‌شود.
همچنین در شب چله کدورت‌هایی که برخی از اهالی نسبت به همدیگر دارند ازبین می‌رود و با وساطت بزرگان رفع می‌شود و گردهم آمدن اقوام در خانواده‌ای که به تازگی یکی از اعضای آن خانواده فوت کرده از دیگر رسومی است که در شب یلدا در کردستان انجام می‌شود.
غذا‌ها و میوه‌های شب یلدا
لازم به ذکر است غذای مخصوص شب یلدا در استان، دلمه و رشته پلو است؛ در این شب اگر همسایه‌ها مایل باشند از غذایی که تهیه کرده‌اند به همدیگر می‌دهند که به آن «کاسه هاوسا» می‌گویند.
بعد از خوردن غذای چرب و سنگین شب یلدا خوردن کالک تورش (خربزه ترش) هضم غذا را آسان می‌کند، اصلی‌ترین موارد سفره که چند ماه قبل از شب چله در تدارکات این «جشن» در سنندج تهیه می‌شود.
بقیه شب نیز می‌توان از تنقلات متنوع که مرسوم‌ترین آن‌ها گردو، گندم بوداده، بادام بوداده، انجیر، توت خشک، سنجد، کنجد، آنو و قیصی است و میوه‌های رنگارنگ شب چله از جمله هندوانه، انار، سیب، گلابی و ... نیز استفاده کرد؛ تهیه و مصرف هندوانه در کردستان از الزامات شب یلدا و به نوعی وداع و خداحافظی با فصل گرماست و پیشوازی از زمستان محسوب می‌شود و مردم بر این باورند خوردن هندوانه در این شب باعث جلوگیری از تاثیر سرما در زمستان و گرمازدگی در تابستان می‌شود.
یلدا پیوندی برای نسل جدید با آیین نیاکان است
یلدا علاوه بر یک سنت دیرینه، پیوندی برای نسل جدید با رسوم و آیین نیاکان است و فرد را وابسته و دلبسته به فرهنگ غنی و بومی خود می‌سازد و هویت اصیل را احیاء می‌کند و این احساس موجب می‌شود نسل جوان ما با اعتماد‌به‌نفس و هویت خود گامی برای سازندگی و آبادانی بردارند.
فلسفه و ویژگی اصلی شب چله جمع شدن خانواده‌ها در کنار هم است، در این جمع شدن‌هاست که بسیاری از کدورت‌ها برطرف می‌شود و مخصوصا امروزه که خانواده‌ها کمتر همدیگر را ملاقات می‌کنند، فرصتی مناسب برای تجدید دیدار است.
مردمان استان فرهنگ‌دوست کردستان این شب را در خاطرات ذهنشان به‌ثبت می‌رسانند و از یلدا یاد می‌گیرند که زندگی آنقدر کوتاه است که یک دقیقه بیشتر باهم بودن را باید جشن گرفت.