دولت امریکا تنها دو هفته بعد از مبادله زندانیان با ایران، گفته که حتی به بازگشت به برجام نیز فکر نمی‌کند؛ رویکردی که مقام‌های دولت بایدن پیش از این، چند مرتبه نیز بر آن تأکید کرده‌اند. در حالی که بخش‌هایی از ساختار‌های سیاست خارجی ایران همچنان بازگشت به توافق هسته‌ای سال ۲۰۱۵ (۱۳۹۴) را گزینه‌های در دسترس می‌دانند، صحبت‌های دوشنبه سخنگوی وزارت خارجه امریکا نشان از رویکردی غیراعلانی درباره عبور از برجام دارد، چیزی که جو بایدن نیز سال گذشته در یک موضع‌گیری غیررسمی آن را تأیید کرد.
دسامبر سال ۲۰۲۲ میلادی، کلیپی از جو بایدن، رئیس‌جمهور امریکا منتشر شد که او در پاسخ به یکی از هوادارانش که از او می‌خواهد مرگ توافق هسته‌ای با ایران را اعلام کند، می‌گوید که برجام «مرده است، اما ما آن را اعلام نمی‌کنیم. داستانش هم طولانی است.» بعد از این نقل قول بایدن، مقام‌های کاخ سفید بار‌ها اعلام کردند که احیای توافق هسته‌ای با ایران دیگر اولویت دولت امریکا نیست. از جمله جان کربی، سخنگوی شورای امنیت ملی کاخ سفید که در پاسخ به سؤال‌ها درباره کلیپی که از بایدن منتشر شد، گفت: «اظهارات رئیس‌جمهور کاملاً با آنچه ما در مورد برجام می‌گوییم مطابقت دارد، که در حال حاضر اولویت ما نیست.» توافق موقتی که مردادماه امسال در مذاکرات غیرمستقیم بین ایران و امریکا به دست آمد و منجر به مبادله زندانیان بین ایران و امریکا و همچنین آزاد‌سازی حدود ۶ میلیارد دلار از دارایی‌های مالی بلوکه شده ایران در کره جنوبی شد، امیدواری‌ها را درباره احیای برجام بالا برد. همان موقع، نیویورک‌تایمز در گزارشی که «جوان» نیز آن را منتشر کرد، از قول دو مقام ارشد دفاعی اسرائیلی فاش کرد که توافق مربوط به زندانیان و پول‌های مسدود شده، بخشی از تفاهمات گسترده‌تر است که در «عمان» حاصل شده و در مرحله کنونی هم در حال عملیاتی شدن است. «آسوشیتدپرس» هم توافق انجام شده را «توافقی آزمایشی» توصیف کرد که پس از ماه‌ها مذاکره غیرمستقیم بین مقامات امریکایی و ایرانی به دست آمده و بحث‌هایی از احتمال یک توافق گسترده‌تر نیز مطرح شد، ولی همه ناظران تقریبا تأیید می‌کردند که چیزی که دولت بایدن دنبال آن است، به جای احیای برجام یا یک توافق هسته‌ای جدید و رسمی، دستیابی به یک تفاهم غیر رسمی است.
همچنان امیدوار به احیای برجام؟!
حسین امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه روز شنبه اول مهرماه گفت که «اگر امریکا از برخورد چندگانه خارج شود و نیت و اراده واقعی خود را نشان دهد، امکان دستیابی به توافق برای بازگشت همه طرف‌ها به برجام دور از دسترس نیست.» این موضع امیرعبداللهیان، هرچند بازگشت به توافق سال ۲۰۱۵ را به «رفتار» و «اراده» امریکا منوط کرده، ولی همزمان، نشانه یک ارزیابی مثبت از احتمال بازگشت دولت بایدن به برجام تحت شرایط خاص است، در حالی که جدید‌ترین اظهارات متیو میلر، سخنگوی وزارت خارجه امریکا چنین ارزیابی‌ای را تأیید نکرده و مهر تأییدی بر موضع نه چندان رسمی جو بایدن در دسامبر سال گذشته است که گفته بود: «برجام مرده است، اما ما آن را اعلام نمی‌کنیم.» در کنفرانس مطبوعاتی دوشنبه شب، خبرنگاری از متیو میلر می‌خواهد نظرش را درباره صحبت‌های ناصر کنعانی همتای ایرانی خود بگوید: «امروز از همتای ایرانی شما در مورد مذاکرات هسته‌ای سؤال شد و وی به برخی ابتکارات مختلف برای طرف‌های مختلف اشاره کرد، اما او همچنین از برجام به عنوان هدف نهایی مذاکرات یاد کرد. من می‌دانم که شما و وزیر [خارجه]گفته‌ایدکه به دیپلماسی اعتقاد دارید، اما سؤال من به طور مشخص این است: آیا دولت بایدن هنوز به برجام اعتقاد دارد؟ آیا این (رسیدن به برجام) چارچوب دیپلماسی‌ای است که شما انجام می‌دهید؟» میلر در پاسخ به این خبرنگار، هرچند گفته که دولت امریکا همچنان دیپلماسی را بهترین راه جلوگیری از دستیابی ایران به سلاح هسته‌ای می‌داند، ولی گفته که در حال حاضر، حتی به بازگشت به برجام، فکر هم نمی‌کند: «اجازه دهید بگویم که ما همچنان معتقدیم دیپلماسی بهترین گزینه برای مهار برنامه هسته‌ای ایران است. ما همچنان از ایران می‌خواهیم که گام‌های کاهش تنش را بردارد. من فکر می‌کنم با توجه به اینکه آن‌ها در چند هفته گذشته بازرسان آژانس بین‌المللی انرژی اتمی را رد کردند، حتی با فکر ورود مجدد به برجام [نیز]، با ایران فاصله زیادی داریم. بنابراین سیاست ما واقعاً تغییر نکرده است. ما متعهد هستیم که اطمینان حاصل کنیم که آن‌ها سلاح هسته‌ای ندارند. ما به دیپلماسی برای محدود کردن برنامه هسته‌ای ایران متعهد هستیم، اما هنوز ندیده‌ایم که آن‌گونه گام‌های کاهش تنش را که فکر می‌کنیم برایشان مهم است، بردارند.» موضع سخنگوی وزارت خارجه امریکا در واقع تکرار موضع دسامبر ۲۰۲۲ بایدن درباره مرگ برجام، با بیانی دیپلماتیک است، چیزی که دولت امریکا قصد ندارد آن را علناً اعلام کند.
تاکتیک «اسپند روی آتش»
در حالی که دولت بایدن گفته که سمت و سوی برنامه هسته‌ای ایران برایش همچنان یک نگرانی جدی است، موضع دوشنبه شب میلر نشان می‌دهد در حالی که امریکا همچنان خارج از برجام است، کاخ سفید درباره محدود ماندن رفتار هسته‌ای احتمالی ایران به یک ارزیابی رسیده است. وال‌استریت‌ژورنال اواخر مردادماه با انتشار گزارشی فاش کرد که بخشی از توافق موقت ایران و امریکا، موافقت ایران با کاهش ذخیره اورانیوم ۶۰ درصد خود به میزان قابل‌توجهی است، چیزی که مقام‌های ایرانی آن را تأیید نکرده‌اند، ولی شواهد و قرائن صحت آن را نشان می‌دهد. ایران حتی بعد از اینکه سه دولت اروپایی اعلام کردند که به لغو تحریم‌های موشکی در ۱۸ اکتبر ۲۰۲۳ (۲۶ مردادماه ۱۴۰۲) مطابق با قطعنامه ۲۲۳۱ پایبند نخواهند ماند، به جای افزایش میزان غنی‌سازی، بازرسان آژانس را تعلیق کرد، چیزی که حالا دولت امریکا آن را پایه استدلال خود کرده تا بگوید حتی «به برجام فکر هم نمی‌کنیم.» در حالی که ارزیابی‌ها در تهران، همچنان این است که می‌توان با امریکا از طریق مذاکرات غیرمستقیم برای بازگشت به برجام به توافق رسید، شواهد نشان می‌دهد که دولت بایدن به رغم مواضع بیان شده ماه‌های اول، اولویتی برای بازگشت به برجام قائل نیست و تنها در پی محدود نگه داشتن برنامه ایران، از طریق توافقات موقتی مانند توافق مردادماه است. تحت چنین شرایطی، اهرم قانون اقدام متقابل و متناسب ایران که بعد از خروج دولت ترامپ از توافق هسته‌ای به تصویب رسید، مسیری گریزناپذیر است. گزارش راهبرد ۲۰۲۳ وزارت دفاع امریکا که اوایل اکتبر منتشر شد، ایران را یک «تهدید دائمی» خوانده که ظرفیت ساخت سلاح هسته‌ای ظرف دو هفته را دارد، ولی تأکید کرده که «ارزیابی می‌شود که ایران به دنبال سلاح هسته‌ای نیست.» یک ناظر مناسبات تهران - واشنگتن با اشاره به این ارزیابی و عدم تمایل امریکا به بازگشت به تعهدات خود می‌گوید: «دولت امریکا در دوره‌هایی که در وضعیت «اسپند روی آتش» قرار نداشته، تمایلی به توافق با ایران نداشته است و صرفاً به طور عمومی درباره بازماندن در‌های دیپلماسی لفاظی می‌کند.»