خبرگزاری شبستان-خراسان جنوبی؛ زهرا مهرور- این روزها خیابان‌ها حال‌و‌هوای کربلا گرفته و هر جا که سر می‌گردانیم هیئات مذهبی را می‌بینیم که صوت حزین نوحه‌هایشان به گوش می‌رسد. حماسه سراسر شور و ایثار امام‌حسین(ع) و یاران گران قدرشان، امروزه حتی با گذشت بیش از هزار سال از آن واقعه، هنوز هم عاشقان حق و حقیقت را در سراسر جهان در دهه اول محرم به تکاپو می‌اندازد.
فرهنگ دینی مردم خراسان جنوبی با عزاداری ایام محرم برای امام حسین (ع) و یاران با وفایشان عجین شده و مردم در گوشه گوشه این استان پهناور با آیین‌هایی ریشه‌دار به بزرگداشت یاد واقعه کربلا و اقامه عزای سرور شهیدان می‌پردازند.
این آیین های عزاداری که ۱۸ مورد از آن نیز در فهرست میراث معنوی کشور نیز ثبت شده، هزاران جوان دلداده به مکتب حسینی را به سمت خود می کشاند و شوری در شهرها به پا می کند که وصف هر کدام شنیدنی است و بیان آن هر چند مختصر، خالی از لطف نیست.
تاکنون مراسم تعزیه بیرجند، مراسم هفت منبر، نخل‌گردانی استان، بیل‌زنی خوسف، نخل‌گردانی درخش، مشعل‌گردانی استان، علم‌گردانی استان، سنگ‌زنی درخش، علم‌بندان درخش، نخل‌بندی و نخل‌گردانی کریت طبس، خیرات عاشورا در شهر گزیک، تکیه‌بندان روستای سرخنگ درمیان و عزاداری امام حسین در حسینیه کبابی بیرجند در فهرست آثار معنوی کشور به‌عنوان آثار ناملموس به ثبت رسیده‌اند.
همچنین علم‌بندان بشرویه، مراسم تعزیه زعفرجن در بشرویه، آیین و مراسم پخت آش بزباش خوسف، مراسم عماری‌پوشی بشرویه، آیین صبح روسیاه در شهرستان‌های سربیشه، طبس، قاینات، بشرویه و سرایان و مراسم پخت غلور در اربعین از دیگر آیین‌هاست که از روزهای منتهی به محرم آغاز می‌شود و تا پس از عاشورای حسینی ادامه دارد.
آیین عقد عَلَم
علم مهم‌ترین وسیله در اجرای مراسم سوگواری محرم به شمار می‌رود در هر یک از نقاط استان هر یک از علم‌ها را به نشانه امام حسین (ع) و اصحابش نامگذاری کرده و هر علم را نمادی از آن شخصیت می‌پندارند. مراسم علم‌بندان یا عقد علم در بیرجند و برخی مناطق دیگر استان در غروب آخرین روز ماه ذی‌الحجه انجام می‌شود که نشانه شروع مراسم ماه محرم هست.
در برخی روستاها این مراسم در روزهای پنجم، ششم و هفتم محرم آغاز می‌شود و علت آن را ورود اهل بیت به کربلا ذکر می‌کنند. علم‌ها اغلب بانی و علم‌چی دارند که صاحب علم محسوب می‌شوند، این کار به طور موروثی از پدر به پسر بزرگ تر خانواده می‌رسد.
روز علم‌بندان مردم را به وسیله چاووشی خوانی یا اعلام از بلندگو آگاه می‌سازند پس از جمع شدن مردم، بزرگان و سادات محل لباس‌ها، دستمال، پارچه‌ها و توغ «towq» علم را می‌بندند و در حین کار اسپند دود می‌کنند، یک نفر چاووشی می‌خواند و دیگران صلوات می‌فرستند.
علم گردانی
علم گردانی از جمله مراسم عزاداری درخراسان جنوبی است که در زمان‌های بسیار دور برای فوت اشخاص مهم و بعدها که اعتقادات مذهبی اسلامی شکل می‌گیرد این رسم نیز رنگ و شکل مذهبی گرفته و به صورت یکی از شیوه‌های عزاداری در ماه محرم اجرا می‌شود.
معمولا از روز چهارم و یا پنجم محرم علم‌گردانی را شروع می‌کنند. صاحب خانه نیز علم‌ها را زیارت کرده و نذورات خود را که شامل نان، پول، گندم، خرما، شیرینی و آجیل بین حاضرین در مراسم پخش می‌کند. قبرستان از دیگر جاهایی است که علم را به آن جا برده و در سر قبرها علم را به زمین می‌گذارند و فاتحه خوانی می‌کنند. مراسم علم‌گردانی در حال حاضر در برخی از روستاهای استان خراسان جنوبی که علم دارند اجرا می‌شود.
پایه‌های علم چوبی و بیشتر آنها سه تا پنج متر ارتفاع و پوششی پارچه‌ای دارند که به آن پیراهن علم و یا پوشش علم می‌گویند و بیشتر به رنگ‌های سبز و سیاه است و رنگ سفید و روشن نیز در آن دیده می شود. علم سبز بیشتر به علم حضرت ابوالفضل العباس(ع) مشهور است و علم سیاه به نام امام حسین (ع) و سایر ائمه شناخته می‌شود.
به بالای علم‌ها توغ وصل می‌شود و زیر توغ دستمال‌های زیادی بسته می‌شود که اکثر آنها نذری بوده و توسط مردم تهیه می‌شود. دستمال‌ها به رنگ‌های گوناگونی است ولی رنگ سبز و سیاه بیش از سایر رنگ‌هاست.
آیین تکیه‌بندان روستای سرخنگ
این مراسم هر ساله در دوم محرم‌الحرام در محل تکیه حاج عبدالرسول از روستای سرخنگ شهرستان درمیان برگزار می‌شود. بنای اولیه تکیه در دوره قاجار احداث و در اوایل انقلاب بازسازی شده است. برای اجرای این مراسم در روز دوم محرم نمایندگانی از اولاد حاج عبدالرسول در محل تکیه حاضر می‌شوند و نخست مراسم علم بندان برای عَلَمی که در صحن تکیه بر پا می‌شود اجرا و بعد آماده‌سازی تکیه برای انجام مراسم ماه محرم و تزئین فضای داخلی تکیه به وسیله پارچه‌های رنگارنگ، کتیبه‌ها و پارچه نوشته‌ها صورت می‌گیرد.
یکی از تزئینات جالب تکیه دستمال‌های آویز و رنگارنگ متعددی است که سراسر سقف تکیه را زینت داده و جلوه‌ای زیبا به تکیه می‌دهد. با انجام مراسم تکیه‌بندان به طور رسمی مراسم عزاداری سرور و سالار شهیدان در روستا آغاز می‌شود. این مراسم نیز در فهرست آثار معنوی کشور به ثبت رسیده است.
مراسم سنگ‌زنی درخش
مردم متدین درخش در خراسان جنوبی با برگزاری آیینی دیرینه به نام «سنگ زنی» در شب پنجم محرم به سوگواری امام حسین (ع) و یاران وفادارشان می‌پردازند. آیین سنگ‌زنی، حكایت سوگواری و عزاداری قوم بنی اسد است كه پس از واقعه روز عاشورا وقتی به كربلا می‌رسند و با پیكرهای بی‌سر و پاره پاره امام حسین(ع) و یارانش مواجه می‌شوند به نشانه عزاداری سنگ‌هایی را بر می‌دارند و به سر و صورت خود می‌زنند.
در آیین سنگ‌زنی ۲ تكه چوب استوانه‌ای هشت سانتی‌متری كه بیشتر از چوب درخت عناب یا گردو ساخته می‌شود و نخی از آن عبور كرده است، پشت دست سنگ‌زنان قرار می‌گیرد و با كوبیده شدن روی یكدیگر، صدای سنگ ایجاد می‌شود.
ریتم موزون تک ضرب و سه ضرب سنگ زدن یا همان دو تكه چوب خراطی شده آن چنان دلنشین است كه اگر برای تماشای آن ساعت‌ها وقت بگذاریم هیچ‌گاه خسته‌كننده و كسل‌كننده نیست. روستای درخش خراسان جنوبی هشت نفر سنگ‌زن دارد كه این كار را از پدرانشان آموخته‌اند و پس از درگذشت پدر، فرزند ذكور ورثه به جای پدر در سنگ‌زنی شركت می‌كند.
این هشت نفر سنگ‌زن از میان خود، یك نفر را به‌عنوان آخوند (نوحه‌خوان) انتخاب می‌كنند، این آیین همراه با هیئت و با آهنگ نوحه، سینه‌زنی یا زنجیرزنی انجام می‌شود، مداحان نیز در آیین سنگ‌زنی نوحه خاصی می‌خوانند. مراسم سنگ‌زنی درخش به شماره ۶۲۶ در فهرست میراث معنوی كشور به ثبت رسید.
مراسم عماری وَرپُوشِم بشرویه
عماری‌آرایی یکی از مراسم و آیین‌های سنتی شهرستان بشرویه که توسط بانوان اجرا می‌شود. «عماری، صندوق مانندی که برای نشستن سوار آن را بر روی پشت شتر یا فیل می‌گذارند». قدمت برگزاری این مراسم به بیش از ۱۰۰ سال پیش می‌رسد. مراسم توسط بانوان در روز اول ماه محرم و در محل سرای سرکه که از بناهای تاریخی شهرستان بشرویه است برگزار می‌شود.
قبل از شروع مراسم سوگواری خواندن و قرائت ادعیه به عنوان مقدمه و ورپوشی عماری (پوشاندن عماری به وسیله پارچه) انجام می‌شود. اسکلت عماری به علت استحکام و دوام بیشتر از چوب درخت چنار یا گردو درست می‌شود، بانوان به وسیله پارچه‌هایی که مخصوص همین کار است و توسط مردم به عنوان نذر اهدا می‌شود عماری را می‌پوشانند و به وسیله نخ و سوزن می‌دوزند.
در اسکلت عماری، قسمت بالای آن دارای یک زوایه‌ای است که این زاویه نمادی از خمیدگی حضرت زهرا(س) در مصیبت امام حسین(ع) است. ۱۴ چادر در رنگ‌ها و نقش‌های مختلف به نیت ۱۴ معصوم انداخته و اطراف آن را با سوزن و نخ می‌دوزند. بعد از این مرحله آینه در جلوی عماری نصب می‌کنند. آینه‌ها معمولا در جلو عماری نصب می‌شود چون عماری همان وسیله انتقال افراد آسمانی به زمین است به نوعی می‌خواهند تعبیر نور و روشنایی را نشان دهند و معمولا ۱۲ آینه به نیت و نماد ۱۲ امام نصب می‌شود.
تعزیه زعفرجن در بشرویه
تعزیه «زعفرجن» آیین نمایشی است از زعفرجن که در روز دهم محرم (عاشورا) به همراه تعدادی از اجنه به همراهی و کمک امام حسین (ع) و یارانشان می‌آیند و امام حسین (ع) پیشنهاد وی را قبول نکرده و رد می‌کند. به محض ورود زعفرجن و چهره به چهره شدن با امام حسین(ع) اجازه ورود به صحنه جنگ می‌خواهد اما امام حسین(ع) در جواب زعفرجن می‌فرماید: «خداوند تو را بیامرزد تو به وظیفه‌ات عمل کرده‌ای اما امروز باید حجت تمام شود».
لباس مخصوص توسط بانوان بشرویه‌ای که در هنر خیاطی مهارت دارند و موروثی (از مادران به دخترها مننتقل شده) دوخته و آماده می‌شود. تعداد افرادی که نقش اجنه دارند بین ۲۰ تا ۳۰ نفر است، سردسته آنها با در دست داشتن علم «علمدار» پشت سر زعفرجن قرار دارد و همچنین یک نفر دیگر به عنوان خدمتکار زعفرجن پشت سر اوست که وسیله‌ای چوبی و چهار ضلعی شکل «چوب درخت گردو یا چنار» به عنوان سایه‌بان یا سایه‌انداز در دست دارد و بالای سر زعفرجن گرفته است.
این وسیله چوبی به «چرخچه» مشهور است (به این علت نامگذاری شده که شبیه دستگاه نخ ریسی سنتی است) و در پشت سر این دو نفر جنیان دیگر قرار دارند که از نظر رتبه و منزلت با هم فرقی ندارند، این آیین و مراسم در فهرست آثار معنوی کشور به ثبت رسیده است.
شبیه‌خوانی
تعزیه در لغت به معنای نمایش مذهبی، سوگواری، عزاداری و یاد بود عزیزان است، ولی در اصطلاح نوعی نمایش مذهبی است که برخلاف معنی لغوی آن، غم انگیزبودن شرط حتمی آن نیست و ممکن است گاهی خنده‌آور هم باشد. در بعضی از روستاهای خراسان جنوبی هنوز تعزیه برگزار می‌شود در حالی که سابق تعزیه یکی از اصلی‌ترین مراسم عزاداری ماه محرم به شمار می‌رفت.
به تعزیه «شبیه خوانی» هم گفته می‌شود و نمایشی است که در آن یکی از وقایع کربلای حسینی را اجرا می‌کنند. قبل از شبیه‌خوانی عده‌ای مقدمات مجلس را مهیا می‌کنند و ابزار و لوازم شبیه را در جای خود قرار می‌دهند که این کار با عَلَم و خیمه برپا کردن، شروع می‌شود. وقتی مقدمات فراهم شد، شخصی به وسیله بوق (نوعی شیپور) و یا بلندگو و یا نواختن طبل افراد محل را به شبیه‌خوانی دعوت می‌کند. در حال حاضر در بیشتر مناطقی که شبیه‌خوانی هنوز از رواج نیفتاده، فقط در روز عاشورا این مراسم را اجرا می‌کنند.
هفت منبر بیرجند و گرفتن حاجات
مراسم هفت منبر از جمله مراسم ایام محرم است که توسط زنان در غروب روز تاسوعا بر پا می‌شود زنان سالخورده، جوان و دختران در هفت، منبری که در ایام محرم در آنها مراسم روضه خوانی انجام شده شمع روشن می‌کنند.
برگزارکنندگان مراسم خادم‌های مسجد، حسینیه و یا منزل هستند، آنها از عصر تاسوعا روی منبر یک پارچه سیاه می‌اندازند و آن را در نزدیکی در مسجد یا حسینیه می‌گذارند و یک مجمه بزرگ و یا تشت پر از گل را روی پله منبر گذاشته و تشتی خالی را هم در پله دیگر می‌گذارند. بانوان در نزدیکی غروب آفتاب به این اماکن می‌روند و پس از نیت، شمع خود را روشن کرده و داخل سینی می‌گذارند و بعد نذورات خود از قبیل خرما، شیرینی و پول را در داخل تشت می‌ریزند و منبر را زیارت می‌کنند و به مکان دیگر می‌روند.
به طور معمول در هر مکان فقط یک شمع روشن می‌کنند ولی اگر مسجدی بسته و یا راه دور باشد احتمال دارد که در یک مکان ۲ شمع روشن کنند. نذوراتی که جمع می‌شود به خادم منبر تعلق دارد وی باید تا پایان مراسم و خاموش شدن شمع‌ها در آنجا بماند و هیچ یک از شمع‌ها را خاموش نکند و صبر کند که شمع‌ها خاموش شود، اشک‌های شمع را هم دور نمی‌ریزند و در مکانی از مسجد جمع‌آوری می‌کنند.
مشعل‌گردانی روستاهای برکوه و خور
مشعل عبارت است از چند تسمه آهنی که به شکل استوانه‌ای درست شده و داخل آن را با کنده چوب آغشته به روغن پنبه دانه و یا نفت پرمی‌کنند و آتش می‌زنند و در کنار آن روشنایی به عزاداری می‌پردازند این مراسم در حال حاضر فقط در روستاهای خور خوسف و برکوه سربیشه اجرا می‌شود.
در روستای برکوه عصر تاسوعا و در روستای خور شب عاشورا مراسم مشعل انجام می‌شود، پس از مراسم آتش را خاموش نمی‌کنند و می‌گذارند تا خودش خاموش شود. مردم برای مشعل احترام زیادی قائل هستند به طوری که برخی زمین‌های زراعی خود را وقف مشعل‌ها کرده‌اند. مراسم مشعل را به یاد مشعل‌هایی که در شب عاشورا در اطراف خیمه ابا عبدالله(ع) روشن بود بر پا می‌کنند. مشعل گردانی در دهه اول محرم برگزار می‌شود و از شب هشتم محرم شروع شده و تا شب عاشورا ادامه دارد. این آیین محرمی خراسان جنوبی نیز در فهرست آثار معنوی کشور به ثبت رسیده است.
بیل‌زنی خوسف
این مراسم که خاص خراسان جنوبی و شهرستان خوسف است، نوعی شبیه‌سازی از تلاش و عزاداری طایفه بنی‌اسد در صحرای کربلا محسوب می‌شود و در فهرست میراث معنوی کشور به ثبت رسیده است. طایفه بنی‌اسد پس از سه شبانه‌روز در میان حزن و اندوه، پیکر مطهر شهدای کربلا را با بیل یا ابزار دیگری که در دست داشتند به خاک سپردند و عاشورای هر سال بیل‌های اهالی خوسف در مراسمی که منحصر به آنان است، روز واقعه را یادآور می‌شود.
آیین بیل‌زنی فقط در شهرستان خوسف و همزمان با ظهر عاشورا به نشانه عشق و ارادت وافر دلدادگان امام حسین (ع) برگزار می‌شود و بسیاری از مردم سایر مناطق نیز برای حضور در این آیین به خوسف می‌آیند. مردم منطقه از دیرباز اعتقاد دارند بیل‌زنی در عصر عاشورا مایه برکت محصولات کشاورزی آنان در سال زراعی می‌شود و کشاورزان در چنین روزی و با شرکت در مراسم بیل‌زنی و نخل‌گردانی، روزی حلال خود را به واسطه امام حسین (ع) از خداوند طلب می‌کنند.
همچنین به هم خوردن بیل‌ها در روز عاشورا نماد رویارویی لشکریان کفر و لشکریان امام حسین (ع) است که جنگ لشکریان یزید علیه لشکر کوچک سیدالشهدا و مظلومیت شهدای کربلا را نشان می‌دهند. این مراسم که توسط ن«ملا علی‌اکبر خوسفی» بنیانگذار حوزه علمیه خوسف بنا نهاده شد، در شهرستان‌های دیگر به چشم نمی‌خورد اما آوازه، شور و حال خاص آن، دلدادگان و عاشقان زیادی را از سراسر کشور به خود جذب کرده است.
مرسوم است هر سال همزمان با روز عاشورا نخل‌ها و دسته‌های سینه‌زنی، زنجیرزنی و بیل‌زنی از محل استقرار هیات خود به سمت خیابان شهید مطهری به حرکت در می‌آیند و با عزاداری، نوحه‌سرایی و مرثیه‌خوانی و سردادن شعارها و نوحه‌ها، با نظم خاصی وارد قتلگاه حسینیه صاحب‌الزمانی می‌شوند. مردم این شهر و حتی سایر نقاط استان در مقابل حسینیه و میدانی که در مقابل آن وجود دارد، گرد هم می‌آیند و بعد از اقامه نماز ظهر عاشورا آیین بیل‌زنی آغاز می‌شود.
این مراسم به گفته مردم در سال ۱۳۲۷ شمسی ممنوع شد و پس از مدتی دوباره به مرحله اجرا درآمد. قدیمی‌ها می‌گویند وقتی برگزاری مراسم بیل‌زنی ممنوع شد، آن سال محصول کشاورزان خشک شد و در نتیجه، آنها بیل‌زنی را باعث خیر و برکت و محفوظ ماندن محصولات کشاورزی از بلایا می‌دانند. برای برپایی آیین بیل‌زنی در هر یک از دو هیات خوسف دو دسته ۱۵ نفری که در مجموع چهار دسته هستند، تشکیل می‌شود و هر یک از نفرات بیل به دست، دایره‌وار و به هم چسبیده بیل‌هایشان را به طرف آسمان می‌گیرند و هنگام حرکت هر یک از نفرات به هوا پریده و تیغه بیلش را به بیل‌های دیگر می‌زند و همه با هم یکصدا می‌گویند «حیدر علی».
گروه دیگری از عزاداران نیز با حمل کجاوه‌ای بزرگ به عنوان نخل و نمادی از تشییع پیکر مطهر امام حسین (ع) و کجاوه یا گهواره‌ای کوچکتر به نشانه تشییع پیکر طفل شیرخوار آن حضرت، نوحه‌سرایی می‌کنند. نخل کوچک جلوی نخل بزرگ و دسته‌های بیل‌زنی، سینه‌زنی و زنجیرزنی هم در جلو آنها به طرف محل موسوم به قتلگاه حرکت می‌کنند و در بین راه هیات و دسته دیگر بیل‌زنی و نخل‌گردانی به استقبال آنها می‌آیند.
در این زمان دسته‌های بیل‌زنی بیل می‌زنند و نخل‌ها را مقابل میدان قتلگاه به حال دویدن می‌گردانند. پس از این مراسم نخل‌ها را به زمین گذاشته و بعد نخل هیات دیگر را به همین ترتیب به قتلگاه می‌آورند. این مراسم در سال ۱۳۹۱ به شماره ۵۰۸ در فهرست میراث معنوی کشور به ثبت رسید و زبانزد است.
منبع:
سایت اداره کل میراث فرهنگی خراسان جنوبی
خبرگزاری ایرنا
پایان پیام/375