محمود خاقانی، مدیرکل سابق امور خزر و آسیای میانه وزارت نفت در هم میهن نوشت:
براساس برخی اظهارنظرها بیش از 28 میدان مشترک هیدروکربوری در آب‌های خلیج‌فارس بین جمهوری اسلامی ایران و عربستان شناسایی شده است. درمیان این میادین فرزاد الف و فرزاد ب حدود 23 تریلیون فوت مکعب ذخایر گاز طبیعی (حدود 652 میلیارد مترمکعب) و میعانات گازی 5000 بشکه درهر میلیارد فوت مکعب (حدود 28 میلیون مترمکعب) دارند.
میدان آرش از سال 1339 – 1960میلادی- بین ایران و کویت مطرح است. در همان دوران نیز برای تعیین سهم هردو کشور توافقاتی به‌عمل آمد که ایران همچنان آن را قبول دارد.
در آن زمان ایران امتیاز حفاری دریایی را، به شرکت نفت انگلیس و ایران با مقاطعه‌کاری بریتیش پترولیوم و کویت به رویال داچ شل (انگلیسی – هلندی) اعطا کردند. این دو امتیاز در بخش شمالی میدان که ذخایر قابل بازیافت آن حدود ۲۲۰ میلیارد مترمکعب (هفت تریلیون فوت مکعب) تخمین زده می‌شد، همپوشانی داشتند.
نکته قابل توجه اینکه در آن دوران گاز طبیعی اهمیتی که امروز دارد را نداشت. به همین دلیل شرکت‌های بی‌پی و شل برای توسعه میدان آرش عجله‌ای از خود نشان ندادند.
۱. شروع حضور ایران در آرش
شرکت ملی نفت ایران درسال 1379 (سال 2000 میلادی) همزمان با مذاکراتی که دولت‌های هفتم و هشتم با اتحادیه اروپا داشت، سرمایه‌گذاری کرد و چاه اکتشافی آرش شماره یک را حفاری و ذخائر گاز طبیعی و وجود نفت خام در مخزن میدان آرش را اثبات کرد.
در آن زمان به دلایل اقتصادی و این واقعیت که میدان آرش از نظر ساختاری یک میدان نیازمند به فناوری‌های نوین بود و باید با همکاری شرکت‌های بین‌المللی نفتی و گازی میدان آرش به مراحل سرمایه‌گذاری لازم به‌منظور ارزیابی اقتصادی، توسعه، تولید و... برسد و نیز اعتراض کویت و ملاحظات سیاسی عملیات شرکت ملی نفت ایران متوقف شد.
در سال 1379 مقامات وقت کویت برای مذاکره و همکاری با شرکت ملی نفت ایران به تهران آمدند. اما متاسفانه به دلایلی تلاش‌های مسئولین وقت وزارت نفت و شرکت ملی نفت ایران برای دست یافتن به یک توافق برد- برد با کویت ناکام ماند و موضوع تا این اواخر هم پیگیری نشده بود.
۲. همه دنبال گاز طبیعی؟
اتحادیه اروپا سعی دارد با توجه به بحران درگیری روسیه و اوکراین برای جایگزین کردن گاز طبیعی وارداتی از روسیه در میادین گاز طبیعی در آسیای میانه، قفقاز، دریای کاسپین –خزر و... خلیج‌فارس- خاورمیانه سرمایه‌گذاری کند. در این میان هند و چین و بسیاری از کشورهای آسیایی نیز چشم امید به واردات انرژی مورد نیاز از خلیج‌فارس – خاورمیانه دارند.
به همین دلیل به‌نظر می‌رسد میانجیگری چین بین ایران و عربستان در راستای یک تفاهم و توافق نانوشته بین‌المللی برای جلوگیری از پیگیری دیپلماسی میدانی در منطقه و تنش‌های نظامی است.
۳. افت واردات انرژی اتحادیه اروپا از روسیه
خبرگزاری‌ها در 18 تیرماه 1402 گزارش دادند که کمیسیون اتحادیه اروپا با انتشار گزارشی از افت ۹۰درصدی واردات نفت خام و فرآورده‌های نفتی روسیه توسط ۲۷ عضو اتحادیه اروپا خبر داد.
بر پایه این گزارش، دراسفندماه 1401 (ماه مارس 2023) تنها یک‌ونیم میلیون تن نفت خام و فرآورده‌های نفتی روسیه توسط اتحادیه اروپا وارد شده، درحالی‌که میانگین واردات ماهانه نفت خام و فرآورده‌های نفتی اعضای اتحادیه اروپا از روسیه در سال 1399 (2021 میلادی) حدود ۱۵ میلیون تن و در سال 1397 (2019 میلادی) حدود ۱۷ میلیون تن بود.
روسیه برای جبران بازار ازدست‌رفته غرب، صادرات نفت خام با تخفیف چشمگیر به چین و هند را شدت بخشیده است. درآمدهای نفت و گاز روسیه درهرحال روند نزولی دارد.
وزارت دارایی روسیه روز شنبه ۱۷ تیرماه 1402 از نصف شدن درآمدهای بودجه از محل صادرات نفت و گاز در نیمه نخست سال جاری میلادی خبر داد. برآورد مرکز مطالعات انرژی و هوای پاک، مستقر در فنلاند، حاکی از آن است که درآمد روزانه روسیه از صادرات نفت خام، فرآورده‌های نفتی، گازطبیعی و زغال‌سنگ از حدود یک میلیارد و دویست میلیون دلار در فروردین‌ماه 1401 به حدود ۷۰۰ میلیون دلار در نیمه تیرماه 1402 رسید.
بخش عمده این کاهش مربوط به صادرات گازطبیعی است؛ به‌طوری که درآمدهای روزانه صادرات گازطبیعی روسیه از ۴۰۰ میلیون دلار در فروردین 1401 به حدود ۴۱ میلیون دلار در نیمه تیرماه 1402 سقوط کرده است.
بر پایه این آمار، حجم صادرات گازطبیعی (از طریق خطوط لوله و گاز طبیعی مایع LNG) روسیه به بازارهای بین‌المللی هم‌اکنون به یک‌سوم حجم دوران پیش از آغاز عملیات ویژه نظامی روسیه به اوکراین سقوط کرده است. شرکت‌های بین‌المللی نفت و گاز با مشارکت شرکت‌های چینی و روسی سرمایه‌گذاری‌های عظیمی در میادین نفت‌وگاز حوزه دریای کاسپین – خزر نظیر میادین تنگیز و کاشگان در قزاقستان، میادین گازی ترکمنستان، جمهوری آذربایجان و... و نیز خلیج‌فارس کرده‌اند.
به‌قرار معلوم لرزه‌نگاری‌های اخیر شرکت‌های بین‌المللی نفتی و گازی در میادین مشترک بین ایران و کویت نظیر آرش و میادین مشترک بین ایران و عربستان نویدهایی را می‌دهد که منافع شرق و غرب در تنش‌زدایی و توقف دیپلماسی میدانی در منطقه و فرامنطقه می‌باشد. به همین دلیل روسیه به ایران پیشنهاد سرمایه‌گذاری در میادین نفت و گاز داده است.
ولی تاکنون اقدام و عمل چشم‌گیری از سوی روسیه مشاهده نشده است. درهمین حال چین نیز درحال مذاکره برای تحکیم حضور در میادین مشترک با عراق در بخش ایرانی می‌باشد و در بخش عراقی میادین مشترک با ایران با شرکت‌های آمریکایی و اروپایی روابط تنگاتنگی دارد. دلیل وابستگی چین و روسیه به مشارکت با شرکت‌های غربی این واقعیت است که چین و روسیه هنوز به فناوری‌های لازم برای اکتشاف، ارزیابی اقتصادی، توسعه، تولید و... در میادین بسیار پیچیده نظیر فاز 11 پارس‌جنوبی، آرش، آب‌های عمیق دریای کاسپین – خزر و... را ندارند.
به‌طور مثال پس از خروج دولت ترامپ از برجام شرکت توتال فرانسه که با مشارکت چین قرارداد توسعه فاز 11 پارس‌جنوبی را با شرکت ملی نفت ایران امضاء کرده بود، از مشارکت فاز 11 پارس‌جنوبی خارج شد و وقتی وزیر نفت دولت دوازدهم به چین رفت و پیشنهاد داد که سهام شرکت توتال هم به طرف چینی واگذارشود، از آنجایی‌که طرف چینی می‌دانست قادر به توسعه میدان پیچیده‌ای نظیر پارس جنوبی نیست، تحریم‌های آمریکا را بهانه کرد و اقدام و عملی انجام نداد. این تجربه را شرکت ملی نفت ایران با شرکت‌های روسی و چینی در میادین مشترک با عراق هم دارد.
۴. تنش‌آفرینی در میدان آرش چرا؟
پس از توافق ایران و عربستان برای تنش‌زدایی بین دو کشور با میانجیگری چین انتظار می‌رفت که با جذب همکاری شرکت‌های بین‌المللی و منابع مالی مورد نیاز و تکنولوژی پیشرفته میادین مشترک بین ایران و عربستان و نیز میدان آرش مورد بهره‌برداری مشترک قرار گیرند.
اما، تنش ایجادشده بین ایران، کویت و عربستان ابتدا با بیانیه وزارت امورخارجه کویت مرتبط با میدان آرش و سپس حمایت عربستان از کویت موجب تعجب بسیاری از صاحبنظران و کارشناسان اقتصاد انرژی شد.
نکات قابل توجه درباره شروع مناقشه اخیر مرتبط با میدان آرش:
1- در تاریخ ششم تیرماه 1402 جناب خجسته‌مهر در سمت معاون وزیر نفت (سمتی که هرچه بگوید یعنی از طرف دولت و حکومت سخن می‌گوید) و مدیرعامل شرکت ملی نفت ایران (سمتی در یک شرکت اصلی تابعه وزارت نفت که حرف مدیرعامل تعهدی از طرف دولت و حکومت ایجاد نمی‌کند) گفت: «آمادگی کامل برای آغاز حفاری در میدان مشترک آرش وجود دارد و منابع قابل‌توجهی را برای اجرای طرح توسعه این میدان در هیئت‌مدیره شرکت ملی نفت ایران مصوب کرده‌ایم و با آماده شدن شرایط، حفاری را در میدان مشترک آرش آغاز می‌کنیم.»
2- درتاریخ 13 تیرماه 1402 به گزارش خبرگزاری رسمی کویت، سعد البراک، وزیر نفت کویت گفت: «ما به طور قاطع فعالیت‌های ایران در اطراف میدان گازی فراساحلی الدوره را رد می‌کنیم.» الدوره نام میدانی است که در ایران آرش نام‌گذاری شده است.
وی ادعا کرد که این میدان «ثروت طبیعی کویت و عربستان است و تا زمان ترسیم مرزهای دریایی، هیچ طرف ثالثی در آن حقی ندارد.» وی افزود: «از ادعاها و نیات ایران پیرامون میدان الدوره که با ساده‌ترین قواعد روابط بین‌الملل منافات دارد، غافلگیر شدیم.»
3- حکومت آل‌سعود هم بلافاصله بیانیه‌ای صادر کرد و از کویت حمایت کرد و مدعی شد که ایران در میدان آرش سهمی ندارد. در هر حال کویت و عربستان، ایران را برای تعیین حدود و ثغور مرزی به مذاکره دعوت کردند.
4- مجدداً درتاریخ 18تیرماه 1402 سعد البراک، وزیر نفت کویت گفته بود کشورش به همراه عربستان سعودی حقوق «انحصاری» در این میدان گازی دارند و از ایران خواسته بود با تعیین مرزهای آبی مستندات خود را در این زمینه اعتبارسنجی کند. وزیر نفت کویت گفته: «تا این لحظه، این حق انحصاری کویت و عربستان در میدان الدوره است و هر کس که ادعایی دارد باید مرزهای خود را تعیین کند.
اگر حقی داشته باشد براساس قوانین بین‌الملل در آن سهیم خواهد بود.» او تلویحاً با اشاره به ایران گفته: «طرف دیگر ادعاهایی دارد که مبتنی بر مرزهای روشن دریایی نیست.» مشابه این اظهارات را هم به نوعی مقام‌های سعودی مطرح کرده‌اند.
5- ناصر کنعانی، سخنگوی وزارت امور خارجه روز 19 تیرماه 1402 به خبرنگاران گفت که جمهوری اسلامی در چارچوب مذاکرات دوجانبه با کویت در حال پیگیری موضوع است. او توضیح بیشتری در این باره نداد.
6- اتفاقات اخیر در حالی است که روابط ایران و عربستان به‌تازگی پس از سال‌ها تیرگی، بهبود یافته است. آیا این موضوع به مورد تازه‌ای از اختلاف میان دو کشور مبدل شده است؟
7- دعوت عربستان از ایران برای گفت‌وگو درباره میدان گازی آرش در حالی است که محسن خجسته‌مهر، معاون وزیر نفت و مدیرعامل شرکت ملی نفت ایران درروز ششم تیرماه 1402 گفته بود که میدان نفتی مشترک تعیین‌تکلیف‌نشده‌ای بین ایران و عربستان وجود ندارد و «با توجه به احیای روابط بین دو کشور کارهای مقدماتی برای انجام همکاری دوجانبه آغاز شده است.»
8- تعیین مرزهای دریایی و مشخص کردن سهم کشورها در میدان گازی آرش با توجه به تجربیات گذشته نیازمند زمان و مذاکرات طولانیست.
9- سوال این است که چرا دراین مقطع معاون محترم وزیر نفت و مدیرعامل شرکت ملی نفت ایران ضروری دانست که روز ششم تیرماه 1402 مطالبی را بیان کند که شاید می‌دانست موجب مناقشه بین ایران، کویت و عربستان می‌شود؟
10- چرا کویت و عربستان تصمیم گرفتند که به‌فوریت و با لحنی که شروع یک مناقشه را نوید می‌دهد به معاون وزیر نفت و مدیرعامل شرکت ملی نفت ایران پاسخ بدهند؟
11- برخی از گزارش‌ها که به‌طور رسمی توسط کویت تائیدنشده حاکی از آن است که شرکت شل برای کویت لرزه‌نگاری‌های تازه‌ای در میدان الدوره که در ایران آرش نام‌گذاری شده است انجام داده و تخمین ذخائر گازی میدان آرش بیشتر از میزان حجمی است که در گذشته تخمین زده شده بود.
درهمین حال این ادعا مطرح است که در چارچوب تعیین مرزهای دریایی جدید میزان چهل درصدی که قبلاً در سال 1338 (1960 میلادی) به ایران تعلق می‌گرفت شاید میزان کمتری سهم ایران از میدان آرش باشد.
12- اگرچه کویت از سال 1353 (1975 میلادی) در بخشی از میدان الدوره در بخش کویت بهره‌برداری می‌کند و درسال 1401 با عربستان قراردادی را برای توسعه سهم کویت و عربستان از میدان مذکور به امضاء رساندند، هردو کشور کویت و عربستان نگرانی خاصی در این رابطه که ایران در میدان آرش سهیم باشد، ندارند.
بلکه به توصیه شرکت‌های بین‌المللی نفت و گاز فعال در کویت و عربستان پس از اینکه معاون وزیر نفت و مدیرعامل شرکت ملی نفت ایران گفت که آماده حفاری در میدان آرش هستند، موضوع تعیین مرزها را مطرح کردند که یک مذاکره طولانی است و از حفاری طرف ایرانی در میدان آرش جلوگیری می‌کند. چرا؟
13- پاسخی که می‌توان به این سوال داد مروری بر این واقعیت می‌باشد که حفاری‌های انجام‌شده در میادین نفت خام و گاز طبیعی در داخل مناطق خشکی ایران و آب‌های خلیج فارس و دریای کاسپین – خزر بیشتر جنبه سیاسی دارند و تعداد چاه‌هایی که به‌دلیل اشتباهات متعدد آسیب دیده‌اند نگران‌کننده است.
14- بنابراین، کویت و شرکت‌های طرف قرارداد کویت نگران هستند که با یک حفاری غیرحرفه‌ای ساختار میدان آرش که یکی از میادین بسیار سخت و پیچیده نیازمند فناوری‌های جدید و دانش بروز می‌باشد با حفاری توسط طرف ایران آسیب ببیند.
15- درهرحال سوال مهم این است که جناب آقای خجسته‌مهر براساس چه نیاز و هدفی در ششم تیرماه 1402 مطالبی را بیان کردند که می‌توانست صبر کند و در زمان مناسب و پس از هماهنگی‌های لازم و مذاکراتی که وزارت امور خارجه مدعی است با کویت به‌صورت دوجانبه درحال پیگیری است، بیان کند؟
16- نهایتاً آیا باند‌های مافیایی نظیر کاسبان تحریم و کاسبان دیپلماسی میدانی در تهران، لندن، واشنگتن، تل‌آویو و... به‌طور متحد فعال شده‌اند که اجازه ندهند میانجی‌گیری چین موفق شود تا روابط تهران با همسایگان بهبود یابد؟
