تعادل|
سال‌هاست که مساله دیپلماسی آب به یکی از چالش برانگیزترین مسائل کشور تبدیل شده است، آنچه بیش از همه مورد توجه قرار گرفته عملکرد ضعیف مسوولان در قبال این دیپلماسی است. عملکردی که باعث شد هامون خشک شود و در مرزهای غربی نیز مشکلات آبی بیش از پیش نمایان شود. ما در دیپلماسی آب با همسایگان شرقی و غربی خود درست عمل نکرده‌ایم.
این واقعیتی است که باید پذیرفته شود، باید مسوولان در این باره پاسخگو باشند، چرا که وقتی مشکلات آبی در مناطق مختلف کشور به دلیل عدم روابط درست با همسایگان به وجود می‌آید، قبل از هر چیز این زندگی انسان‌های ساکن در این مناطق است که با مشکل مواجه می‌شود، چند سال است که برداشت آب از هوتک‌ها باعث شده تا بچه‌های سیستان و بلوچستان دستانشان قربانی این دیپلماسی غلط شود. چند سال است که عدم توافق درست مسوولان با کشورهای همسایه باعث شده تا سایه خشکسالی بر رودها و تالاب‌های ما بیفتد و زندگی مردم را با اختلال مواجه کند.
مساله دیپلماسی آب با همسایه شرقی از زمان مستقر شدن طالبان در این کشور رنگ و بوی دیگری به خود گرفته است. در واقع اوضاع از آن چیزی که گفته می‌شود هم بدتر به نظر می‌رسد، هر چند باز هم مسوولان و البته رییس دولت سعی دارند با صدور دستورات مختلف این مشکل را حل کنند، اما مساله اینجاست که واقعا پیگیری و رفتارهای عاجل در این باره تاثیرگذارتر خواهد بود یا صدور دستوراتی که معلوم نیست چقدر از آنها قابل اجرا و چه میزان برای اجرایی شدن نیاز به گذشت زمان دارند. مساله اینجاست که ما در شرق و نه در غرب نتوانسته‌ایم شرایط را به گونه‌ای رقم بزنیم که همسایگانمان حقابه مربوط به ایران را در کشور خود حبس نکنند. از یک طرف افغانستان سال‌هاست حقابه هیرمند را به ایران نمی‌دهد یا این حقابه به صورت ناچیز داده می‌شود از سوی دیگر هم ترکیه با ساختن سد‌های مختلف بر روی ارس همچنان به خشکسالی در دامنه غربی ایران دامن می‌زند.
اولویت نداشتن دیپلماسی آب مانع موفقیت است
عاطفه هارونی، کارشناس مطالعات آبی در این باره به «تعادل» می‌گوید: این موضوع که تنش آب به‌‌رغم توافقات موجود میان ایران، افغانستان، ترکیه و عراق همچنان تداوم داشته و این توافقات در طول سال‌ها نتوانسته از بروز بحران آبی در حوزه رودخانه‌های مرزی جلوگیری کند، نشان‌دهنده آن است که این توافقات از ظرفیت کافی برای مدیریت رودخانه‌های مرزی برخوردار نیستند؛ در نتیجه سازوکار دیگری باید در دستور کار قرار بگیرد که آن سازوکار می‌تواند چندجانبه‌گرایی در حوزه دیپلماسی آب باشد.
او می‌افزاید: از آنجا که موضوع مدیریت آبی در افغانستان علاوه بر ایران، ترکمنستان را نیز به واسطه رود هریرود، مدیریت منابع آبی در ترکیه، علاوه بر ایران، عراق و سوریه را نیز به واسطه بالادست بودن ترکیه تحت تاثیر قرار می‌دهد، به‌طور حتم راه‌حل بحران آبی را باید در پیگیری دیپلماسی آبی چندجانبه به‌جای دوجانبه دنبال کنیم. موضوعی که حسن روحانی، رییس‌جمهور پیشین نیز بر آن تاکید داشت این امر بود که مسائل دیپلماسی راه‌حل دوجانبه ندارد.
این کارشناس مطالعات آبی در بخش دیگری از سخنانش می‌گوید: مساله اینجاست که مساله دیپلماسی آب بیشتر از آنکه به میحط زیست ربط داشته باشد یک موضوع سیاسی است اما دلیل اینکه ما نتوانسته‌ایم در این دیپلماسی موفق عمل کنیم این است که در کشور ما دیپلماسی آب اولویت چندانی نداشته است. در حال حاضر اداره کل دیپلماسی آب که ذیل معاونت حقوقی وزارت امور خارجه کار خود را آغاز کرده بود، پس از تغییراتی که در این وزارتخانه صورت گرفت به کار خود پایان داد و امروز مشخص نیست متولی دیگری در این زمینه وجود دارد یا نه؟
ماموریت ویژه دیپلماسی برای نجات «هیرمند»
حال اما مساله ماموریت ویژه برای نجات هیرمند، به سرخط خبرها برگشته است. روز چهارشنبه علی‌اکبر محرابیان - وزیر نیرو - ضمن اشاره به دستور رییس دولت مبنی بر پیگیری حقابه هیرمند تا حصول نتیجه اظهار کرد: پیرو دستور ویژه رییس دولت به منظور تعیین تکلیف مساله آب شرق کشور، دوشنبه (۲۵ اردیبهشت) جلسه‌ای با حضور دستگاه‌های ذی‌ربط در این موضوع تشکیل شد. در این جلسه ابعاد مختلف حل مساله حقابه هیرمند مورد بررسی قرار گرفت و پس از گزارشاتی که دستگاه‌های مختلف ارایه کردند، تصمیماتی به منظور احقاق حق ایران اتخاذ شد. وی اضافه کرد: مطابق گزارش‌های ارایه شده در این جلسه، دولت طالبان متعهد به عملیاتی کردن معاهده هیرمند و پرداخت حقابه ایران بر اساس این معاهده شده است. دولت برای تامین منابع آب هیرمند گام‌های جدی تعریف کرده و بر اساس برنامه‌ریزی انجام شده ما حقابه ایران از رود هیرمند را وصول خواهیم کرد.
اهمیت هیرمند و تالاب بین‌المللی هامون
هیرمند یا هلمند نام رودی است که از ولایت هلمند افغانستان روان می‌شود و به دریاچه هامون که دریاچه‌ای مشترک میان افغانستان و ایران است سرریز می‌شود. دریاچه و تالاب بین‌المللی هامون سومین دریاچه بزرگ ایران پس از دریاچه خزر و دریاچه ارومیه و همچنین هفتمین تالاب بین‌المللی جهان و دوازدهمین ذخیره‌گاه زیست‌کره کشور محسوب می‌شود که در سال ۹۵ در شبکه جهانی ذخیره‌گاه‌های زیست کره در یونسکو ثبت شده است. بخش اصلی این ذخیره‌گاه، پناهگاه حیات وحش هامون با تالاب‌های مهم در آن است. وسعت کل ذخیره‌گاه نیز ۹۷۷ هزار و ۱۵۸ هکتار است.این ذخیره‌گاه بخشی از حوزه فرامرزی هیرمند است که تنها ۱۷ درصد آن در ایران واقع شده است و در حقیقت بخش انتهایی حوزه را تشکیل می‌دهد. منطقه حفاظت‌شده هامون به دلیل قرار گرفتن در مرکز مناطق کویری و نیمه کویری کشورهای ایران و افغانستان، تنها مامن زیست پرندگان مهاجر شرق کشور است.
تالاب هامون از سه بخش هامون «صابوری» در شمال سیستان، هامون «پوزک» که ۹۰ درصد آن در کشور افغانستان و ۱۰ درصد آن در ایران است و هامون «هیرمند» تشکیل شده است که در زمان‌های فراوانی آب این سه بخش به یکدیگر می‌پیوندند و دریاچه مشترک هامون میان کشورهای ایران و افغانستان را تشکیل می‌دهند. درنتیجه در پروژه هامون سه قسمت هامون هیرمند، هامون صابونی و هامون پوزک حائز اهمیت است که مهم‌ترین منبع تعذیه‌کننده آن رودخانه هیرمند است. این رود از بلندی‌های «کوه‌بابا» سرچشمه می‌گیرد و در سد کمال خان ۷۰ کیلومتری مرز ایران وارد کشور می‌شود که با توجه به میزان آبدهی و حق‌آبه‌ای که باید به این دریاچه اختصاص یابد اما نیافته، معضلاتی برای مردم بومی منطقه به وجود آورده است که پنج شهرستان شمالی سیستان و بلوچستان را در بر می‌گیرد.
نگرانی‌ها نسبت به وضعیت هامونِ پس از افتتاح سد کمال‌خان
از فروردین ماه سال ۱۴۰۰ اقدام جدید دولت افغانستان و افتتاح سد کمال‌خان در ولایت نیمروز در نزدیکی مرز ایران و در مسیر رودخانه هیرمند، موجب افزایش نگرانی کارشناسان و فعالان حوزه محیط زیست درباره وضعیت تالاب هامون شده است چراکه به گفته این کارشناسان، رودخانه یک سامانه و موجود طبیعی است که از مکانی سرمنشا می‌گیرد و به مکان دیگری که مانند تالاب سرریز می‌شود و مرز را به رسمیت نمی‌شناسد. اول مردادماه ۱۴۰۱ علی سلاجقه - رییس سازمان حفاظت محیط زیست - درباره آخرین پیگیری‌ها درباره رهاسازی حقابه هیرمند به ایسنا گفت: وزارت نیرو با همتایان خود در کشور افغانستان جلسه داشته اما متاسفانه این جلسات به نتیجه نرسیده است چون طرف مقابل زیر بار اعداد و ارقام ما نمی‌رود.
هامون تشنه نیازمند توجه ویژه
در همان زمان ایران با سیل‌های تابستانی مواجه شده بود اما در پی وقوع این سیلاب در نقاط مختلف کشور تالاب‌های ایران آبگیری چندانی نشده بودند، به‌طوری‌که آرزو اشرفی‌زاده - مدیرکل دفتر حفاظت و احیای تالاب‌های سازمان حفاظت محیط زیست - با اشاره به وضعیت تالاب هامون به ایسنا گفت: علی رغم ورود آب به بالادست حوضه هیرمند و پشت سد کمال خان، تالاب هامون هیچ آبگیری از رودخانه هیرمند در افغانستان نداشته و در حال حاضر ۱۰۰ درصد خشک است. سال ۱۴۰۰ نیز به دلیل ایجاد انحراف در مسیر رودخانه هیرمند، تالاب هامون از این رودخانه آبگیری نکرد. او تاکید کرد: سازمان حفاظت محیط زیست علاوه بر معاهدات جاری بین دو کشور در بحث آب شرب و کشاورزی، پیگیری برای جریان یافتن آب از مسیر طبیعی هیرمند به جهت حفظ حیات تالاب هامون را خواستار شده است چراکه حیات تالاب هامون به سیلاب‌ها وابسته است.
افغانستان به وعده خود عمل نکرد!
آخر مردادماه همان سال مدیرکل دفتر حفاظت و احیای تالاب‌های سازمان حفاظت محیط زیست ضمن اشاره به اینکه افغانستان در اواسط مردادماه قول داده بود که دیگر هیچ انحراف آبی از مسیر طبیعی رود هیرمند از بند کمال خان به سمت گود زره نداشته باشد گفت که تصاویر ماهواره‌ای نشان می‌دهد که انحراف آب برای دومین بار در حال انجام است.
اشرفی‌زاده درباره انحراف آب از هیرمند توضیح داد: در سال ۱۴۰۰ شاهد انحراف آب از مسیر طبیعی رودخانه هیرمند به سمت گودزره بوده‌ایم که با این اقدام هیچ‌گونه ملاحظات زیستی بین‌المللی و قواعد بین‌المللی و حسن همجواری دو کشور رعایت نشد و در نهایت آبی از این حوضه وارد کشور ما نشد و در تامین آب شرب نیز دچار مشکل شدیم. این موضوع در مذاکرات اخیر وزارت نیرو دنبال شده است. وزیر نیرو به عنوان نماینده ایران موضوع را پیگیری کرد و کشور افغانستان در اواسط مردادماه قول داده بود که دیگر هیچ انحراف آبی از مسیر طبیعی رود هیرمند از بند کمال خان به سمت گود زره نداشته باشد اما تصاویر ماهواره‌ای طی امروز موید این است که انحراف آب برای دومین سال در حال انجام است. اگر این اتفاق بیفتد، عدم رعایت حسن همجواری دو کشور را ثابت می‌کند و وضعیت تامین حقابه تالاب هامون بدتر می‌شود و مردم کشور افغانستان نیز از ریزگردهایی ناشی از تالاب هامون، متضرر خواهند شد.