شهاب شهسواري
كمتر از يك هفته بعد از اعلام خبر غيرمنتظره ازسرگيري روابط ديپلماتيك ايران و عربستان در بيانيه‌اي كه در پكن با حضور مقام‌هاي ارشد امنيتي ايران و عربستان امضا شد، روز گذشته اعلام شد كه علي شمخاني، دبير شوراي عالي امنيت ملي در ادامه رايزني‌هاي منطقه‌اي خود، امروز پنجشنبه در راس هيات بلندپايه امنيتي، اقتصادي و بانكي به امارات متحده عربي سفر مي‌كند. حضور هياتي از مسوولان بانكي و اقتصادي در تيم همراهان علي شمخاني در سفر به امارات نشان مي‌دهد كه طيف وسيعي از موضوع‌ها در دستور كار گفت‌وگوهاي تهران و ابوظبي قرار دارد. برخلاف عربستان سعودي كه روابط خود را بعد از رويدادهاي سال ۱۳۹۴ كاملا با تهران قطع كرد، اما امارات به‌رغم كاهش سطح روابط، روابط اقتصادي و تجاري خود را با تهران حفظ كرد. با اين حال وضعيت روابط سياسي ايران و امارات متحده عربي تاكنون كاملا به وضعيت عادي بازنگشته است. تحليلگران معتقدند كه با قرار گرفتن روابط تهران و رياض در مسير عادي‌سازي، اين فرصت فراهم مي‌شود كه ايران با ديگر كشورهاي متحد عربستان در منطقه نيز روابط خود را بهبود دهد.
اين خبر ابتدا بدون ذكر مقصد سفر از سوي نورنيوز، رسانه منتسب به شوراي عالي امنيت ملي اعلام شد. نورنيوز با انتشار پيامي در شبكه اجتماعي توييتر نوشت: «دريابان علي شمخاني، دبير شوراي عالي امنيت ملي تا قبل از پايان سال جاري به يكي از كشورهاي عربي منطقه سفر مي‌كند. هدف از اين سفر، ملاقات با مقامات عالي آن كشور و حل و فصل چند پرونده مهم امنيتي و اقتصادي است.» ساعتي بعد، پايگاه خبري امواج مديا، در خبري به نقل از منابع آگاه نوشت كه مقصد سفر شمخاني امارات متحده عربي است. بلافاصله بعد از انتشار اين خبر، نورنيوز با انتشار پيامي ديگر در توييتر اين گزارش را تاييد كرد و نوشت: «دريابان شمخاني پنجشنبه ۲۵ اسفند به دعوت رسمي همتاي خود به امارات سفر مي‌كند و علاوه بر مذاكره با همتاي اماراتي با مقامات بلندپايه اين كشور پيرامون مسائل دوجانبه، منطقه‌اي و بين‌المللي گفت‌وگو خواهد كرد. مسوولان عالي اقتصادي، بانكي و امنيتي دبير شوراي عالي امنيت ملي را همراهي مي‌كنند.» طحنون بن زايد، مشاور امنيت ملي رييس امارات متحده عربي، آذر ماه سال ۱۴۰۰، بعد از سال‌ها كاهش سطح روابط ميان تهران و ابوظبي، نخستين مقام بلندپايه امارات متحده عربي بود كه به تهران سفر كرده بود.
امواج مديا در اين مورد نوشت: قرار است شمخاني علاوه بر ديدار با همتاي اماراتي خود طحنون بن زايد با شيخ محمد بن زايد آل نهيان، رييس امارات متحده عربي نيز ديدار كند. افزايش آشكار تعامل ايران و امارات به دنبال سفر اخير شمخاني به چين است، جايي كه او مذاكراتي با عربستان سعودي را رهبري كرد و در 10 مارس اعلام شد كه سفارتخانه‌هاي دو كشور در تهران و رياض ظرف دو ماه آينده بازگشايي خواهند شد. توافق اخير ايران و عربستان در چين به دنبال دوره‌هاي متعدد مذاكرات در عراق و عمان بين مقامات ايراني و سعودي در سال‌هاي ۲۰۲2-۲۰۲1 صورت گرفت. يك منبع آگاه عربي كه نخواست نامش فاش شود، به امواج مديا گفت: «برنامه سفر [شمخاني] به امارات از قبل وجود داشت و قرار بود دو هفته پيش انجام شود، اما به دليل توافق با چين به تعويق افتاد.» تاريخ دقيق سفر آينده نامشخص است. با اين حال، منابع در منطقه به امواج مديا گفته‌اند كه اين تعامل آشكار در پي تلاش‌هاي بازيگران منطقه‌اي براي پيشبرد گفت‌وگو صورت مي‌گيرد. يك منبع آگاه عربي در اين خصوص مي‌گويد: «از هر دو طرف ايراني و اماراتي خواسته شد كه اين رايزني‌ها را براي پيشبرد همكاري‌هاي منطقه‌اي سازماندهي كنند. در اين سفر همچنين درباره توافق هسته‌اي و راه‌حل‌هاي رفع تحريم‌ها نيز صحبت‌هايي خواهد شد.» با اين شرايط، انتظار مي‌رود كه تمركز سفر شمخاني علاوه بر مسائل امنيتي، سرمايه‌گذاري و تجارت باشد. امارات متحده عربي به شدت از سوي ايالات متحده امريكا تحت فشار قرار دارد تا جلوي جريان ورود ارز به ايران را بگيرد، با اين حال امارات متحده عربي همچنان به عنوان يكي از دو شريك تجاري اصلي ايران در كنار چين باقي مانده است. در شرايطي كه امريكا براي تنگ‌تر كردن حلقه تحريم‌ها عليه ايران تلاش مي‌كند، امارات متحده عربي يكي از اصلي‌ترين مجاري تنفس اقتصاد و مناسبات تجارت خارجي ايران محسوب مي‌شود.
نمي‌توانيم نسبت به كشورهاي منطقه‌اي بي‌تفاوت باشيم
داوود غراياق زندي، استاد دانشگاه و تحليلگر مسائل منطقه در گفت‌وگو با «اعتماد» مي‌گويد: «رابطه ما با كشورهاي عربي بسيار مهم است و سابقه هم نشان داده است كه نمي‌توانيم نسبت به اين كشورها بي‌تفاوت باشيم.» وي معتقد است كه ايران تا پيش از اين تلاش مي‌كرد كه با سياست نگاه به شرق، در مقابل رويكرد غربي همسايگان عربش توازن ايجاد كند، اما اين سياست با شكست مواجه شده است.
غراياق زندي مي‌گويد: «پيش از اين تصور غالب در حاكميت اين بود كه اگر تحولي در نظم بين‌المللي ايجاد شود و گرايش به سمت شرق داشته باشيم، شايد اوضاع تا حدي تغيير كند، چراكه اين موضوع مي‌تواند دست برتري به ما در منطقه بدهد. تصور اين بود كه تقويت رابطه تهران با چين و روسيه، اجازه مي‌دهد در مقابل رابطه عربستان و شيخ‌نشين‌هاي منطقه با غرب، توازني ايجاد كنيم. اما همزمان با اين رويكرد در ايران، شاهد بوديم كه كشورهاي عربي هم با چين و روسيه ارتباط خود را تقويت كرده‌اند. به اين دليل بيش از پيش مشخص شده است كه نمي‌توانيم تحولات منطقه را ناديده بگيريم و با تكيه بر نيروي بيروني تلاش بر ايجاد توازن در منطقه كنيم. كشورهاي عربي هم مانند ما تحولات نظم بين‌الملل را دنبال مي‌كنند. چين با عربستان و كشورهاي عربي منطقه ارتباط قوي ايجاد كرده است.»
چين هم به ارتباط با كشورهاي عربي منطقه علاقه‌مند است، به خصوص كه بحث انرژي براي چين بسيار اهميت دارد و ايران فقط مي‌تواند بخشي از انرژي مورد نياز چين را فراهم كند. ميزان فروش انرژي از سوي كشورهاي عرب خليج‌فارس به چين، هم به مراتب از ايران بيشتر است و هم نسبت به فروش انرژي ايران پايدارتر و به دليل تحريم‌هاي امريكا عليه ايران، كم ريسك‌تر است. راياق زندي درخصوص نقش چين در ميانجيگري ميان ايران و عربستان مي‌گويد: «درخصوص نقش چين جهان هنوز از پايان دوره تك قطبي و يكجانبه‌گراي امريكايي فاصله دارد، اما چين به هر حال يك قدرت موثر است و قدرت جديدي است كه شكل مي‌گيرد. هم چين و هم كشورهاي عربي منطقه تلاش مي‌كنند تا بازيگري خود را در تحولات بين‌المللي افزايش دهند.» وي معتقد است: «ما متوجه شديم كه نمي‌توانيم فقط با تكيه به بازيگران جديدي كه وارد منطقه شده‌اند، نظم را تغيير دهيم.»
آمادگي عربستان براي سرمايه‌گذاري در ايران
محمد الجدعان، وزير دارايي عربستان در دومين دوره كنفرانس بخش مالي گفت: «بعد از توافق بين دو كشور، سرمايه‌گذاري‌هاي عربستان در ايران ممكن است بسيار به سرعت اتفاق بيفتد.» وي افزود: «فرصت‌هاي زيادي براي سرمايه‌گذاري عربستان در ايران وجود دارد و موانعي براي سرمايه‌گذاري با ايران در سايه برقراري ثبات در منطقه و احترام به مفاد توافق وجود ندارد.» الجدعان تصريح كرد كه ايران همسايه ما بوده و هست و براي صدها سال خواهد بود. وي خاطرنشان كرد كه مادامي كه به توافقات پايبند بوده، حقوق حاكميتي و عدم دخالت در امور داخلي و كنوانسيون‌هاي سازمان ملل را رعايت كنيم، هيچ مساله‌اي وجود ندارد كه جلوي عادي‌سازي روابط و سرمايه‌گذاري را بگيرد. براي تمركز بر توسعه اقتصادي، ما و آنها به ثبات نياز داريم. غراياق زندي به «اعتماد» مي‌گويد: «مناسبات دوجانبه با عربستان مهم‌ترين رابطه منطقه‌اي براي تهران است و اگر ۷ سال پيش هم جريان‌هايي باعث نمي‌شدند كه رابطه ما با عربستان به هم بخورد، خيلي از مسائل منطقه‌اي مي‌توانست شكل ديگري داشته باشد و حتي ممكن بود خروج امريكا از برجام در سال ۲۰۱۸ به اين شكل رقم نخورد. اگر ما بتوانيم ابعاد مختلف رابطه با عربستان و كشورهاي عربي منطقه را درنظر بگيريم، سياست عاقلانه‌اي در پيش گرفته‌ايم.»
ضرورت گفت‌وگوهاي اقناعي در روابط با كشورهاي منطقه
داوود غراياق زندي، استاد دانشگاه و تحليلگر مسائل منطقه معتقد است كه ايران براي بهبود روابط با كشورهاي منطقه بهتر است كه برخي از مسائل را كه تا پيش از اين از گفت‌وگو در مورد آنها خودداري مي‌كرد، روي ميز مذاكره با كشورهاي منطقه قرار دهد. وي مي‌گويد: «براي تعميق روابط با كشورهاي منطقه، ايران بايد بتواند روي دو مساله با اين كشورها گفت‌وگو كند. نخست مساله برنامه موشكي ايران است. نگراني كشورهاي منطقه در مورد برنامه موشكي ايران اين است كه اين برنامه به نوعي با برنامه هسته‌اي ايران مرتبط باشد. تهران بايد كشورهاي منطقه را در اين مورد قانع كند.» اين استاد دانشگاه معتقد است: «مساله دوم اين است كه بيش از اينكه مشكلات ما با كشورهاي منطقه مربوط به مسائل دوجانبه باشد، مرتبط با نگراني‌ها در مورد سياست‌هاي منطقه‌اي ايران است، ايران در اين زمينه هم بايد بتواند به صورت اقناعي با همتايان منطقه‌اي خودش گفت‌وگو كند. موضوع‌هايي مانند مسائل عراق، يمن، سوريه، فلسطين و حتي سياست ايران در قبال بحرين، از جمله مسائلي هستند كه در روابط ايران با كشورهاي منطقه تعيين‌كننده محسوب مي‌شوند. اگر ايران نتواند در مورد اين مسائل با دولت‌هاي منطقه مصالحه كند، مانند همه تلاش‌هاي پيشين در بهبود روابط با عربستان و ديگر كشورهاي منطقه، اين تلاش هم با شكست مواجه خواهد شد.» ايران و عربستان در طول 4 دهه گذشته مشكلات عمده‌اي در رابطه با يكديگر داشته‌اند. هر دو طرف براي بهبود روابط، مطالباتي از يكديگر دارند. در حالي كه عربستان سعودي مدعي است ايران بايد از مداخله در امور داخلي كشورهاي عربي منطقه خودداري كند، اين كشور خود داعيه‌دار رهبري جهان عرب است و به صورت پيوسته با اقدام‌هاي خود به صورت سياسي و نظامي در كشورهاي ديگر از جمله يمن، لبنان و بحرين دخالت كرده است. امارات متحده عربي نيز در جنگ يمن در كنار عربستان قرار گرفته است. ايران همواره اظهار نگراني كرده است كه سرچشمه مالي و اعتقادي گروه‌هاي افراطي سلفي و برخي گروه‌هاي تروريستي را از جمله القاعده و داعش بايد در عربستان سعودي جست‌وجو كرد و بايد جلوي صادرات اين نوع تفكرات در منطقه مسدود شود. پادشاهي عربستان سعودي در كشورهاي مختلف منطقه فرآيندهاي سياسي را به بهانه دخالت سياسي ايران به گروگان گرفته است. قطعا اقدامات عربستان سعودي در منطقه در كنار جاه‌طلبي‌هاي اتمي و نظامي اين كشور و تلاش رياض و متحدانش براي باز كردن پاي قدرت‌هاي خارجي به منطقه، بخشي از مطالبات ايران است كه در گفت‌وگوهاي منطقه‌اي مورد توجه قرار مي‌گيرد.
نقش شمخاني در توسعه مناسبات با كشورهاي عربي
حضور علي شمخاني، دبير شوراي عالي امنيت ملي به عنوان نماينده ايران در مذاكرات عادي‌سازي روابط با كشورهاي منطقه، يكي از مسائلي است كه مورد توجه رسانه‌ها قرار گرفته است. مذاكرات ايران و عربستان بعد از ۵ سال قطع روابط، از فروردين ماه سال ۱۴۰۰ در سطح امنيتي آغاز شده بود و امير سعيد ايرواني، نماينده كنوني ايران در سازمان ملل متحد، به عنوان نماينده ايران مذاكرات خود را با مسوولان امنيتي عربستان آغاز كرده بود. هر چند پيش‌بيني مي‌شد كه بعد از چندين دور مذاكره در سطح امنيتي، ادامه مذاكرات در سطح ديپلماتيك انجام شود، اما هفته گذشته اين دبير شوراي عالي امنيت ملي بود كه پاي بيانيه ازسرگيري روابط ديپلماتيك با عربستان امضاي خود را ثبت كرد. با اين حال در اين بيانيه آمده است كه ادامه اين مذاكرات از سوي وزراي خارجه دو كشور انجام خواهد شد. تحليلگران معتقدند كه شوراي عالي امنيت ملي به عنوان نقش هماهنگ‌كننده و ارتباط گسترده‌تري كه با دستگاه‌ها و نهادها مختلف امنيتي و نظامي كشور دارد، بهتر از دولت و قوه مجريه مي‌تواند در مورد طيف وسيعي از موضوع‌ها با كشورهاي منطقه گفت‌وگو كند.
داوود غراياق زندي به «اعتماد» مي‌گويد: «در دوره رياست‌جمهوري حسن روحاني، چند بار تلاش شد تا روابط ايران و كشورهاي منطقه بهبود پيدا كند، اما به دليل تحركات منطقه‌اي ايران و ناتواني دولت در مصالحه يا اقناع در مورد رفتارهاي ايران، باعث شد كه اين تلاش‌ها با شكست مواجه شود.» غراياق زندي، به همين دليل نقش علي شمخاني، دبير شوراي عالي امنيت ملي در اين گفت‌وگوها را برجسته ارزيابي مي‌كند و مي‌گويد: «حضور دبير شوراي عالي امنيت ملي، مي‌تواند در گفت‌وگوهاي منطقه‌اي موثر باشد، چراكه اختيارات و جايگاه او در كشور متفاوت است و بر خلاف دوره‌هاي گذشته كه اين گفت‌وگوها دراختيار دولت و وزير خارجه بود، جايگاه او به عنوان هماهنگ‌كننده ميان دستگاه‌هاي حاكميتي در ايران و توانايي شوراي عالي امنيت ملي در هماهنگي ميان دستگاه‌هاي مختلفي كه در سياست‌هاي منطقه‌اي ايران دست‌اندركار هستند، اجازه مي‌دهد كه نتايج بهتري در گفت‌وگوها به دست بيايد.»
رزمايش مشترك ايران، روسيه و چين
رزمايش مركب كمربند امنيت دريايي از ديروز 24 اسفندماه با حضور نيروي دريايي ارتش و سپاه جمهوري اسلامي ايران، نيروي دريايي روسيه و نيروي دريايي ارتش چين در شمال اقيانوس هند آغاز شد. اين رزمايش سه‌جانبه براي سومين‌بار است كه برگزار مي‌شود و پيش از اين در سال‌هاي ۲۰۱۹ و ۲۰۲۲ نيز با حضور نيروهاي دريايي سه كشور انجام شده است. جان كربي، هماهنگ‌كننده ارتباطات راهبردي شوراي امنيت ملي امريكا روز چهارشنبه به وقت محلي در گفت‌وگو با شبكه خبري سي‌ان‌ان امريكا ادعا كرد كه كاخ سفيد نگران رزمايش مشترك ميان ايران، روسيه و چين نيست. كربي گفت كه امريكا و ساير كشورها هميشه رزمايش انجام مي‌دهند و اين اولين‌باري نيز نيست كه روس‌ها و چيني‌ها با هم در يك رزمايش حضور دارند. اين مقام ارشد كاخ سفيد درباره رزمايش مشترك ايران، روسيه و چين گفت: ما اين رزمايش را رصد مي‌كنيم و بر آن نظارت داريم تا اطمينان يابيم كه اين رزمايش هيچ تهديدي براي منافع امنيت ملي امريكا يا متحدان و شركاي ما در منطقه ندارد. اما كشورها در رزمايش شركت مي‌كنند و آموزش مي‌بينند. ما اين كار را هميشه انجام مي‌دهيم. ما اين رزمايش را به بهترين شكل ممكن نظارت خواهيم كرد. وزارت دفاع چين اعلام كرد كه اين كشور به همراه ايران و روسيه از امروز رزمايش مشترك دريايي پنج روزه را در خليج عمان آغاز مي‌كند. به گزارش ايرنا، در بيانيه وزارت دفاع چين آمده است: «براساس توافقات انجام شده بين نيروهاي مسلح روسيه، چين، ايران و ساير كشورها، رزمايش مشترك دريايي «كمربند امنيتي دريايي ۲۰۲۳» را از تاريخ ۱۵ تا ۱۹ مارس (۲۴ تا ۲۸ اسفند ماه جاري) در خليج عمان برگزار مي‌كند.» بر اساس بيانيه وزارت دفاع روسيه، اين رزمايش مشترك در سال‌هاي ۲۰۱۹ و ۲۰۲۲ نيز برگزار شده بود.