[راضیه زرگری] احیای دریاچه ارومیه، دغدغه‌ای است که سابقه‌اش به پنج دولت پیش برمی‌گردد. از دولت نهم بود که زنگ هشدار درباره خشک‌شدن بزرگ‌ترین دریاچه داخلی ایران به صدا درآمد. دریاچه از اواسط دهه ۸۰ شروع به خشک‌شدن کرد و امروز در خطر خشک‌شدن کامل قرار دارد. خشکی دریاچه ارومیه به‌عنوان یک تهدید زیست‌محیطی بزرگ منطقه‌ای کشاورزی محسوب می‌شود و مهم‌تر از آن سلامت مردم را به‌طور مستقیم در شمال‌غرب کشور درگیر کرده است. طرح نجات دریاچه مدت‌هاست در محافل سیاسی و محیط‌زیستی کشور مطرح می‌شود و با وجود اختلاف‌نظرها و فرازوفرودها در تصمیم‌گیری و اجرای طرح‌های احیای دریاچه ارومیه، نکته‌ای که حالا همه دلسوزان محیط‌زیست این سرزمین در آن اتفاق نظر دارند این است که نجات این دریاچه اراده ملی و حاکمیتی را می‌طلبد تا با تزریق به‌موقع اعتبارات و اقدامات اثرگذار، مانع ازبین‌رفتن این نگین آبی ایران شد. حالا در روزهای پایانی سال 1401 شاهد اتفاقی مهم هستیم؛ احداث ۳۶ کیلومتر تونل در عمق ۱۵۰ متری زمین در کانی‌سیب یک شاهکار مهندسی و علمی جهان توسط متخصصان ایرانی است که احیای دریاچه ارومیه را به مرحله اثرگذاری پایدار می‌رساند و می‌تواند در تامین بخش مهمی از آب دریاچه نقش‌آفرینی کند.
پنجم اسفندماه، وعده 31 اردیبهشت رئیسی محقق شد
طرح احیای دریاچه ارومیه، بزرگ‌ترین طرح زیست‌محیطی منطقه غرب آسیا محسوب می‌شود. دریاچه امسال با کاهش ۳۹درصدی حجم آب نسبت به سال گذشته، وضعیت بسیار نامناسب‌تری را تجربه کرد تا جایی که خیلی‌ها به پیشواز مرگ دریاچه رفتند و شروع به مرثیه‌خوانی کردند. با این حال، بهره‌برداری از طرح‌های انتقال آب به دریاچه از قبیل انتقال پساب تصفیه‌شده تبریز، ارومیه و انتقال آب از تونل ۳۶ کیلومتری کانی سیب، بارقه‌های امید برای احیای دریاچه را همچنان زنده نگه داشت. پروژه‌ای که کار بزرگ و امیدبخشی برای کشور و مسأله محیط‌زیست محسوب می‌شود. بخش زیادی از کار در دولت قبل انجام شده، اما در دولت سیزدهم برای تکمیل فاز یک تسریع شد، به‌طوری که بعد از سفر 9ماه قبل رئیس‌جمهوری به استان آذربایجان‌غربی، منابع برای تکمیل تخصیص داده شد و فرآیند عملیات احیا سرعت بیشتری گرفت. در این مدت علاوه بر احداث، بخش‌هایی از تونل هم که آسیب‌دیده بود، ترمیم شد. جمعه پنجم اسفندماه بود که نماد توجه دولت به محیط‌زیست در فاز اقدام اثرگذار و پایدار برای دریاچه ارومیه، عینیت پیدا کرد و وعده رئیس‌جمهوری در سفر 31 اردیبهشت‌ماه 1401 به استان آذربایجان‌غربی با افتتاح فاز یک رهاسازی آب از سد کانی‌سیب به دریاچه ارومیه محقق شد.
تامین اعتبار 500میلیارد تومانی افتتاح فاز یک انتقال آب به دریاچه
برنامه میان‌مدت دولت، تثبیت وضعیت دریاچه ارومیه است. طرح با نگاه ویژه دولت پس از سفر رئیس‌جمهوری به استان آذربایجان‌غربی (9ماه قبل) با سرعت بیشتری در دستور کار وزارت نیرو قرار گرفت و تونل انتقال آب به دریاچه ارومیه از سد کانی‌سیب سرانجام با تامین اعتباری افزون‌بر ۵۰۰میلیارد تومان زودتر از برنامه‌های زمانبندی فاز یک پروژه به اتمام رسید و پیش‌بینی می‌شود با تامین مالی به‌موقع طرح، هر سه ماه یکی از پروژه‌های احیای دریاچه ارومیه به بهره‌برداری برسد. در این طرح تاکنون نزدیک به ۳۵۰۰میلیارد تومان هزینه شده و در ادامه برای تکمیل طرح، مبلغ ۱۴۳۰میلیارد تومان مورد نیاز است. مقطع تونل انتقال آب، دایره‌ای با قطر تمام‌شده حدود 5.5متر است که به‌صورت مکانیزه حفاری شده. اجزای اصلی طرح شامل: سد کانی‌سیب به ارتفاع ۵۷متر، حجم مخزن ۲۲۰میلیون مترمکعب، بند انحرافی بادین‌آباد و کانال، تونل ۳۶کیلومتری، کانال ۱۱کیلومتری و بسترسازی و لایروبی رودخانه گدار چای است که در مجموع امکان انتقال ۶۰۰میلیون مترمکعب سالانه را امکان‌پذیرخواهد کرد. گفتنی است بخش‌هایی از تونل که در سال‌های قبل ساخته شده بود، آسیب دیده که امسال حدود 790متر از طول تونل به‌منظور ترمیم بخش آسیب‌دیده جمع‌آوری و اصلاح شد.
احیای دریاچه به این سادگی‌ها نیست
وضعیت موجود دریاچه حاصل سه دهه روند کاهش آب است، شرایط اقلیمی، کاهش بارندگی، افزایش دما و برداشت‌های غیرمجاز آب و سد‌سازی موجب کاهش ارتفاع سطح آب دریاچه ارومیه شده است. طرح انتقال آب از سرشاخه‌های رودخانه زاب به حوضه آبریز دریاچه ارومیه به عنوان یکی از راهکارهای نوزده‌گانه، سرآغازی برای کمک به احیای دریاچه ارومیه خواهد بود. با این حال، از این واقعیت گریزی وجود ندارد که مشکل دریاچه ارومیه به این سادگی‌ها حل‌شدنی نیست؛ جمعه فاز اول طرح انتقال آب افتتاح شد که رهاسازی 300میلیون مترمکعب آب است، ولی دریاچه برای احیای کامل به 2میلیارد مترمکعب آب نیاز دارد. درصورتی که فاز2 تا پایان سال بعد، تکمیل شود، حجم آب انتقالی به 480میلیون مترمکعب می‌رسد.
رهاسازی آب که به‌عنوان شاخص‌ترین پروژه طرح جامع احیا مطرح است، در فصول زراعی صورت نخواهد گرفت، چراکه هدف از انتقال آب، عبور از شرایط بحرانی دریاچه است و ظرفیت احیای کامل وجود ندارد، بنابراین این رهاسازی آب برای جلوگیری از مرگ دریاچه است که به‌صورت مقطعی و موقت صورت می‌گیرد، به‌طوری که به‌گفته دست‌اندرکاران این پروژه، نکته مهم دیگر، قطع‌شدن آب در فصل زراعت (خردادماه) است که موجب می‌شود دوباره دریاچه خشک شود. این کار با برنامه‌ریزی صورت می‌گیرد؛ به بیان دیگر آب در مقاطع مشخص برای جلوگیری از مرگ دریاچه رهاسازی می‌شود.
بودجه‌ها در دولت پیشین اختصاص پیدا می‌کرد اما اقدام عملی زیادی نداشتیم
امین محمودی، کارشناس حوزه محیط‌زیست و کشاورزی، درباره طرح‌هایی که طی این سال‌ها به‌منظور احیای دریاچه ارومیه ارائه شده است، به «شهروند» می‌گوید: «برای احیای دریاچه ارومیه در دولت قبل بودجه‌ای اختصاص داده شد تا پژوهش‌ها و اقدامات عملی برای جلوگیری از وخیم‌ترشدن وضعیت دریاچه صورت بگیرد و سطح آب کاهش پیدا نکند. میزان اعتباراتی که اختصاص داده شد، کم بود، ولی همین میزان هم برای احیای دریاچه بود. با این حال، کسانی که در رأس کار بودند، این پول را صرف کارهای دیگر می‌کردند؛ به جای احیای دریاچه صرف جلسه‌ها، پژوهش‌ها و همایش‌ها می‌شد. این ماجرا گذشت تا اینکه در دولت سیزدهم در سفر رئیسی به ارومیه قول احیا داده شد.»
این کارشناس محیط‌زیست ادامه می‌دهد: «قبل از اینکه بخواهیم تحلیل کنیم آیا افتتاح پروژه انتقال آب می‌تواند به حیات دریاچه کمک کند یا نه، باید این را بگویم که توسعه آبخیزداری، راهکار اصلی برای نجات دریاچه ارومیه و در نگاه کلان‌تر نجات خاک سرزمین از خشکسالی است. انتقال آب در کوتاه‌مدت خوب است، ولی وقتی تعداد زیادی سد در دریاچه ارومیه ساخته شود تا انتقال آب از دیگر آبراه‌ها صورت بگیرد، همین امر با چالش‌هایی در دیگر مناطق مواجه می‌شود. این راهکارها موقت است و دولت باید منابع آبخیزداری را افزایش دهد.»
از توسعه آبخیزداری تا مهار روان‌آب‌ها در خاک ایران
محمودی توضیح می‌دهد: «معاون آب و خاک وزارت جهاد کشاورزی عنوان کرده است که علاوه بر بودجه‌ای که برای آبخیزداری اختصاص داده می‌شود، اعتبار دیگری هم قرار است به‌واسطه دستور مقام معظم رهبری از صندوق توسعه ملی برای این مهم اختصاص داده شود که در این صورت توسعه آبخیزداری می‌تواند به بخشی از اقدامات احیای دریاچه ارومیه کمک کند. تا امروز هم پروژه‌های آبخیزداری پیشرفت قابل توجهی داشته است. آبخیزداری فرآیندی است که منابع آبی را زیر زمین می‌برد، ولی انتقال آب، روی زمین است. در همین پروژه اخیر عکس‌ها نشان می‌دهد که کانال‌ها رو باز است. الان در فصل زمستان برف روی آنها نشسته، اما وقتی هوا گرم شود، بخش قابل توجهی از همین چند صد مترمربع آبی که می‌خواهد نفس دریاچه را تازه کند، تبخیر می‌شود. با این وجود، انتقال آب، طرح موقت خوبی است که در میان‌مدت می‌تواند از بحران جلوگیری کند. در کنار این پروژه‌ها باید تمرکز بیشتر بر طرح‌های پایدار‌تر با اثرگذاری بلندمدت باشد.»
محمودی به دیگر طرح‌های اثرگذار برای احیای دریاچه ارومیه اشاره می‌کند: «در استان‌های شرقی و شمال‌شرقی و شهرهای اردبیل، تبریز و ارومیه، مهار روان‌آب‌های سطحی و آب‌های مرزی فرآیندی است که جدی‌تر گرفته می‌شود تا این آب‌ها به سمت آذربایجان و ترکیه نرود.»
اثر روانی مثبت در کنار اثر عملی میان‌مدت
بهزاد حصاری، استادیار و مدیر گروه مهندسی آب پژوهشکده مطالعات دریاچه ارومیه، درباره طرح‌هایی که به نام احیای دریاچه ارومیه برای نجات این دریاچه از مرگ اجرایی می‌شود، به «شهروند» می‌گوید: «انتقال آب برای خارج‌‌شدن از بحران مفید است، اما کمک بهینه‌ای به نجات دریاچه نخواهد کرد. پروژه‌های اینچنینی مفید است تا وضعیت از بحران خارج شود. اثر بار روانی این پروژه‌ها در این شرایط، بیشتر از تاثیر عملی و کمک مهمی در این زمینه است که نگوییم دریاچه خشک شد، با این حال، همه می‌دانیم که دریاچه ارومیه با این اقدامات احیا نخواهد شد. ما از درون حوضه باید کارهای اساسی کنیم و آب را از بخش کشاورزی بگیریم و کارهای نیاز آبی و زیست‌محیطی دریاچه را انجام دهیم. در همین زمینه اقداماتی مثل کاهش 40درصدی مصرف آب کشاورزی، آب سطحی و کنترل چاه‌های غیرمجاز را داشته‌ایم که در جای خود می‌تواند به دریاچه ارومیه کمک کند. توسعه آبخیزداری برای احیای آبخوان‌ها خوب است و نقش مستقیم در احیای دریاچه ندارد، با این حال، می‌تواند با احیای آبخوان‌ها به دریاچه هم کمک کند.