۱۲۰سال است در چنین روزهایی از دانشمندانی که با دستاوردهای علمی‌شان بیشترین خدمت را به بشریت کرده‌اند، با معتبرترین جایزه علمی، یعنی «نوبل» تقدیر می‌شود. حدود ۳۰سالی است که این مراسم جدی و مهم، همزمان می‌شود با محفلی به‌همان اندازه علمی ولی پر از شوخی و خنده. اگر فکر می‌کنید این دوتا هیچ‌جوره با هم جور نمی‌شوند، پس ایگ‌نوبل را خوب نمی‌شناسید.
مراسم ایگ‌نوبل که از سال ۱۹۹۱ تا امروز به‌همت مجله طنز علمی سالنامه تحقیقات نامحتمل (Annals of Improbable Research) سازمان دهی و برگزار می‌شود، در ۱۰رشته علمی از دانشمندانی تقدیر می‌کند که پژوهش‌های‌شان ابتدا باعث خنده و سپس به فکر فرو رفتن مردم می شود. البته در سال‌های ابتدایی ایگ‌نوبل، برندگان کسانی بودند که آزمایش‌‌ها و تحقیقات‌شان بیهوده، غیرعملی و مسخره قلمداد می‌شد. ایگ‌نوبل همان‌طور که از اسمش معلوم است –پیشوند Ig به‌معنی غیراصل و فروتر- درواقع نقیضه و هجو جایزه جدی نوبل بود و می‌خواست به برگزیدگانش این پیام را منتقل کند که بهتر است بروند سراغ کار دیگری.
اما بعد از چندسال، شورای حکام ایگ‌نوبل تصمیم گرفتند با درک وجه خنده‌آور تحقیقات علمی، آن‌ها را به رسمیت بشناسند و از دستاوردهای غیرمعمول حمایت کنند چون متوجه شده‌بودند آن‌ها هم دقیقا در مسیر پیشرفت علم و بهبود زندگی بشر قدم برمی‌دارند، با این تفاوت که چون ظاهری نامتعارف دارند، اولین واکنش به آن‌ها خنده است. ایگ‌نوبل سوالات مهمی مطرح می‌کند؛ علم واقعا درباره چیست و باید درخدمت چه کسی باشد؟ کدام تحقیق‌ها مهم‌اند و کدام‌ها نه؟ آیا علم جایی برای خلاقیت باقی می‌گذارد و آیا می‌توان پژوهشی را تنها به این دلیل بی‌فایده دانست که باعث خنده می‌شود؟ ترکیب کردن علم و شوخ‌طبعی، در نحوه برگزاری مراسم هم نمود دارد. برگزیدگان، ۶۰ثانیه فرصت سخنرانی دارند که بیشتر شبیه استندآپ‌کمدی برگزار می‌شود.
جایزه رسمی، ۱۰هزارمیلیارد دلار زیمبابوه (معادل ۴۰سنت آمریکا) است و جایزه نمادین که هرسال متناسب با موضوع مراسم تغییر می‌کند، هر چیزی می‌تواند باشد؛ حتی سیگار، زیرسیگاری و مسواک! سنت پرتاب کردن موشک کاغذی حین مراسم، قطع کردن سخنرانی‌های طولانی با پخش صدای کودکانه‌ای که تذکر می‌دهد «لطفا بس کن، حوصله‌ام سررفت» و تمام کردن مراسم با چنین کنایه‌ای «اگر امسال جایزه نبردید و مخصوصا اگر بردید، سال بعد موفق‌تر باشید»، ایگ‌نوبل را به فضایی برای نمایش وجه شوخ‌وشنگ علم تبدیل کرده‌است. در پرونده امروز، با برندگان ۲۰۲۲ و جالب‌ترین ایگ‌نوبل‌های قدیمی آشنا می‌شوید.
برندگان «ایگ‌نوبل» ۲۰۲۲
در این فهرست از گوزن‌پلاستیکی برای تست‌تصادف تا روش کارآمد چرخاندن دستگیره در و ... به چشم می‌خورد
مراسم جایزه «ایگ‌نوبل» به‌طور معمول در سالن تئاتر ساندرز دانشگاه هاروارد برگزار می‌شود و ارائه آن بر عهده گروهی از افراد برجسته و شایسته جایزه نوبل است. مراسم اهدای این جایزه، امسال همچون دو سال گذشته که در پی همه‌گیری کووید۱۹ به‌صورت مجازی برگزار می شد، باز هم از طریق اینترنت پخش شد. هر ساله ۱۰ جایزه در چندین رشته اعطا می‌شود. این رشته‌ها علاوه بر رشته‌های مورد توجه در اهدای جایزه نوبل مانند شیمی، فیزیک، فیزیولوژی و پزشکی، اقتصاد، هنر، ادبیات و صلح، شامل موارد دیگری ازجمله «مهندسی‌ایمنی»، «زیست‌شناسی» و «پژوهش‌های میان‌رشته‌ای» هم می‌شود. در ادامه به معرفی جوایز اعطا شده در سال ۲۰۲۲ می‌پردازیم.
ایگ‌نوبل پزشکی
سرمادرمانی به وسیله بستنی
بیماران سرطانی که تحت شیمی‌درمانی و پرتودرمانی قرار می‌گیرند، به احتمال زیاد به وضعیتی به نام موکوزیت دهان مبتلا می‌شوند. یک اقدام پیشگیرانه رایج برای این عارضه، کرایوتراپی است که معمولاً شامل مکیدن چیپس‌های یخ می‌شود اما بیماران از آن استقبال نمی‌کنند زیرا این چیپس‌ها به طور ناخوشایندی سرد هستند. تاکنون هیچ مطالعه‌ای به طور خاص درباره سرمادرمانی به وسیله بستنی انجام نشده بود بنابراین نویسندگان این مطالعه تصمیم گرفتند این شکاف را در پژوهش‌های علمی پر کنند. این مطالعه با حضور ۷۴ بیمار با میانگین سنی ۵۸ سال انجام شد. سرمادرمانی آن‌ها شامل سه وعده بستنی بود که از کافه تریای بیمارستان تهیه می‌شد. نتیجه این بود که تنها ۲۸.۸۵ درصد از بیمارانی که این روش را دنبال کرده بودند، در مقایسه با ۵۹ درصدی که این فرایند را انجام نداده بودند، دچار موکوزیت دهان شدند.
ایگ‌نوبل مهندسی
کارآمدترین راه برای باز کردن در
پنج محقق به دلیل تلاش‌هایشان در کشف کارآمدترین راه برای استفاده از انگشتان دست هنگام چرخاندن دستگیره در، موفق به دریافت ایگ‌نوبل مهندسی شدند. این مطالعه با هدف تعیین این که چگونه تعداد انگشتان در پاسخ به قطر دستگیره تغییر می‌کند، انجام شد. ۳۲ داوطلب که همه دانش‌آموزان ۱۹ تا ۲۰ ساله بودند، در این مطالعه شرکت کردند و مشخص شد بیشتر اوقات افراد از انگشت شست و سبابه استفاده می‌کنند و با افزایش قطر دستگیره از انگشتان اضافه بیشتری استفاده می‌شود. داوطلبان از دو تا سه انگشت برای قطر ۱۰ تا ۱۱ میلی‌متری، سه تا چهار انگشت برای دستگیره ۲۳-۲۶ میلی‌متری و از چهار تا پنج انگشت برای دستگیره ۴۵-۵۰ میلی‌متری استفاده می کردند.
ایگ‌نوبل فیزیک
نحوه شناکردن اردک‌ها و کاهش مصرف انرژی
شش محقق برای تلاش‌هایشان در درک تاثیر نحوه شنا کردن جوجه اردک‌ها بر کاهش مصرف انرژی متابولیسمی، این جایزه را دریافت کردند. «فرانک فیش»، زیست‌شناس کنجکاو تصمیم به مطالعه درباره جوجه اردک‌هایی گرفت که از مادر خود تقلید می‌کنند و به صورت فردی شنا نمی‌کنند. «فیش» دریافت که شنا کردن به این صورت واقعاً باعث کاهش مصرف انرژی متابولیسمی می‌شود.
ایگ‌نوبل صلح
تلاش ۱۱ نفره برای کمک به شایعه‌پردازان
باورتان بشود یا نشود یک تیم ۱۱نفره برنده جایزه ایگ‌نوبل صلح شدند. تحقیق این ۱۱نفر درباره الگوریتمی برای کمک به شایعه‌پردازان است تا بتوانند تصمیم بگیرند چه زمانی باید راست بگویند و چه زمانی دروغ! چند سال پیش ایگ‌نوبل صلح را تیمی از محققان آمریکایی دریافت کردند که فرضیه‌ای را آزمایش کردند که ریش انسان به این دلیل تکامل یافته است تا از برخورد ضربه به صورت محافظت کند. در یک مورد دیگر این جایزه به دولت هند و پاکستان رسید چون دیپلمات‌های آن‌ها در نیمه‌شب به طور مخفیانه زنگ در یکدیگر را می‌زدند و فرار می‌کردند، پیش از این که کسی فرصت کند در را باز کند.
ایگ‌نوبل اقتصاد
شانس از منظر علم‌ریاضی باعث موفقیت می‌شود
«شانسی موفق شد»، «شانسی به این شغل رسید» و جمله‌هایی از این دست را اغلب شنیده‌ایم. شاید هم گاهی خودمان چنین حسی را نسبت به همکار، دوست و افراد دیگر جامعه تجربه کرده باشیم. برندگان ایگ‌نوبل اقتصاد به همین موضوع پرداخته‌اند. الساندرو پلاچینو، السیو امانوئل بلوندو و آندریا راپیساردا که گروهی از دانشگاه کاتانیای ایتالیا هستند در تحقیقات خود نوشته‌اند: «ما حاضریم بپذیریم که درجه خاصی از شانس هم می‌تواند در موفقیت نقش داشته باشد.» آن‌ها توضیح ریاضی این موضوع را که چرا موفقیت اغلب به بااستعدادترین افراد نمی‌رسد بلکه به خوش‌شانس‌ترین‌ها می‌رسد، بررسی کرده‌اند. این موضوع در مقابل جمله شایستگی هسته اصلی موفقیت آدم‌هاست، قرار دارد.
ایگ‌نوبل هنر
بررسی درمان یبوست در سفال‌های تمدن مایا
پیتر دی اسمیت و نیکولاس هلموث، دو پژوهشگری هستند که امسال جایزه ایگ‌نوبل «تاریخ هنر» به آن‌ها رسید. موضوع تحقیق آن‌ها «رویکرد چندرشته‌ای به صحنه‌های تنقیه آیینی در سفال‌های باستانی تمدن مایا» بوده است. «تنقیه» یا «انما» عملی است که در آن آب یا هر مایع دیگری را به داخل روده بزرگ می‌فرستند تا روده از مواد فسادانگیز پاک شود. این روش در گذشته برای درمان برخی بیماری‌های گوارشی مانند یبوست و ولولوس(پیچش روده) انجام می‌شد و امروزه کمتر از این روش استفاده می‌شود. حال این که پیتر و نیکولاس چطور این موضوع را انتخاب کرده‌اند، باید در تفسیر و تحقیق‌شان خواند.
ایگ‌نوبل مهندسی ایمنی
تصادف ساختگی برای گوزن‌ها
یک موجود بزرگ یعنی گوزن؛ الهام‌بخش تحقیقات «مگنوس جنس» در حوزه مهندسی‌ایمنی شد و او با همین پژوهش، ایگ‌نوبل سال۲۰۲۲ این رشته را به خانه برد. مگنوس، طراحی یک آزمایش تصادف ساختگی برای گوزن‌ها را به عنوان موضوع پایان‌نامه کارشناسی ارشد خود انتخاب کرد و با جدیت به تحقیق درباره آن پرداخت. این پایان‌نامه با عنوان «تست تصادف گوزن» در ایگ‌نوبل سال میلادی جاری شرکت کرد. نمونه‌های ساخته‌شده گوزن پلاستیکی حاصل از تحقیق «مگنوس» در تست‌های ایمنی خودکار در کشور سوئد استفاده شده است.
ایگ‌نوبل پژوهش‌های میان‌رشته‌ای
ضربان قلب عاشق‌ها
جایزه این بخش به پنج محقق هلندی تعلق گرفت که روی یک موضوع جالب یعنی عاشق‌شدن کار می‌کردند. این افراد کشف کردند زمانی که شما در نگاه اول از یکدیگر خوش‌تان می‌آید و جذب یکدیگر می‌شوید، ضربان قلب شما با یکدیگر هماهنگ می شود و با یک ریتم مشخص و همزمان می‌زند. پروچازکووا، محقق دانشگاه لیدن در هلند، افراد را در موقعیت‌های واقعی قرار ملاقات‌های از پیش تعیین نشده قرار داد، واکنش‌های فیزیولوژیکی آن‌ها را اندازه‌گیری کرد و متوجه شد که ضربان قلب افرادی که جذب یکدیگر می‌شوند، هماهنگ‌تر است.
ایگ‌نوبل ادبیات
تجزیه‌و‌تحلیل اضافات در سندهای حقوقی
جایزه بخش ادبیات به اریک مارتینز، فرانسیس مولیکا و ادوارد گیبسون از هاروارد رسید. این سه دانش آموخته رشته مغز و علوم شناختی و حقوق می‌گویند که هر کسی تا به حال یک قرارداد حقوقی و قانونی را خوانده باشد، می‌داند که اسناد قانونی همیشه غیرقابل درک هستند و نیاز به تجزیه و تحلیل برای فهم محتواهایشان هست. فرانسیس مولیکا و ادوارد گیبسون می‌گویند: «امیدواریم که وکلا کمی بیشتر با ذهن مخاطب فکر کنند. شفافیت سندهای حقوقی فقط به نفع افراد عادی نیست بلکه به نفع حقوق دانان هم هست.»
ایگ‌نوبل زیست‌شناسی
تاثیر اجابت‌مزاج عقرب‌ها بر جفت‌گیری
جایزه بخش زیست‌شناسی ایگ‌نوبل را دو برزیلی به خانه بردند. شاید به نظرتان شوخی باشد اما کاملا جدی است، این دو دانشمند برزیلی از دانشگاه سائو پالو درباره این که آیا یبوست زندگی جنسی عقرب‌ها را خراب می‌کند یا خیر، تحقیق کردند. این دانشمندان می‌گویند که عقرب‌ها می‌توانند بخشی از بدن را برای فرار از شکارچی جدا کنند(فرایندی به نام اتوتومی) اما هنگامی که آن‌ها دم خود را از دست می دهند، آخرین بخش دستگاه گوارش را هم از دست می‌دهند که منجر به یبوست می شود و عملکرد عقرب‌های نر را در جفت‌گیری مختل می‌کند.
گربه‌های مایع و گاوهای شناسنامه‌دار!
مروری بر چند جایزه ایگ‌نوبل که در سال‌های گذشته به دانشمندان باحال جهان اهدا شده است
تنها ایرانی برنده ایگ نوبل| ایمان فرح‌بخش متولد ۱۳۶۰ مشهد و دارای دکترای مهندسی مواد، برای اختراع دستگاه کودک‌شوی با کاربرد تعویض پوشک، شست‌وشو و خشک کردن بدن کودک، برنده جایزه ایگ‌نوبل ۲۰۱۹ در رشته مهندسی شد. برای اولین بار در جهان دستگاه کودک‌شور در سال ۱۳۹۳ در ایران توسط او به ثبت رسید و در سال ۲۰۱۸ در کشور آمریکا هم ثبت شد.
جنس عجیب گربه‌ها| یکی از عجیب‌ترین پرسش‌های مطرح شده در ایگ‌نوبل سال ۲۰۱۷ این بود که آیا گربه‌ها مایع هستند یا جامد؟ پرسشی که توانست برای پرسشگرش جایزه ایگ‌نوبل فیزیک را به ارمغان آورد. فیزیک دان دانشگاه پاریس متوجه شد که این حیوانات خانگی پشمالو می‌توانند خود را به شکل هر فضایی که درون آن می‌نشینند درآورند، رفتاری که بیشتر در مایعات دیده می‌شود.
آری به شکستن قولنج| «آیا شکستن قولنج انگشتان دست باعث آرتروز یا لرزش دست در میان سالی می‌شود؟» این سؤالی بود که دونالد آنگر با پاسخ دادن به آن توانست ایگ‌نوبل ۲۰۰۹ را بگیرد. همچنین این دانشمند به مادرش ثابت کرد که شکستن قولنج هیچ تاثیری روی انگشتان دستش نداشته است چون او در طول سال‌ها فقط قولنج انگشتان دست چپش را شکسته بود اما به آرتروز مبتلا نشد!
چیپس با قرچ اضافه| در سال ۲۰۰۸ دانشمندی از آکسفورد توانست ثابت کند چیپس‌های مانده هم خوشمزه هستند. او در مقاله‌ای تحقیقی اثبات کرد که چیپس‌های مانده اگر با صدای قرچ قروچ زیاد خورده شوند، خوشمزه‌تر می‌شوند!
گاوهای نام دار| در سال ۲۰۰۹ دو محقق از دانشگاه نیوکسل ثابت کردند گاوهای اسم‌دار بیشتر از گاوهای بدون اسم، شیر می‌دهند. آن‌ها تحقیق‌شان را با عنوان «کاوشی در مشاهدات مدیران فروش درباره ارتباط انسان و دام درون مراکز دامپروری با افزایش تولید» در یک نشریه علمی منتشر کردند که برای آن‌ها یک ایگ‌نوبل به همراه داشت.
شمشیر نخورید| «دان مه‌یر» و «برایان ویت کمب» در سال ۲۰۰۷ کشف کردند که بلعیدن شمشیر ممکن است باعث سوراخ شدن مری و بسیاری از آسیب‌های دیگر شود. لابد چون کسی تا قبل از این کشف از موضوع مطلع نبود، آن‌ها یک ایگ نوبل را برنده شدند!
بنگ بنگ| همه فکر می‌کنند جوایز صلح را فعالان حقوق بشر می‌گیرند اما این‌طور نیست. در سال ۲۰۰۰ فرماندهی نیروی دریایی انگلستان دستور داد در مانورهای دریایی، شلیک توپ از کشتی‌های جنگی ممنوع است. به جای آن ملوانان یک صدا فریاد بزنند «بنگ» و برای این دستور ایگ نوبل صلح را برد!
جوراب روی چکمه| سال ۲۰۱۰ سه دانشمند از دانشگاه اوتاگو در نیوزیلند برنده این جایزه شدند. آن‌ها متوجه شدند وقتی افراد جوراب به پا داشته باشند، احتمال این که روی یخ لیز بخورند، کمتر از وقتی است که جوراب نداشته باشند. جالب‌تر این که این امر وقتی جواب می‌دهد که افراد جوراب خود را روی کفش یا چکمه خود به پا کنند!
رابطه مو و دعوا| استاد زیست شناسی دانشگاه یوتا و همکارانش جایزه ایگ نوبل صلح ۲۰۲۱ را دریافت کردند. آن ها این فرضیه جنجالی را بررسی کردند که مردان برای محافظت از صورت‌شان در دعوا ریش‌هایشان را بلند می‌کنند. برای این منظور دانشمندان وزنه‌ای روی ماده‌ای شبیه استخوان انداختند که با پشم گوسفند پوشیده شده بود!
∎