تابآوری به عنوان ظرفیت بالقوه جامعه در معرض مخاطرات، با هدف حفظ یا رسیدن به سطح مناسبی از عملکرد، برای سازگاری یا مقاومت در برابر تغییرات شناخته میشود. با توجه به تغییر اقلیم، نواحی روستایی از جمله مناطقی هستند که در معرض آسیبپذیری بیشتری قرار دارند. با توجه به اهمیت موضوع تابآوری در شناخت نحوه رویارویی با مسائل بحرانی، این مطالعه به بررسی نقش تنوع معیشتی در تابآوری و سطح رفاه جامعه روستایی در مواجهه با تغییر اقلیم در سال 99-1398 پرداخته است. نتایج این مطالعه نشان میدهد بسیاری از شاخصها مانند مشارکت در فعالیتهای اشتغالزایی جمعی، آشنایی با نیازهای جدید بازار، توسعه کسب و کار از طریق به کارگیری فناوریهای نوین، تجربه کار در محیطهای متنوع شغلی، یادگیری مهارتهای جدید فعالیتهای اقتصادی، از جمله راهکارهایی است که روستاییان در مواجهه به وضعیت جدید به کار میگیرند تا بتوانند بحران را پشت سر بگذارند.
بررسی استراتژیهای تطبیق معیشت کشاورزان با تغییرات اقلیمی در مناطق ساحلی سودان و مناطق جنگلی غنا نشان داده مهمترین راهکارها برای مقابله با تغییر اقلیم، تغییر زمان کاشت، کاشت ارقام زودرس، تنوع محصول، حمایت افراد جامعه روستایی از یکدیگر و تغییر در رژیم غذایی است
از آنجایی که ایران بر روی کمربند خشکسالی قرار دارد، با مخاطراتی مانند بیابانزایی، تغییر کاربری اراضی و رهایی اراضی دایر روبهرو است. دلیل اصلی این بحران را می توان توجه اندک به ابعاد مدیریت بحران خشکسالی و ارتقای زمینههای تابآوری و انعطاف کشاورزان در برابر چنین مخاطراتی دانست. مخاطرات محیطی مانند خشکسالی این ظرفیت را دارند در نبود سیستمهای کاهش خطر، به سوانحی جبرانناپذیر برای جوامع انسانی تبدیل شوند. زندگی همراه با مخاطرات طبیعی، به معنای خسارت بار بودن و آسیبپذیری نیست، بلکه کمبود تابآوری و میزان شناخت و ادراک افراد جامعه، از درجه، نوع و نحوه مخاطرهآمیز بودن، سبب ایجاد خسارت می شود. از این رو، در سالهای اخیر و در سطح جهانی تغییرات چشمگیری در نگرش به مخاطرات دیده میشود، به طوری که رویکرد غالب از تمرکز ضعیف بر کاهش آسیبپذیری به افزایش تابآوری در مقابل سوانح تغییر پیدا کرده است. بر اساس این نگرش، برنامههای کاهش اثرات مخاطرات، باید به دنبال ایجاد و تقویت ویژگیهای تابآوری در جوامع باشند و در زنجیره مدیریت سوانح به مفهوم تابآوری اجتماعات محلی توجه کنند. به عنوان مثال در مطالعهای که به منظور بررسی و تحلیل مواجهه و تابآوری خانوادههای كشاورز در معرض خشکسالی در جنوب استرالیا صورت گرفته است، به شناخت طیف وسیعی از راهبردهای مواجهه جمعی اشاره میکنند كه خانوارها به كار میگیرند. در این مطالعه نشانههایی از به خطر افتادن همبستگی اجتماعی به دلیل رقابت بر سر منابع موجود در آنجا دیده میشود. نتایج مطالعهای درباره معیشت روستایی و تطبیق خانوار با خشکسالی در دلتای اوکاوانگو در کشور بوتسوانا نشان میدهد خشکسالی، فعالیتهای معیشتی خانوارهای روستایی را تحت تاثیر قرار داده است و واکنش خانوارها به پدیده خشکسالی شامل تغییر الگوی کشت به سمت محصولات دیم، تنوعبخشی معیشتی، جابهجایی دام به مناطق مرطوبتر و حفر چاه بوده است.
یافتههای پژوهش دیگری درباره سازگاری خانوارهای روستایی با تغییرات آب وهوایی در کشور اوگاندا هم نشان میدهد کشاورزان با درآمد بالا، خشکسالی را به عنوان بزرگترین تهدید برای خود میدانند؛ در حالی که، کشاورزان با درآمد پایین بارانهای سیلآسا و طوفان را بزرگترین مخاطره عنوان میکنند. در مواجهه با این وضعیت 7/54 درصد از کشاورزان راهکارهایی چون ذخیره مواد غذایی، نگهداری دام و کاشت گونههای مقاوم را در نظر میگیرند و 3/45 درصد راهکاری را برای مقابله در نظر ندارند. همین موضوع نشان میدهد ارزیابی آسیبپذیری و اطلاعرسانی به منظور نحوه سازگاری با تغییرات آبوهوایی ضروری است. بررسی استراتژیهای تطبیق معیشت کشاورزان با تغییرات اقلیمی در مناطق ساحلی سودان و مناطق جنگلی غنا هم نشان داده مهمترین راهکارها برای مقابله با تغییر اقلیم، تغییر زمان کاشت، کاشت ارقام زودرس، تنوع محصول، حمایت افراد جامعه روستایی از یکدیگر و تغییر در رژیم غذایی است. از این رو به نظر میرسد ایجاد راهکار برای ارتباط بیشتر جوامع روستایی، به منظور تعامل دانش و راهکارهای مقابله با تغییرات اقلیمی امری اجتنابناپذیر است.
نتایج مطالعهای درباره معیشت روستایی و تطبیق خانوار با خشکسالی در دلتای اوکاوانگو در کشور بوتسوانا نشان میدهد خشکسالی، فعالیتهای معیشتی خانوارهای روستایی را تحت تاثیر قرار داده است و واکنش خانوارها به پدیده خشکسالی شامل تغییر الگوی کشت به سمت محصولات دیم، تنوعبخشی معیشتی، جابهجایی دام به مناطق مرطوبتر و حفر چاه بوده است
در ایران نیز مطالعاتی در در زمینه تابآوری و مواجهه جامعه روستایی با پدیده خشکسالی در مناطق مختلف انجام شده است. نمونه آن مطالعهای است که به صورت کمی-پیمایشی و با استفاده از روشهای توصیفی-تحلیلی و روابط همبستگی به بررسی نقش تنوع معیشتی در تابآوری خانوارهای روستایی در شرایط خشکسالی در روستاهای استان اصفهان پرداخته است. در این پژوهش 12 روستا که هر کدام در درجههای مختلف خشکسالی بودند و در سطوح گوناگونی از نظر برخورداری از امکانات توسعهای قرار داشتند، بررسی شدند. گفتوگو با خبرگان روستایی و برخی از سرپرستان خانوار بخش دیگری از این مطالعه بود. نتایج به دست آمده از این مطالعه نشان داد انتخاب رویکرد تنوع معیشتی به تابآوری بیشتر خانوارها در شرایط خشکسالی منجر میشود. در همین رابطه در روستاهایی که در معرض خشکسالیهای شدیدتری بودند تنوع معیشتی بیشتری هم مشاهده شد. همچنین در پژوهشی که در 43 روستای شش شهرستان در شرق دریاچه ارومیه با درجات مختلف خشکسالی و سطوح برخورداری از امکانات توسعهای انجام شد، نشان داد همانند مورد پژوهش روستاهای اصفهان، در این منطقه نیز با افزایش خشکسالی و بالا رفتن درجه آن، تنوع معیشتی در میان روستاییان نیز افزایش یافته است.
نگارندگان پژوهش «بررسی نقش تنوع معیشتی در تابآوری و سطح رفاه جامعه روستایی در مواجهه با تغییر اقلیم (با تاکید بر خشکسالی)» با بهرهگیری از روش تحلیل عاملی و با استفاده از 5 شاخص و 38 زیرشاخص در سال 99-1398 در دهستان جارو از توابع بخش پلنگ آباد، شهرستان اشتهارد استان البرز بهره گرفتهاند. نتایج پژوهش آنها مانند موارد مشابهی که در ایران و جهان گفته شد، نشان میدهد بین خشکسالی و تنوعبخشی ارتباط معناداری وجود دارد. از نظر این محققان مشارکت در فعالیتهای اشتغالزایی جمعی نظیر آشنایی با نیازهای جدید بازار، توسعه کسب و کار از طریق به کارگیری فناوریهای نوین، تجربه کار در محیطهای متنوع شغلی، یادگیری مهارتهای جدید فعالیتهای اقتصادی نشاندهنده اهمیت شناخت نیازهای اساسی بازار و افزایش توانایی روستاییان برای انجام فعالیتهای جایگزین و مکمل کشاورزی در مواقع بحران است. از این رو این پژوهشگران پیشنهاد کردهاند با شناسایی نیازهای جدید بازار در سطوح مختلف استانی، ملی و بینالمللی به آموزش ایجاد مراکز فنون و فعالیتهای مرتبط با نیاز بازار اقدام شود. علاوه بر آن شیوههای نوین آبیاری در افزایش تابآوری نقشی مهم دارد و در کنار آن نیز بایستی موضوعات دیگری نظیر افزایش مشارکت زنان در مسائل معیشتی خانوار، کاهش هدررفت آب در بخش کشاورزی و … مورد توجه قرار گیرند. ایجاد زمینههای اشتغال مرتبط با کشاورزی که علاوه بر افزایش زمینههای شغلی، کاهش ریسک تولید، حذف واسطه و به طور کلی افزایش درآمد کشاورزان را به دنبال داشته باشد، از دیگر مواردی است که از نظر نگارندگان مقاله «بررسی نقش تنوع معیشتی در تابآوری و سطح رفاه جامعه روستایی در مواجهه با تغییر اقلیم (با تاکید بر خشکسالی)» بایستی مدنظر قرار گیرد. در همین راستا ایجاد کارخانههای تبدیلی و سردخانه محصولات کشاورزی که به افزایش سطح رفاه روستاییان منجر شود یکی از اولویتهایی است که باید لحاظ شود.
نظر شما