مهدی فیض‌اللهی 
کارشناس ارشد مطالعات خاورمیانه

«کریدور» یک زیر ساخت است، یک پدیده فیزیکی ؛کالایی عمومی که دولت‌ها آن را تولید می‌‌کنند. باید توجه داشت تا زمانی که جمهوری اسلامی ایران در کریدورها تسهیل امور، سرعت بخشی و امنیت بالا ایجاد نکند، ناگزیر از کریدور کشورهای دیگر استفاده خواهد شد. به درستی مطرح می‌‌شود که جمهوری اسلامی ایران دارای موقعیت ژئوپلیتیکی است، اما باید در نظر داشته باشیم زمانی یک کشور می‌‌تواند بگوید دارای موقعیت ژئوپلیتیک است که بتواند اقتصاد پیرامون خود را آنچنان به خود وابسته کند که بدون او نتوانند به حیات عادی خود ادامه دهند. جمهوری اسلامی ایران موقعیت بالقوه ژئوپلیتیکی خود را نتوانسته آنچنان که باید به صورت بالفعل درآورده و مورد استفاده قرار دهد. جمهوری اسلامی ایران با کشورهای جنوب قفقاز وابستگی چندانی ندارد، چنانچه اگر به آمارها نگاه کنیم، ایران در اقتصاد جمهوری آذربایجان و ارمنستان سهم کمتر از دو سه درصد را دارد، رابطه‌ای که با روسیه دارد کمتر از سه میلیارد دلار است و رابطه خوب تجاری و اقتصادی که با ترکیه داشته از نظر اعداد و ارقام رو به کاهش است.همین عدم اتصالات اقتصادی و وابستگی که وجود دارد در به حاشیه رفتن ایران بسیار مؤثر است.
 جمهوری اسلامی ایران در ایجاد و افزایش زیرساخت‌های خطوط ریلی و ایجاد نقش و فعالیت پررنگ در کریدور‌هایی که در آن فعال است (مانند کریدور شمال- جنوب و کریدور چابهار- افغانستان) موفق عمل کرده است. همچنین ایجاد شرایط لازم برای فعالیت در کریدور‌هایی که تاکنون درآن  فعال نبوده یا حتی عضویت ندارد نیز از دیگر اقدامات دولت بوده است؛ از جمله این کریدورها می توان به کریدور خلیج فارس–دریای سیاه، کریدور شرق–غرب (اسلام آباد- تهران- استانبول)، کریدور تراسیکا و طرح «یک کمربند و یک جاده چین» (جاده ابریشم) اشاره کرد. به نظر می‌‌رسد با توجه به هزینه‌های کلانی که کشور چین در طرح جاده ابریشم خرج کرده و وسعت و گستره زیادی که دربر می‌گیرد، این طرح بسیار مهم بوده و صرفه اقتصادی بیشتری برای ایران خواهد داشت که نباید به هیچ وجه از آن غافل شد. به گفته دکتر آرش رئیسی نژاد بهتر است ایران بنابر شرایط ژئوپلیتیکی که دارد برای بهره‌برداری از طرح یک کمربند و یک جاده، به دنبال ایجاد توازن مثبت بین شرق و غرب باشد.
 کریدور شمال- جنوب
در کریدور شمال-جنوب که توسط سه کشور ایران، روسیه و هند و به منظور ترویج همکاری‌های حمل و نقلی تأسیس شد، علاوه بر سه کشور فوق، کشور جمهوری آذربایجان نیز در این مسیر نقش مستقیم دارد و در واقع قرار شد مسیر ریلی از سه کشور ایران، روسیه و جمهوری آذربایجان عبور کند. این کریدور اقیانوس هند و خلیج ‌فارس را از طریق ایران به دریای خزر سپس از طریق روسیه و سن‌پترزبورگ به شمال اروپا متصل می‌کند. این کریدور مهم‌ترین حلقه تجارت بین آسیا و اروپا است که در مقایسه با مسیرهای سنتی (چون راه دریایی و عبور از کانال سوئز) از نظر مسافت و زمان تا ۴۰ درصد کوتاه‌تر و از نظر هزینه تا ۳۰ درصد ارزان‌تر است. کریدور شمال-جنوب برای جمهوری‌های آسیای مرکزی هم اهمیت فوق‌العاده‌ای دارد. پوتین از کریدور بین‌المللی حمل و نقل شمال-جنوب‌  به عنوان رگ حیاتی حمل و نقل از سنت پترزبورگ به بنادر ایران و هند توصیف کرده است.
با توجه به درگیری‌های بین آذربایجان و ارمنستان، دو راه دیگر یکی از خاک ارمنستان و دیگری از طریق دریای خزر برای کریدور شمال-جنوب پیش‌بینی شده است که هرگونه مانع‌آفرینی از سوی دولت باکو را بتوانند دور بزنند. در راستای کریدور شمال-جنوب و به دنبال مراسمی در تهران (31 مرداد 1401) که یادداشت تفاهم سه‌جانبه همکاری در زمینه تسهیل ترانزیت میان رؤسای گمرکات جمهوری اسلامی ایران، جمهوری آذربایجان و فدراسیون روسیه امضا شد، سیدعباس موسوی، سفیر ایران در جمهوری آذربایجان، از این تفاهم سه‌جانبه این گونه یاد کرد: «‏ایران، جمهوری آذربایجان و روسیه ستون فقرات کریدور جهانی شمال-جنوب را تشکیل می‌دهند. امضای یادداشت تفاهم سه‌جانبه برای تسهیل ترانزیت، نویدبخش جهش تجارت خارجی کشور در سایه سیاست همسایگی دولت است. پیوستن هند به این ساز و کار، این مسیر حیاتی را متحول خواهد کرد.» این تفاهمنامه را باید  قدمی برای تحکیم و تقویت کریدور شمال- جنوب دانست.البته باید اضافه کرد که  تکمیل مسیر ریلی از رشت به آستارا و سپس اتصال آن به راه آهن جمهوری آذربایجان مهم‌ترین چالش این کریدور است. پروژه رشت-آستارا به یک پروژه فرسایشی تبدیل شده که در دولت‌های قبلی برای ساخت آن تعلل شده است و شنیده‌ها حاکی است روس‌ها حاضر به مشارکت در ساخت این طرح شده‌اند. در کنار این چالش، کریدور شمال-جنوب رقبایی چون کریدور زنگزور و کریدور کتان دارد که یکی از طرف هند و دیگری از طرف محور ترکیه - آذربایجان پیگیری می‌‌شوند.
 کریدور زنگزور، موافقان و مخالفان
دولت‌های جمهوری آذربایجان، ترکیه- و به نظر می‌‌رسد روسیه همگی -در مورد ساخت کریدور زنگزور موضع مثبتی اتخاذ کرده باشند. برای آذربایجان، این مسیر آن را به نخجوان و از طریق آن به ترکیه متصل می‌کند و ترکیه نیز با آذربایجان از طریق راه‌آهن و جاده متصل و آن را می‌‌تواند به آسیای مرکزی و حتی به طرح «یک کمربند و یک جاده چین» پیوند دهد. برای روسیه، وابستگی ارمنستان به روسیه را حفظ می‌کند. اما برای ارمنستان می‌توانست به معنای پایان انزوای منطقه‌ای باشد، هرچند قبلاً برای خروج از انزوای منطقه‌ای و ارتباط با ترکیه خواهان کریدور زنگزور بوده باشد اما جدیداً با ایجاد آن بارها مخالفت کرده است.با وجود بازیگران موافق کریدور زنگزور این کریدور مخالفانی نیز دارد که در این میان، بیشترین ملاحظات را اتحادیه اروپا و جمهوری اسلامی ایران ابراز کرده‌اند.
 اتحادیه اروپا از ساخت کریدور شمال-جنوب که رقیب کریدور زنگزور است، حمایت می‌کند که از سال ۲۰۱۲ در دست ساخت بوده است.ایران نیز کریدور زنگزور را از یک طرف مانعی بر سر راه کریدور شمال-جنوب و از طرف دیگر قطع ارتباط خود با ارمنستان در قفقاز جنوبی می‌داند. اما با همه این اوصاف، با توجه به تحرکات دیپلماتیکی که ترکیه با روسیه در روزهای گذشته برای تحقق و ایجاد کریدور زنگزور داشته است، باید منتظر ماند و دید که بالاخره روسیه به جمع موافقان کریدور زنگزور ملحق شده و از آن حمایت می‌‌کند یا در کنار مخالفان آن قرار خواهد گرفت.
به نظر می‌‌رسد روسیه نقش پررنگی در تحقق یا عدم تحقق کریدور زنگزور یا تقویت کریدور شمال- جنوب که برای منافع ملی ایران بسیار مهم است، داشته باشد.