به گزارش مفدا کرمانشاه، به انباشتگی غیر معمول چربی در بدن، اضافه وزن یا چاقی می گویند که می تواند روی سلامت تاثیر بگذارد. شاخص توده بدن (BMI) نسبت قد به وزن ساده ای است که معمولا برای تشخیص اضافه وزن و چاقی در افراد بالغ مورد استفاده قرار می گیرد. افراد با سندروم متابولیک در مقایسه با کسانی که وزن طبیعی دارند بیشتر در خطر ابتلا به بیماری هایی نظیر دیابت نوع ۲ و بیماری های قلبی هستند. در طول چند دهه گذشته، دانشمندان بسیاری روی کشف دلایل چاقی و چگونگی پیشگیری و درمان آن تحقیقاتی را انجام داده اند.

آمارهای هشداردهنده سازمان جهانی بهداشت درباره چاقی

موارد زیر تنها برخی از آمارهای این سازمان است:

چاقی از سال ۱۹۷۵ در جهان، تقریباً سه برابر شده است

در سال ۲۰۱۶، بیش از ۱.۹ میلیارد بزرگسال (۱۸ ساله و بالاتر) دارای اضافه وزن بودند. از این تعداد بیش از ۶۵۰ میلیون نفر چاق بودند.

۳۹٪ بزرگسالان ۱۸ سال به بالا (در سال ۲۰۱۶ اضافه وزن داشتند) و ۱۳٪ چاق بودند.

بیشتر جمعیت جهان در کشورهایی زندگی می کنند که اضافه وزن و چاقی در آن ها باعث مرگ بیشتر است. (در مقایسه با افراد کم وزن)

۳۸ میلیون کودک زیر ۵ سال در سال ۲۰۱۹ دارای اضافه وزن یا چاقی بودند.

بیش از ۳۴۰ میلیون کودک و نوجوان ۵ تا ۱۹ ساله در سال ۲۰۱۶ دارای اضافه وزن یا چاقی بودند.

این معضل بزرگ جهانی قابل درمان و از همه مهم تر قابل پیشگیری است.

چاقی دقیقا به چه وضعیتی گفته می شود؟

پیش از آنکه بخواهیم به دنبال باعث و بانی های آن باشیم، بهتر است ابتدا یک تعریف دقیق علمی و معتبر از چاقی ارائه دهیم.

مطابق یک تعریف اولیه:

“اضافه وزن و چاقی به صورت تجمع غیر طبیعی یا بیش از حد بافت چربی در بخش های مختلف بدن و یا به صورت یکدست در بدن تعریف می شود که ممکن است سلامت را به خطر بیاندازد.”

همچنین بر اساس فرمول شاخص توده بدنی:

“هرگاه نتیجه محاسبه شاخص توده بدنی BMI فردی بین ۲۵ تا ۲۹.۹ باشد، آن فرد اضافه وزن دارد، و هرگاه عدد به دست آمده بین ۳۰ تا ۳۴.۹ باشد، شخص چاق است. این عدد همچنین اگر بیش از ۳۵ باشد چاقی مفرط و مرضی را نشان می دهد.”

علل بسیار زیادی می توانند باعث شوند شاخص توده بدنی یک فرد بالای ۳۰ باشد. و شاید از خودتان بپرسید که چرا باید علت چاقی را بدانیم و دانستن این علل چه کمکی به ما می کند.

در پاسخ باید گفت که پیدا کردن علت اصلی چاقی بزرگترین و کلیدی ترین عامل موفقیت در درمان یا پیشگیری از آن است.

به عنوان مثال اگر بدانیم که عادات و سبک زندگی یک شخص، باعث چاق شدنش شده، می توانیم با ایجاد تغییرات مثبت در سبک زندگی به درمان اضافه وزن و چاقی آن فرد کمک کنیم.

۸ علت اصلی چاقی

با این تفاسیر و برای اینکه بهتر بتوانیم به پیشگیری یا درمان افزایش وزن شدید کمک کنیم با علل اصلی چاقی آشنا می شویم.

۱. مصرف بیش از حد کالری

چاقی یک شبه رخ نمی دهد و به مرور زمان شکل می گیرد. از علت اصلی چاقی که می تواند موجب اضافه وزن و چاقی مفرط شود دریافت بیش از حد کالری است.

به عبارت دیگر، اگر در دریافت و سوزاندن کالری تعادل برقرار نشود، این امکان وجود دارد که در دراز مدت شخص بیش از حد چاق یا لاغر شود.

مردان به طور متوسط باید روزانه حدود ۲۵۰۰ کالری دریافت کنند تا بتوانند فعالیت های روزانه خود را انجام دهند و زنان نیز به ۲۰۰۰ کالری نیاز دارند.

چنانچه دریافت کالری بیش از اندازه نیاز و درخواست بدن ما باشد، بدن کالری های اضافی را به صورت چربی در بدن و مخصوصا در شکم ذخیره می کند. برای اینکه چاق نشوید حتما در دریافت و سوزاندن کالری های خود تعادل ایجاد کنید و یک رژیم لاغری و غذایی متعادل و سالم داشته باشید.

۲. عوامل ژنتیکی

اگر شخصی دارای مادر یا پدری با اضافه وزن شدید است، بیشترین شانس را برای ابتلا به اضافه وزن مفرط دارد. پس چاقی به طور قطع می تواند منشا ژنتیکی نیز داشته باشد. ژن‌های شما ممکن است بر میزان ذخیره چربی در بدن و جایی که آن چربی توزیع می شود تاثیر بگذارند.

به طور کلی ژنتیک، هورمون‌های دخیل در مقررات چربی سازی و چربی سوزی را تحت‌تاثیر قرار می‌دهد. به عنوان مثال، یکی از عوامل ژنتیکی مرتبط با چاق شدن، نقص مادرزادی لپتین leptin ناشی از جهش‌های ژن مربوط به لپتین است.

لپتین هم در سلول‌های چربی و هم در جفت تولید می‌شود. زمانی که ذخیره چربی بالا است و شخص سیر شده است، این ژن با فرستادن سیگنال به مغز باعث میشود که شخص کمتر غذا بخورد.

اگر بدن نتواند لپتین را به کافی تولید کند و یا گیرنده آن در نتیجه جهش نسبت به هورمون تحریک نشود تنظیمات طبیعی و روتین مربوط به مواد غذایی از بین رفته و چاقی رخ می‌دهد.

۳. سبک زندگی

عدم تحرک و نداشتن فعالیت های منظم مانند ورزش، عامل مهم دیگری است که باعث چاقی می‌شوند. اگر شما خیلی فعال نباشید و بیش از اندازه کالری دریافت کنید، قطعا چاق خواهید شد.

کسانی که کم تحرک هستند و غالبا به جای فعالیت می‌نشینند، کالری کمی می‌سوزانند. و به مرور زمان کالری های زیادی به شکل چربی ذخیره کرده و چاق می شوند.

فعالیت فیزیکی منظم، توده عضلانی را افزایش می‌دهد در حالی که حجم و جرم چربی بدن را کاهش می‌دهد. در مقابل، فعالیت فیزیکی ناکافی به طور معمول با کاهش توده عضلانی و افزایش بافت چربی همراه است.

برای مثال، تلویزیون تماشا کردن یک فاکتور موثر در چاقی است، زیرا قرار گرفتن در معرض تبلیغات غذایی و نوشیدنی‌ها می‌تواند تا حد زیادی بر آنچه مردم می‌خورند تاثیر بگذارد.

برای بزرگسالان توصیه می‌شود که هر هفته ۲ تا ۳ ساعت را به ورزش هوازی یا فعالیت های ورزشی اختصاص دهند. برخی از این فعالیت ها میتوانند شامل دوچرخه سواری، پیاده‌روی، یا دویدن باشد.

۴. پرخوری و رفتارهای نادرست تغذیه ای

پرخوری به ویژه اگر رژیم غذایی حاوی چربی یا قند زیادی باشد منجر به افزایش وزن می‌شود. (برای مثال خوردن غذاهای فست فودی، غذای سرخ‌شده، و شیرینی ها). این مواد چگالی انرژی بالایی دارند (غذاهایی که کالری زیادی در مقدار کمی غذا دارند) و خیلی راحت باعث چاق شدن و بالا رفتن وزن میشوند.

۵. نقش کربو هیدرات‌ها در اضافه وزن

مشخصا کربوهیدرات ها به روش های مختلفی به افزایش وزن کمک می‌کنند. محصول نهایی هضم کربوهیدرات، گلوکز است. هنگامی که سطح گلوکز خون افزایش میابد، پانکراس برای آزاد کردن انسولین تحریک شده و انسولین ترشح میکند. این هورمون نیز رشد بافت چربی را افزایش داده و می‌تواند باعث افزایش وزن و چاقی شود.

دانشمندان بر این باورند که کربوهیدرات های ساده ( ماند شکر، فروکتوز، دسرها، نوشیدنی‌های نرم، آبجو، شراب و غیره) به افزایش وزن کمک می‌کنند، زیرا آن‌ها در مقایسه با کربوهیدرات های پیچیده (پاستا، برنج قهوه‌ای، حبوبات و غیره) به سرعت وارد جریان خون شده و جذب میشوند. در اغلب موارد نیز افزایش ترشح انسولین به منزله افزایش وزن در نظر گرفته میشود.

۶. عوامل روان‌شناختی

عوامل روان‌شناختی موجب چاقی در برخی افراد می شود. برای مثال، افراد معمولا در طی یا بعد از شرایط استرس زایی مانند مرگ یک دوست، یک بیماری شدید، یا حتی افسردگی روانی مقدار زیادی وزن به دست می‌آورند.

یعنی در چنین افرادی نیز به نظر می‌رسد که پرخوری می‌تواند وسیله‌ای برای تسکین استرس باشد. در نتیجه میتوان نتیجه گرفت مسائل روانشناختی نیز در چاق شدن افزاد دخالت دارند.

۷ . چاقی در کودکی

نرخ تشکیل سلول‌های چربی جدید به ویژه در چند سال اول زندگی سریع تر بوده و درنتیجه میزان ذخیره چربی و تعداد سلول‌های چربی بیشتر است. از همین رو تعداد سلول‌های چربی در کودکان چاق اغلب سه برابر بیشتر از کودکان عادی است. اگر شخصی در دوران کودکی در وعده های غذایی متعدد زیاد غذا بخورد و به این روند عادت کند میتواند در آینده به چاقی مبتلا شود.

۸. ناهنجاری های نوروژنیک

ناهنجاری نوروژنیک (neurogenic) اختلالی است که در سیستم عصبی انسان به وجود می آید. این اختلالات ممکن است به یک شکل ساختاری، بیوشیمیایی و یا الکتریکی رخ دهند و می‌توانند منجر به بروز برخی از علائم شوند.

برخی از این اختلالات که باعث چاقی می‌شوند شامل ضایعات یا تومورهای هیپوتالاموس، کمبود انتقال‌دهنده عصبی، نقص لپتین و مدارهای عصبی غیرطبیعی هستند.

چـاقـی احشـایی

چربی های احشایی به عنوان چربی هایی شناخته می شوند که در میان تنه و اطراف ارگان های بدن تجمع کرده اند.

چربی های احشایی معمولا زیر پوست نیستند و در عمق بدن ذخیره شده اند. چربی های احشایی با افزایش خطر مقاومت در برابر انسولین، دیابت نوع ۲، بیماری های قلبی عروقی، سکته مغزی و مرگ در ارتباط هستند. به همین دلیل از بین بردن چربی های احشایی، یکی از گام های بسیار مهم برای افزایش سطح سلامت کلی بدن است. چربی ذخیره شده در اطراف پایین تنه مانند ران ها و باسن چربی های خطرناکی برای سلامتی به حساب نمی آیند. اما نوعی از چربی که بیشتر در مرکز بدن تجمع کرده باشد خطرناک است.

چربی های احشایی نزدیک ارگان هایی نظیر کبد، روده ها و قلب ذخیره می شوند. می توانند خطر بالا رفتن کلسترول خون و تری گلیسیرید را افزایش دهند. سلول های چربی می توانند چیزی به نام سیتوکین تولید کنند که از عوامل التهاب زا هستند. به همین دلیل است که ذخیره شدن چربی اطراف ارگان های بدن می تواند سطح التهاب را افزایش دهد و باعث مقاومت در برابر انسولین شود.

ورزش و چربی احشایی

ورزش می تواند از افزایش چربی های احشایی پیشگیری کند و ذخایر آنها را نیز کاهش دهد. محققان به نحوه کاهش چربی های احشایی در سه نوع برنامه از جمله تنها ورزش، ورزش بعلاوه رژیم غذایی و تنها رژیم غذایی پرداختند. متوجه شدند ورزش و ورزش بعلاوه رژیم غذایی در کاهش و پیشگیری از چربی های احشایی نقش بسیار مهمی ایفا می کنند. افرادی که تنها رژیم می گیرند نسبت به کسانی که ورزش می کنند بهبود چندانی در کاهش چربی های احشایی مشاهده نکردند.
انواع چاقی از نظر شکل ظاهری:

چاقی سیبی شکل

در این نوع چاقی،شانه ها،صورت،بازوها،گردن،سینه و بالای شکم چاق اند.قسمتهای پایینی بدن - باسن،ران ها و پاها- در مقایسه با قسمتهای بالایی لاغرتر است.ارگانهای حیاتی بدن که در این نوع چاقی بیشتر تحت تاثیر قرار میگیرد عبارتند از قلب،کبد،کلیه و ریه.

در این افراد هورمونهای مردانه غالب است و بنابر این این نوع چاقی در مردان بیشتراز زنان شایع است ولی در بسیاری از زنان نیز دیده میشود.چاقی سیبی مستقیما با خطر بیماریهای قلبی عروقی و دیابت مرتبط است.

نکته: خوراک هایی که این افراد باید از ان پرهیز کنند فرآورده های‌ لبنی پرچرب، پنیر، کره، خامه، بستنی، شکلات، غذا های سرخ شده و گوشت چرب است.

راه حل:

مهم‌ترین چالش بدن های‌ آن ها درگیری با هوس و اشتهای به خوردن و خواب بیقرار است. سوخت و ساز بدن آن ها به مرور زمان دچار اشکال شده است و بطور کلی عملکرد هورمون هایشان متعادل نیست. بهترین راه برای بالا بردن سطح انرژی اطتمینان از این است که بدن نیازهای غذایی اش را دریافت میکند و ولع گرسنگی ندارد.

افراد با بدن سیبی شکل تمایل چندانی به پرخوری و زیاده روی در خوردن غذا ندارند اما بدلیل عدم تعادل در فعالیت های‌ غدد تخمدان، کبد و تیروئید دچار اضافه وزن می شوندو در وزن کم کردن هم به مشکل برمی خورند.

خواب ناکافی همراه با افکار مزاحم ثابت یا استرس،فرد را در شرایط بدی قرار میدهد؛ نه تنهاس طح انرژی بدن با شیب تندی پایین می‌آید، بلکه چربی های‌ سمی به صورت بافت اسفنجی زیر پوست ذخیره میشود. راه حل پیشنهادی، زهر زدایی و بازگرداندن سلامت به غدد فوق کلیوی و ایجاد شرایط سلامت پایدار است.

راه حل این مسئله مصرف آب زیاد، تحرک ملایم؛ مثل نیم ساعت پیاده روی در روز، مصرف غذا های سالم و کم چرب است. آرامش و دوری از فضای استرس و اضطراب به این افراد توصیه می شود.

۲.چاقی گلابی شکل

در این نوع چاقی،قسمت پایینی بدن چاق تر است.درافرادی که این نوع چاقی را دارند بیشترهورمونهای زنانه غالب است بنابراین در زنان شایع تر است.در این افراد توده بدن در ناحیه شکم،ران،باسن و پاها شل است.صورت و گردن ظاهر نرمال دارد.به خاطر وزن سنگین باسن و ران،ستون فقرات تقریبا هیچگاه در این افراد صاف نیست.در این چاقی ارگانهایی همچون کلیه،رحم،روده ها و مثانه بیشتر تحت تاثیر قرار می گیرند.

با میوه ها جشن بگیرید. استفاده زیاد از میوه هایی با فیبر بالا و سبزیجات همراه با مصرف پروتئین درکنار آنها، احساس سیری ایجاد می‌کند و کمک می‌کند ولع و اشتهای بی اندازه به خوردن تا حد زیادی بازرسی شود. یادتان باشد که پروتئین در هر وعده غذایی باید جایی داشته باشد تا تعادل هورمون انسولین و گلیکوژن را التیام ببخشد و سطح قندخون را در حد طبیعی متعادل نگه دارد.

نکته: افراد با چاقی گلابی شکل تمایل زیادی به خوردن مواد حاوی ترکیبات قند و چربی دارند. ترکیب قند و چربی دریک ماده غذایی حساسیت بدن را برای ترشح استروژن بالا میبرد و چاقی رابه دنبال می آورد. درضمن احتمال به وجود آمدن سلولیت در ران ها، باسن و کنار پاها را افزایش می‌دهد.

راه حل:

اگر فرم بدن تان برایتان آزاردهنده است، ورزش از نان شب برایتان واجب تر است و هیچ چیز جای ان را نمی‌گیرد. علاوه بر تغییر سبک زندگی آرامتان به زندگی پرتحرک، حداقل سه روز در هفته بطور ویژه ورزش کنید. پیاده روی های‌ طولانی، کوهنوردی، استفاده از دوچرخه های‌ ثابت و متحرک و تردمیل برایتان خیلی مفید است چون بیش از هر قسمتی روی پایین تنها شما تمرکز می‌کند.

علت شناسی چاقی در سطح سلولی

چاقی هایپر پلازیک(افزایش تعداد سلولهای چربی)

در این چاقی تعداد سلولهای چربی افزایش می یابد. تعداد اولیه سلولهای چربی بدن هر فرد به رژیم غذایی مادر در دوران بارداری و تغذیه در کودکی بستگی دارد. کالری اضافی در طول مراحل تکامل می تواند به شکل گیری و افزایش تعداد سلولهای چربی منجر شود. از آنجا که افزایش تعداد سلولهای چربی در دوران بزرگسالی به سختی اتفاق می افتد، چاقی هایپرپلازیک دردوران کودکی شایع تر است.

چاقی هایپر تروفیک(افزایش حجم سلولهای چربی)

در این چاقی، اندازه(حجم) سلولهای چربی افزایش می یابد. معمولاً توزیع چربی در این نوع چاقی در شکم بیشتر است. معمولا چاقی در بزرگسالی با هایپرتروفیک (افزایش حجم سلولهای چربی) اتفاق می افتد.افراد مبتلا به چاقی هایپرپلازی معمولاً سخت تر وزن کم می کنند. هنگام کاهش وزن تنها می توان اندازه سلولها را کم کرد نه تعداد آنها را.

نکات مهم و کاربردی هنگام تمرین برای کاهش وزن:

۱-برای از دست دادن اضافه وزن عجله نکنید .
۲- با افراد ورزشکار تمرین نکنید .
۳- خیلی آهسته شروع کنید و به تدریج بر شدت تمرینات اضافه کنید .
۴- به مسافت طی شده فکر نکنید .
۵- اندازه گیری دائمی وزن را کنار بگذارید .
۶- کار کردن ورزش محسوب نمی شود .

۷- بلافاصله قبل و بعد از غذا ورزش نکنید .
۸- از دویدن در زمین های سفت مثل آسفالت با کفش نامناسب خودداری نمائید.
یادداشت/ حبیب اله آذرحزین

مربّی ،معلّم و مدرّس دانشگاه(مشاور سلامت و تناسب)

مدرّس کشوری حوزه سلامت وزارت آموزش و پرورش

کاندیدای دکترای تخصّصی رفتارحرکتی

(یادگیری،کنترل،رشد و روانشناسی ورزش)