به گزارش جهان صنعت نیوز:  قوام‌السلطنه، بزرگ علوی و گروه 53‌نفره تقی ارانی در دوران پهلوی اول در این زندان محبوس شدند و خاطرات این زندان دستمایه‌ای شد تا بزرگ علوی کتاب «ورق‌پاره‌های زندان» را به رشته تحریر در آورد.

بعدتر در دوره پهلوی دوم هم اینجا زندانی بوده که گروه بزرگی از انقلابیون را در خود جای داده است. زندانیان سیاسی محبوس در این زندان بعدتر پایه‌گذاران انقلاب اسلامی شدند که از آن جمله می‌توان به آیت‌الله هاشمی‌رفسنجانی و آیت‌الله سیدعلی خامنه‌ای اشاره کرد.

این زندان البته پس از انقلاب هم تا سال 1383 به فعالیت ادامه داد تا امیرعباس هویدا و بسیاری از اعدام‌شدگان رژیم پهلوی روزهای آخر خود را در آن سر کنند.

چندین فرار هم از این زندان صورت گرفته که هر یک ماجراهای خود را دارد. جدای از فراز‌و‌نشیب‌های تاریخی بنای باغ‌موزه قصر به لحاظ معماری نیز اثر جالب توجهی است و می‌توان در آن نشانه‌هایی از معماری اولیه در دوره قاجار و ساختمان‌های جدیدتر ساخته‌شده در دوره پهلوی اول را دید.

در این شماره «جهان‌صنعت» شما را به باغ‌موزه قصر می‌بریم و برگی از تاریخ این قصر-زندان سابق و باغ‌موزه امروزی را با هم مرور می‌کنیم.

باغ‌موزه قصر در گذر تاریخ

فتحعلی‌شاه چیزی حدود 220 سال پیش دستور ساخت باغ‌موزه قصر را صادر کرد. در پی این دستور شاه قجر در محل فعلی موزه قصر که آن زمان خارج از شهر تهران بوده عمارتی باشکوه بنا شد.

عمارتی بزرگ که از بخش‌های مختلف شامل اندرونی، استخر و کلاه فرنگی تشکیل می‌شد. این قصر باشکوه اما چندان باب میل ناصرالدین‌شاه (نوه فتحعلی‌شاه) نبود، این بود که با دستور ناصرالدین‌شاه این مکان از پایگاهی سلطنتی به مکانی نظامی تغییر کاربری داده و تبدیل به اردوگاه سالانه قوای قزاق شد.

در دوره سلطنت پادشاه بعدی قاجار یعنی مظفرالدین‌شاه باغ‌موزه قصر به ژاندارمری واگذار شد و بعدتر با بی‌توجهی به آن، کم‌کم به ویرانه‌ای تبدیل شد.

با روی کار آمدن پهلوی اول و مواجهه با این مشکل که زندان قدیمی میدان توپخانه پاسخگوی تعداد بالای زندانیان نیست، سرتیپ درگاهی رییس وقت اداره شهربانی قصر متروکه قاجاری که تبدیل به خرابه شده بود را برای ساخت زندان در نظر می‌گیرد.

نیکولا مارکوف معمار مشهور روس زندان قصر را طراحی می‌کند. وی با در نظر گرفتن 96 سلول پنج‌نفره و 96 سلول تک‌نفره و مریض‌خانه‌ای با شش اتاق شش تخته، قصر قاجاری را تبدیل به زندان می‌کند.

به این ترتیب در یازدهم آذر ماه 1308 زندان قصر به عنوان اولین زندان متمرکز تهران با حضور رضاشاه افتتاح می‌شود.

به این ترتیب در شرایطی که هنوز زندان اوین و سایر زندان‌های پایتخت ساخته نشده‌اند هر سال بر وسعت زندان قصر افزوده شده و بزرگ‌تر می‌شود.

پس از انقلاب این زندان همچنان کاربری زندان داشت تا اینکه در سال 1383 تعطیل شد. اگرچه در ابتدا قصد تخریب بنای زندان وجود داشت و حتی بخش‌هایی از زندان هم خراب شد اما کانون زندانیان قبل از انقلاب زندان قصر را با عنوان اثر ملی ثبت کرد. در نهایت در سال 1391 شهرداری تهران زندان قصر را به باغ‌موزه تبدیل کرده و آن را رسما برای بازدید عموم افتتاح کرد.

موزه‌های مجموعه

شکل مدور و پله‌های دلگیر زندان قصر که به سمت طبقات بالا پیچ و تاب می‌خورند را احتمالا در فیلم‌ها و سریال‌های انقلابی که در دهه فجر پخش شده دیده‌اید. اگرچه سقف بلند زندان نورگیر بوده و امکان عبور و مرور هوا را فراهم می‌کند اما پیچ‌وتاب پله‌ها و ظاهر مدور آن به بازدید‌کننده احساس خفگی می‌دهد و باعث می‌شود برای چند لحظه هم که شده با زندانیان سیاسی که در آن محبوس بوده‌اند احساس همدردی کنید.

یکی از بخش‌های باغ‌موزه قصر، موزه زندان مارکوف است که از بخش‌های مختلفی همچون مرکز اسناد، تصاویر و اشیای تاریخی، نمایشگاه، گالری موسمی، کافه‌گالری و سالن اجتماعات چندمنظوره تشکیل شده است. کتابفروشی دائمی و زورخانه از دیگر قسمت‌های این مجموعه محسوب می‌شوند.

یكی دیگر از بخش‌های باغ‌موزه قصر، نیایشگاه این مجموعه است. این نیایشگاه پیشینه تاریخی جالب توجهی دارد و براساس روایت‌های موجود بخشی از دادگاه‌های اوایل انقلاب اسلامی در این محل برگزار می‌شده است. این بنا كاشی‌كاری زیبا و قدیمی دارد كه كار اساتید كاشی‌كار شناخته‌شده ایرانی است و سعی شده هنگام بازسازی، بافت اصلی آن حفظ و ترمیم شود.

بخش اصلی زندان قصر اما زندان سیاسی آن بوده است. پس از كودتای 28 مرداد 1332 و استقرار دوباره پهلوی دوم، افزون بر ساخته شدن ساختمان‌های الحاقی، زندان شماره3 (در ساختمان مارکوف) تبدیل به زندان بسیاری از مبارزین سیاسی شد که از آن جمله می‌توان به چهره‌های فرهنگی مانند احمد شاملو، مهدی اخوان‌ثالث و نجف دریابندری اشاره کرد.

با افزایش تعداد زندانیان سیاسی و کافی نبودن فضای زندان‌های شماره 3 و 4 در اوایل دهه 1330 تصمیم به ساخت زندانی مخصوص سیاسیون گرفته می‌شود؛ این زندان که به گفته محمدعلی عمویی از ابتکارات رزم‌آرا بوده است، در گوشه شمال‌شرقی محوطه زندان قصر ساخته می‌شود.

سالن ملاقات، بندها و سلول‌ها و زیر‌هشتی بخش‌های دیگر زندان قصر سابق هستند. زیرهشتی زیرزمینی هشت‌ضلعی، آجری و تاریک است که از طریق راهرویی به یک بند مربع‌شکل، متصل شده است.

گفته می‌شود زیرهشتی محلی بوده که زندانیان را در ابتدا، به آنجا می‌آوردند و کتک می‌زدند. همچنین اینطور ذکر شده که زندانیان را برای تنبیه و شکنجه هم به آنجا می‌آوردند و پس از آنکه از حال می‌رفتند، از آب خنک چشمه به آنها می‌دادند و همین باعث پیدایش مَثَل آب خنک خوردن شد. زیرهشتی برای اولین بار در همین زندان ساخته شد، اما بعدها تمامی اتاق‌های شکنجه حتی اگر هشت ضلعی نبودند هم به این نام خوانده می‌شدند.

از جنبه تاریک زندان قصر که بگذریم باید گفت بدون شک یکی از زیباترین بخش‌های مجموعه باغ‌موزه قصر باغ ایرانی آن است. در این باغ سعی شده گیاهان و درختانی کاشته شوند که در باغ‌های قدیمی ایرانی مرسوم بوده است. محیط پنج هزار متری و سرسبز باغ که با درختانی همچون نارون، كاج، انگور، چنار، توت، بیدمجنون، تبریزی، زرشك زیتونی و سروناز آراسته شده است، آدمی را به یاد باغ‌های باشکوه ایران قدیم می‌اندازد و حال و هوای سنتی را در دل زنده می‌کند.

برج‌های دیده‌بانی باغ‌موزه قصر نیز به خوبی بخشی از گذشته تاریخی این مکان را روایت کرده و یادگار زندانی قدیمی هستند. برج جنوب‌شرقی محوطه دارای تلسکوپ و دوربین دوچشمی است که برای رصد نجومی و شهری استفاده می‌شود.

در نهایت باید گفت اگرچه فضای بسته و خفه زندان احساسات ناخوشایندی را در بازدیدکننده زنده می‌کند اما بدون شک بازدید از بنایی که بخشی از خاطرات چهره‌های معاصر فرهنگ و تاریخ ما با آن پیوند خورده بسیار جالب توجه است. از سوی دیگر جنبه‌های تاریخی این کاخ- زندان سابق- نیز می‌تواند مورد توجه عاشقان تاریخ و دوستداران فرهنگ قرار گیرد.