سعیده علیپور
این روزها که باران می‌آید و آسمان پاک است؛ بیشتر نفس بکشید! چرا که به نظر می‌رسد با فروکش کردن باد و باران، رنگ و بوی مازوت‌هایی که در اطراف کلانشهرها می‌سوزد؛ هوا را به تمامی در برخواهد گرفت.
همین دیروز هم معاون مرکز ملی هوا و تغییر اقلیم سازمان حفاظت محیطزیست، مازوت‌سوزی در شهرهایی مانند تبریز، مشهد و همدان را تایید کرد. هرچند داریوش گل‌علیزاده، تهران را جزو این لیست نیاورد و در گفت‌و‌گو با ایسنا بر ممنوعیت استفاده از مازوت در شهرهای تهران، اصفهان و کرج تاکید کرد، اما بسیاری از کارشناسان، آلودگی بالای پاییز و زمستان پارسال در تهران و سایر کلانشهرهای کشور را براثر سوزاندن مازوت در نیروگاه‌های تولید برق دانسته و معتقدند؛ با توجه به هشدارهایی که در خصوص سرد شدن هوا و افزایش مصرف گاز در زمستان امسال داده شده، پیش‌بینی می‌شود که نیروگاه‌های کشور به مازوت‌سوزی روی آورند. سوختی که آلایندگی آن پاییز و زمستان سال گذشته، آسمان کلانشهرهای کشور را به رنگ بنفش درآورده و وضعیت آلودگی هوا را از مرز هشدار گذراند.
وضعیت وخیم مازوت‌سوزی در زمستان 1399
با وجود اینکه معاون مرکز ملی هوا و تغییر اقلیم سازمان حفاظت محیط زیست دیروز تاکید داشت که «در سال‌های گذشته در تهران، اصفهان و کرج به هیچ وجه از مازوت در نیروگاه‌ها استفاده نشد و مشعل مازوت‌سوز در واحدهای صنعتی این استان‌ها پلمب بوده»، اما دی ماه سال گذشته رئیس فراکسیون محیطزیست مجلس شورای اسلامی، جزئیاتی از سوخت مورد استفاده در یک نیروگاه مازوت‌سوز در اطراف تهران منتشر کرد که نشان می‌داد که نه تنها در این نیروگاه‌ها مازوت می‌سوخت که این سوخت ۱۲۰ برابر بیشتر از حد مجاز، مواد آلاینده تولید می‌کرد. سمیه رفیعی گفته بود: «سوخت گازوئیل نیروگاه فوق، غیراستاندارد بود و ۱۲۰ برابر از حد مجاز، آلایندگی بیشتری تولید می‌کرد. هجوم این آلاینده‌های سمی به سمت شهر تهران از علل آلودگی هوا است».
مسعود تجریشی، معاون محیط زیست انسانی سازمان حفاظت محیط زیست همان موقع گفته بود: «نامه‌ای به دادستانی تهران درخصوص مازوت‌سوزی نیروگاه‌ها ارسال کرده‌ایم».
پیش‌بینی افزایش آلودگی در ماه‌های آتی
در حالی که پیش‌بینی می‌شود احتمال در پیش بودن زمستانی سرد و پرتقاضا در بخش انرژی اولیه زیاد است. در زمستان امسال آنطور که وزیر نفت گفته حدود 200 میلیون مترمکعب کسری گاز داریم.در زمستان سال گذشته نیز کمبود سوخت گاز به علت آنچه افزایش مصرف خانگی اعلام شد، موجب از مدار خارج شدن برخی واحدهای نیروگاهی و کسری برق در زمستان شد؛ به طوری که در اتفاقی کم‌سابقه، جداول خاموشی‌های برنامه‌ریزی شده در زمستان صادر شد و برخی از نیروگاه‌های برق شروع به مازوت‌سوزی برای تامین برق کردند.
15 دی ماه پارسال نیز عیسی کلانتری، رئیس وقت سازمان حفاظت محیطزیست در همین باره گفت: «برخی نیروگاه‌ها مشکل سوخت دارند و مجبورند برای تولید برق از مازوت استفاده کنند. پس اگر برق از سوی خانواده‌ها بی‌رویه مصرف شود استفاده از مازوت در صنایع و نیروگاه‌ها به عنوان سوخت اجتناب‌ناپذیر است. ملت یا باید نبود برق را بپذیرند یا اینکه ناچاریم از مازوت استفاده کنیم». در زمستان امسال اما وضعیت به مراتب بدتر از سال قبل پیش‌بینی می‌شود. هرچه مصرف گاز در بخش خانگی بالاتر رود به معنای محدود شدن گازرسانی به نیروگاه‌ها و صنایع در زمستان خواهد بود.
در واقع پیش‌بینی می‌شود زمستان امسال صنایع و نیروگاه‌ها تا حد امکان به مصرف سوخت مایع مجبور شوند و در نقاطی که امکان مصرف سوخت مایع به جای گاز میسر نباشد، واحد صنعتی یا نیروگاهی از مدار خارج خواهد شد.
نیاز روزانه نیروگاه‌ها به سوخت معادل (گاز طبیعی یا سوخت مایع) در مجموع حداقل 200 میلیون مترمکعب است؛ یعنی برابر با میزان کسری و ناترازی تولید و مصرف گاز در زمستان. حال اگر نیمی از این نیاز 200 میلیون مترمکعبی یعنی برابر با 100 میلیون مترمکعب نیز با گاز تأمین شود، حداکثر امکان تأمین و مصرف سوخت مایع در نیروگاه‌ها به 50 میلیون مترمکعب معادل نیز نخواهد رسید. یعنی در چنین شرایطی، یک چهارم نیاز سوختی نیروگاه‌های کشور در زمستان تامین نشده باقی مانده و یک چهارم از ظرفیت تولید برق زمستانی از مدار خارج خواهد شد یا همان فاجعه سال قبل به شکلی بدتر رخ نشان می‌دهد.
این در حالی است که ایسنا دیروز گزارش داد که آمارهای مصرف گاز گویای رسیدن به نقطه هشدار در این حوزه است، آن هم در شروع سرما. آنطور که مسئولان اعلام کردند میزان مصرف گاز در همین بازه زمانی نسبت به سال گذشته ۱۰۰ درصد افزایش یافته است.
محمدرضا جولایی، مدیر دیسپچینگ شرکت ملی گاز ایران گفته است: «امسال سرما زودتر آغاز شد و مصارف گاز به‌شدت افزایش یافت؛ به این معنا که از سه هفته پیش که بارش‌ها آغاز شده و همچنان ادامه دارد، افزایش ۱۰۰ درصدی در مصرف گاز نسبت به همین بازه زمانی در سال ۱۳۹۹ را شاهد بودیم، ضمن اینکه پیش‌بینی‌ها نشان از کاهش دو درجه‌ای دما نسبت به سال گذشته دارد».
مازوت چیست و چه ضررهایی دارد؟
علی رغم اینکه در سال‌های پیش بنزین متهم اصلی آلودگی هوا بود، اما آن طور که مسئولان اعلام کردند افزایش کیفیت بنزین، این فرآورده نفتی را از گردونه خارج کرده اما همچنان احتراق بد خودروهای فرسوده و موتورسیکلت‌ها مورد اتهام است. از سال گذشته با شروع فصل سرما مازوت‌سوزی صنایع و نیروگاه‌ها در ردیف نخست متهمان آلودگی هوا قرار گرفت. اما مازوت چیست و چرا به این میزان آلودگی تولید می‌کند؟
آمارهای مصرف گاز گویای رسیدن به نقطه هشدار در این حوزه است، آن هم در شروع سرما. آنطور که مسئولان اعلام کردند میزان مصرف گاز نسبت به سال گذشته ۱۰۰ درصد افزایش یافته است
جست‌و‌جو در سایت‌های تخصصی این حوزه نشان می‌دهد مازوت نوعی نفت کوره باکیفیت پایین و ویسکوزیته بالا است که طی فرآیند پتروشیمی به گازوئیل تبدیل می‌شود. اما گاهی نیز این سوخت بدون فرآیند پتروشیمی مورد استفاده قرار می‌گیرد. در گذشته، مازوت برای گرم کردن خانه‌ها در شوروی سابق و شرق دور مورد استفاده قرار می‌گرفت، چراکه آنها تجهیزات لازم برای تبدیل مازوت به سایر محصولات پتروشیمی را نداشتند.
حتی طبق اعلام سایت علمی و آموزشی «فرادرس»، مازوت که به طور عمده در کشورهای روسیه، قزاقستان، آذربایجان، ترکمنستان و ایران تولید می‌شود برای گرم کردن بویلرها (دیگ بخار) جهت تولید بخار مورد استفاده قرار می‌گیرد، چراکه این ماده، ضمن ارزان بودن به نسبت سایر سوخت‌ها، گرمای سوختن بسیار بالایی دارد، هر چند آلایندگی آن چنان بالاست که سوزاندن آن در کشورهای توسعه‌یافته ممنوع است.
آثار ورود مازوت به محیط زیست
مازوت از مواد شیمیایی مختلفی تشکیل شده‌اند و هریک نوعی مخلوط متفاوت از دیگری به شمار می‌آید. زمانی که این مواد به خاک یا آب‌های سطحی می‌رسند، بخشی از آنها تبخیر می‌شوند برخی دیگر نیز به دلیل نشتی مخازن نگهداری آنها در آب و خاک حل خواهند شد.
داریوش گل‌علیزاده، معاون مرکز ملی هوا و تغییر اقلیم سازمان حفاظت محیطزیست، مازوت‌سوزی در شهرهایی مانند تبریز، مشهد و همدان را تایید کرد. هرچند تهران را جزو این لیست نیاورد و بر ممنوعیت استفاده از مازوت در شهرهای تهران، اصفهان و کرج تاکید کرد
مواد شیمیایی تبخیر شده می‌توانند در اثر تابش نور خورشید به ترکیبات دیگری شکسته شوند. این اتفاق در اثر فعالیت‌های قارچ‌ها و باکتری‌های داخل آب یا خاک نیز صورت می‌گیرد. این مواد شیمیایی که در خاک و محیط‌های دیگر وجود دارند می‌توانند تا بیش از یک دهه در محیط زیست باقی بمانند. بنزن، تولوئن و زایلین از جمله این ترکیبات سمی هستند. ضمن اینکه با سوزاندن مازوت در نیروگاه‌ها، آنها را از طریق هوا هم وارد بدن موجود زنده می‌شوند.
در اثر سوزاندن مازوت، ترکیباتی موسوم به Sox منتشر می‌شوند که بخش بیشتر آن‌را SO2 تشکیل می‌دهد SO2 گازی سمی است که برای سلامتی مضر است. این گاز، وزن بیشتری نسبت به هوا دارد و زمانی که غلظت آن در هوا به بیش از 500ppb برسد، بوی بدی خواهد داشت که سال گذشته بسیاری از شهروندان بوی نامطبوع آن را در تهران و سایر کلانشهرها گزارش کرده بودند.
پزشکان می‌گویند تأثیرات آلودگی بر بدن انسان زیاد است. مضرات آلودگی هوا تقریباً تمامی ارگان‌های بدن را درگیر می‌کند؛ عوارض مغزی، عدم تمرکز، سوزش چشم، سوزش مجاری تنفسی، تشدید بیماری‌های مزمن ریوی مانند آسم، انسداد ریه، سینوزیت، بیماری‌های عروق، تصلب شرایین، افزایش سکته‌های قلبی و مغزی و بروز لخته در خون، برخی از مهم‌ترین تبعات و عوارض آلودگی هوا بر سلامت افراد است. همچنین مسائلی چون پایین بودن وزن نوزادان را می‌توان با آلودگی هوا مرتبط دانست. بروز سرطان‌های مختلف همچون مغز، پستان و ریه نیز به دنبال آلودگی هوا افزایش می‌یابد. این در حالی است که به نظر می‌رسد این بار هم قرار نیست اقدام موثری برای کاهش آلودگی ناشی از سوزاندن مازوت در کشور رخ دهد و باید در کنار موج‌های کرونا، شاهد بیماری‌های مختلف ناشی از آلودگی هوا نیز بود.