در ادامه یادداشت چهارم آبان ۱۴۰۰ روزنامه فرهیختگان به قلم میراحمدرضا مشرف، کارشناس مسائل افغانستان می خوانیم: اجلاس همسایگان افغانستان در تهران درحالی برگزار می‌شود که فقدان حضور نمایندگانی از افغانستان در این نشست تامل‌برانگیز و در عین حال حساسیت‌برانگیز شده است.

 تهران فردا میزبان دومین دور نشست وزرای امور خارجه کشورهای همسایه افغانستان خواهد بود؛ نشستی که اولین دور آن ۱۷شهریورماه و به میزبانی پاکستان برگزار شده بود. البته شرایط برگزاری اجلاس آتی تهران با نشست دور قبل از برخی جهات تفاوت‌هایی دارد چنانکه برخلاف دور قبل که نشست به شکلی کاملا مجازی برگزار شد، این‌بار وزرای امور خارجه چهار کشور پاکستان، تاجیکستان، ازبکستان و ترکمنستان به شکل حضوری و وزیر امور خارجه چین به‌صورت مجازی در اجلاس مشارکت خواهند کرد.

علاوه‌بر این حضور احتمالی نمایندگانی از روسیه نیز دیگر تفاوت عمده این اجلاس با نشست دور قبل را رقم خواهد زد؛ حضوری که بنابر پیشنهاد و دعوت جمهوری اسلامی ایران و استقبال دیگر همسایگان افغانستان میسر شده است. اما صرف‌نظر از این تفاوت‌های شکلی، وقایع و اتفاقاتی که در فاصله زمانی میان دو نشست رخ داده نیز موجب شده نشست تهران اهمیت و ویژگی‌های خاص خود را داشته باشد. بر این اساس و با در نظر گرفتن شرایط فعلی، اهمیت اجلاس تهران را می‌توان در سه محور مورد ارزیابی قرار داد. 

۱) فرصتی برای تقویت اجماع نظر همسایگان؛ از زمان سلطه کامل طالبان بر افغانستان کشورهای همسایه کوشیده‌اند نسبت به تحولات این کشور و به‌ویژه بحث شناسایی رسمی دولتی جدید در افغانستان، مواضعی هماهنگ اتخاذ کنند. در این راستا حتی پاکستان هم که به‌نحوی حامی اصلی طالبان محسوب می‌شود، از مدار هماهنگی با دیگر کشورهای همسایه خارج نشده و همچنان از به رسمیت شناختن دولت طالبان خودداری کرده است. با این همه در اجلاس اخیری که در مسکو و درقالب سومین اجلاس «فرمت مسکو» درباره افغانستان برگزار شد، ناهماهنگی‌های آشکاری پدید آمد که موجبات گلایه‌مندی برخی کشورها مانند جمهوری اسلامی ایران را فراهم کرد.

در همین چارچوب توئیت موسوی نماینده ایران در نشست مسکو و مدیرکل آسیای‌جنوبی وزارت امور خارجه این نکته را آشکار کرد که در بیانیه نهایی که ازسوی وزارت امور خارجه روسیه به‌عنوان بیانیه نهایی شرکت‌کنندگان منتشر شد، رایزنی و هماهنگی لازم انجام نگرفته و درواقع بیانیه منتشر شده با مواضع جمهوری اسلامی هماهنگی ندارد. این نکته‌ای بود که روز گذشته به شکل تلویحی ازسوی ضمیر کابلوف نماینده روسیه در امور افغانستان نیز مورد تایید قرار گرفت: «واضح است که هیات افغانستان به امید حمایت از دولت جدید و به رسمیت شناختن حکومت طالبان در این نشست شرکت کردند. تقریبا همه شرکت‌کنندگان به استثنای چند مورد، از آمادگی خود برای بررسی جدی این موضوع تاکید کردند، اما پاسخ مثبت در این خصوص ابراز نشده است.»

این اظهارات متناقض کابلوف که از یک‌سو از موافقت همه شرکت‌کنندگان و ازسوی دیگر از چند مورد استثنا سخن می‌گوید، می‌تواند نشان‌دهنده این نیز باشد که در این مخالفت جمهوری اسلامی تنها نبوده و این نظرات مسکو مخالفان دیگری هم داشته است. در این شرایط اجلاس تهران فرصت خوبی است تا یک‌بار دیگر میزان هماهنگی و اتفاق‌نظر میان همسایگان افغانستان در این زمینه روشن شود، به‌ویژه با در نظر گرفتن این مهم که روس‌ها نیز با خواست و دعوت جمهوری اسلامی به جمع این همسایگان ملحق شده‌اند.

۲) فقدان حضور نمایندگان افغانستان در نشست تهران؛ اجلاس همسایگان افغانستان در تهران درحالی برگزار می‌شود که فقدان حضور نمایندگانی از افغانستان در این نشست تامل‌برانگیز و در عین حال حساسیت‌برانگیز شده است. در این زمینه دو نکته حائز اهمیت وجود دارد؛ نخست اینکه به‌نظر می‌رسد از ابتدا شکل‌گیری نشست همسایگان بنا نبوده که نمایندگانی از افغانستان در آن حضور داشته باشند، کما اینکه در اولین نشست در پاکستان نیز هیچ نماینده‌ای از افغانستان در اجلاس حضور نداشت؛ اما نکته دوم و شاید مهم‌تر این است که تمامی تلاش و تکاپوی جامعه جهانی در چندماه اخیر در این جهت قرار داشته که دولتی فراگیر و با مشارکت و رعایت حقوق تمامی قومیت‌ها و مذاهب در این کشور شکل گیرد. درواقع این موضوع عمده‌ترین دلیل عدم شناسایی رسمی طالبان ازسوی جامعه جهانی را نیز شکل می‌دهد.

نشست مسکو با دعوت یک‌سویه از طالبان و با به‌کار بردن تعابیری چون نمایندگان دولت موقت افغانستان برای نمایندگان این گروه در بیانیه پایانی اجلاس، عملا موضوع لزوم تشکیل دولت فراگیر را به حاشیه کشاند. این رویکرد مسکو با انتقادهایی توام شد چنانکه حتی گلبدین حکمتیار حامی فعلی طالبان را نیز به اعتراض واداشت. با چنین رویکردی مقامات جمهوری اسلامی ایران نه‌تنها از دعوت یک‌جانبه طالبان اجتناب کردند، بلکه اعلام کردند دستورکار اجلاس ادامه گفت‌وگو درباره آینده افغانستان خواهد بود: «دستورکار نشست تهران ادامه گفت‌وگوهایی است که در دور اول به‌صورت مجازی برگزار شد. این کشورها متمرکز خواهند بود که به تشکیل دولتی فراگیر در افغانستان و صلح و ثبات کمک کنند.» (خطیب‌زاده، سخنگوی وزارت امور خارجه)

۳) نشستی در سایه نگرانی‌های امنیتی همسایگان؛ هنگامی که نخستین دور نشست همسایگان در پاکستان برگزار شد، طالبان به‌تازگی دولت موقت خود را اعلام کرده بود و در عین حال به جامعه جهانی و به‌ویژه همسایگان افغانستان اطمینان داد که این گروه کاملا بر اوضاع کشور مسلط بوده و در آینده هیچ نگرانی جدی امنیتی نه از جانب طالبان و نه از جانب دیگر گروه‌ها در داخل این کشور برای همسایگان وجود نخواهد داشت. شاید در سایه چنین اطمینانی بود که دولت اسلام‌آباد محور نشست همسایگان را «تحولات افغانستان، چالش‌های مشترک و فرصت‌های جدید جهت برقراری ثبات منطقه‌ای» اعلام کرد. اما اکنون و با گذشت مدت زمانی کمتر از دوماه، به‌نظر می‌رسد طالبان نیز در برقراری امنیت کامل مورد ادعایشان ناکام بوده‌ است.

وقوع چندین انفجار بزرگ و خونین در مناطق مختلف افغانستان که به شهادت صدها غیرنظامی و نمازگزار منجر شد، ابهامات و معضلات مهمی را برای همسایگان به‌وجود آورده است؛ اینکه چه ارتباطاتی میان این گروه‌ها و جناح‌های افراطی طالبان وجود دارد؟ آیا طالبان قادر به مهار و کنترل این افراط‌گرایان است؟ آیا طالبان همان‌گونه که تلاش دارد خود را نشان دهد، منسجم و یکپارچه و تحت لوای یک رهبری و فرماندهی واحد قرار دارد؟ اینها نگرانی‌هایی جدی هستند که همه همسایگان افغانستان را به تامل واداشته، به‌ویژه اینکه هریک از آنها دغدغه‌های امنیتی خاص خود را دارند؛ چینی‌ها نگران اویغورهایی هستند که یکی از انفجارهای انتحاری خونین کابل را به افراد آنها منتسب دانسته‌اند، پاکستان نگران طالبان پاکستانی است که در این روزها تحرکات‌شان دوچندان شده، تاجیکستان هم از به خطر افتادن تفاهم قدیمی صلحش با اسلام‌گرایان تاجیک نگران است و جمهوری اسلامی ایران هم نسبت به حضور داعش در مرزهای شرقی و تهدیدات رو به افزایش نسبت به اقلیت‌های شیعه در افغانستان دغدغه‌های جدی دارد.

به این ترتیب نگرانی‌ها و دغدغه‌های امنیتی همچنان یکی از محورهای مهم نشست همسایگان در تهران را شکل داده و بحث‌هایی چون شناسایی رسمی طالبان همچنان در حاشیه باقی خواهد ماند.