با وجود خشکسالی شدید سال‌های اخیر و تاثیر آن بر کشاورزی، از مجموع سه میلیون تن نیاز برنج کشور حدود ۲ میلیون و ۵۰۰ هزار تن برنج سفید از مزارع ۱۹ استان کشور تولید شد که ۹۰ درصد آن مربوط به سه استان شمالی گلستان، گیلان و مازندران بوده است.

در حالی که مصرف کنندگان با نگرانی شاهد افزایش قیمت طلای سفید در سفره ایرانیان هستند، کشاورزان و فعالان حوزه برنج معتقدند که این محصول در مقایسه با سایر اقلام کشاورزی هزینه‌بر و تولید آن سخت‌تر است اما به نسبت قیمت سایر محصولات پایین‌تر خرید و فروش می شود.

 مازندران ۲۳۰ هزار هکتار اراضی شالیکاری دارد که سالانه با تولید بیش از ۹۰۰ هزار تن برنج سفید، ۴۲ درصد برنج کشور را تامین می‌کند.

بازار برنج مازندران طی کمتر از سه ماه گذشته سه بار دچار التهاب شد که نتیجه آن افزایش فواره‌ای قیمت و رسیدن نرخ به بالای ۴۰ هزار تومان در شالیکوبی‌ها بود.

استان گیلان هم در رتبه دوم تولید برنج کشور، بزرگترین تولیدکننده ارقام بومی و با کیفیت برنج در کشور به شمار می‌آید که با ۲۳۸ هزار هکتار اراضی شالیزاری، رتبه اول کشور را از لحاظ سطح زیرکشت به خود اختصاص داده است.

ارقام هاشمی، علی کاظمی، صدری، حسنی و دیلمانی جزو رقم‌های کیفی و ارقام گوهر و سپیدرود جزو رقم‌های پرمحصول است که در شالیزارهای گیلان کشت می‌شود، بیشترین رقم‌های کشت شده برنج در این استان، رقم‌های کیفی هاشمی و علی کاظمی است که افزون بر ۸۵ درصد محصول برنج گیلان را شامل می‌شود.

هم اکنون هر کیلو برنج هاشمی در بازار گیلان بین ۴۴ تا ۴۵ هزار تومان فروخته می‌شود، این محصول سال گذشته در محدوده قیمتی ۲۸ تا ۳۲ هزار تومان به فروش می رسید. هر کیلو برنج طارم نیز در بازار گیلان به مبلغ ۴۵ تا ۵۰ هزار تومان به فروش می‌رسد، این برنج نیز سال گذشته به مبلغ ۳۰ هزار تومان به فروش می‌رسید که هر دو محصول از پر مصرف‌ترین نوع برنج برای خانوار گیلانی و ایرانی محسوب می‌شود.

اما در گلستان، قیمت محصول برنج طی هفته گذشته حرکت سینوسی داشته به گونه‌ای که در برخی روزها به اوج رسیده و در روزهای دیگر با کاهش قیمت، موجب نگرانی شالیکاران شده است.

بر این اساس، قیمت برنج‌های پرمحصول در گلستان پس از رسیدن به محدوده ۳۹ تا ۴۰ هزار تومان به رقمی در حدود ۳۵ تا ۳۶ هزار تومان کاهش پیدا کرد و برنج‌های با کیفیت‌تر که با افزایش قیمت به حدود ۴۶ تا ۴۷ هزار تومان رسیده بودند، به رقمی در حدود ۴۲ هزار ریال رسید، موضوعی که فعالان حوزه برنج معتقدند انتشار خبر واردات چند کشتی برنج به ایران سبب متعادل‌تر شدن قیمت شلتوک برنج و برنج در روزهای گذشته شد.

به هر حال، تاکنون درباره علت افزایش ناگهانی قیمت برنج دیدگاه های مختلفی از کارشناسان، بازاریان، تولید کنندگان و حتی مصرف کنندگان نقل شده است؛ دلایلی چون صادرات برنج داخلی، نقش دلالان، نیمایی شدن تامین ارز واردات این محصول راهبردی از خارج و دنباله روی محصول داخلی از افزایش قیمت آن، ورود برنج مازندران به بازار بورس، افزایش چند برابری هزینه تولید و به صرفه نبودن قیمت‌های رونمایی شده در هر مرحله برای تولید کننده و در نهایت گسترش ارتباط‌گیری مستقیم کشاورز با بازار مصرف.

قیمت برنج و افزایش هزینه‌های تولید 

در حالی که قیمت برنج از نگاه مصرف کنندگان افزایش یافته، کشاورزان به خصوص در استان گیلان از این میزان افزایش قیمت آن هم بعد از چندین سال راضی نیستند زیرا معتقدند که هزینه‌های تولید محصول برنج بسیار بالا رفته است؛ به ویژه امسال در مقایسه با سال های گذشته هزینه ها چند برابر شده است.

منصوری یکی از کشاورزان برنجکار شهرستان رشت با بیان اینکه برنجکاری علاوه بر زحمت هزینه های بالایی دارد، افزود: افزایش کنونی قیمت برنج فقط گوشه ای از مشکلات شالیکاران را رفع می کند و با تداوم این شرایط برنجکاری مقرون به صرفه نخواهد بود.

وی اظهار داشت: امسال هزینه های کارگری برای نشاء و برداشت برنج در مقایسه با سال گذشته بیش از ۲ برابر شده در حالیکه قیمت برنج به همین اندازه نیز افزایش نیافته است.

این کشاورز گیلانی با اشاره به سایر هزینه های برنجکاری ادامه داد: قیمت کود در سال جاری نسبت به سال گذشته تقریبا ۱۰ برابر شد که این مسئله هزینه های تولید برنج را افزایش می دهد. نمی توان از بیرون افزایش قیمت برنج را قضاوت کرد زیرا تا کسی در این حرفه نباشد مشکلات آن را درک نمی کند.

یوسفی از برنج فروشان منطقه کیاشهر شهرستان آستانه اشرفیه هم با بیان اینکه میزان محصول برنج در هر هکتار امسال در مقایسه با سال گذشته به دلایل مختلف از جمله مشکلات مربوط به خشکسالی و کم آبی کاهش یافته است، افزود:علاوه بر کاهش میزان محصول، افزایش قیمت برنج در مقایسه یا افزایش هزینه های زیاد کاشت، داشت و برداشت محصول ناچیز است.

مسعود اسدی پرور این کارشناس کشاورزی استان گیلان هم علت چشمگیر شدن قیمت برنج را اهمیت این محصول در سبد غذایی خانواده ها دانست و با اشاره به حدود دو و نیم برابر شدن قیمت محصول زیتون در قیاس با پارسال، از تفاوت معنی دار قیمت آن در برابر افزایش قیمت برنج سخن گفت. 

وی عواملی همچون رشد نرخ مواد اولیه برای تولید برنج، هزینه نیروی انسانی و هزینه برداشت را بر نرخ نهایی برنج اثر گذار دانست و افزود: این مسئله را نیز باید در نظر داشت که سرمایه کشاورز برای چندین ماه خواب دارد. 

اما از نظر اسماعیل یزدان پناه، دیرعامل مرکز بین المللی تجارت و پایانه صادرات برنج ایران، برنج اصلا گران نشد بلکه با افزایش قیمت حدود هشت تا ۱۰ هزار تومانی نسبت به یک ماهه گذشته که به حدود ۴۰ هزار تومان رسید ، باید خدا را شکر کنیم که هنوز عمده محصول در اختیار کشاورزان است و به دلالان نفروختند.

وی  هزینه تولید امسال برنج را به نسبت نرخ تورم و افزایش هفت تا ۱۰ برابری قیمت دیگر کالاها با قیمت فعلی ۴۰ هزار تومانی بسیار ناچیز توصیف کرد و اظهار داشت : به نظرم سر و صداها در باره افزایش قیمت برنج داخلی کاملا غیر منطقی است و در واقع ظلم به برنجکاران شمالی تلقی می شود.

افزایش هزینه تولید؛ بهانه‌ای ناچسب 

در حالی که افزایش قیمت برنجکاران به صورت مستقیم منتفع کرده است، اما رصد کارشناسی از بازار برنج تولید داخلی نشان می دهد که تقابل معناداری میان دلالان و کشاورزان بر سر سود حاصل از افزایش قیمت به جریان افتاده است. در حالی که کشاورزان قیمت بین ۳۰ تا ۳۳ هزار تومان را در آغاز فصل برداشت پوشش دهنده هزینه تولید و رضایتبخش توصیف می کردند، بعد از این مرحله هر بار افزایش قیمت را با استناد به بالا بودن هزینه تولید توجیه می‌کنند.

بر اساس اعلام شالیکوبی داران در مازندران، با وجود افزایش سه مرحله ای قیمت برنج در این استان، همچنان تا ۶۵ درصد محصولشان را در اختیار دارند و به فروش نرسانده‌اند.

این در حالی است که رصد بازار برنج کیفی تولیدی مازندران در استان های مختلف کشور به خصوص در شهرهای بزرگ  از جمله تهران، مشهد، اصفهان و شیراز  نشان می دهد که واسطه ها و دلالان با هدف در اختیار گرفتن نبض بازار برنج همچنان در تکاپو هستند و بیشترین نقش را در ایجاد التهاب و افزایش قیمت ایفا می کنند.

در حالی که تاکنون کشاورزان از قرار گرفتن در میانه بازی دلالان خودداری کرده اند، اما به اعتقاد کارشناسان بازار، این خویشتنداری برای دریافت حاشیه سود به نفع خود بوده است.

دنباله‌روی از نرخ برنج وارداتی  

از سوی دیگر، کارشناسان اقتصادی از تاثیر نرخ ارز می گویند و معتقدند که از زمانی که نرخ ارز واردات برنج خارجی نیمایی شد، نتیجه آن افزایش قیمت محصول وارداتی و نزدیک شدن آن به قیمت برنج داخلی با کیفیت بوده است. این وضعیت  سبب شد تا عرضه برنج داخلی با فاصله اندک از نوع خارجی بی کیفیت، توقع تولید کننده را برای بالا بردن قیمت تحریک کند. آزاد شدن نرخ بسیاری از نهاده های کشاورزی در همین بازه زمانی نیز هزینه تولید کشاورز را افزایش داد تا این دو عامل به هم افزایی برای افزایش قیمت برنج داخلی برسند.

نیمایی شدن ارز واردات برنج همچنین باعث شد تا نوسان نرخ ارز در قیمت محصول وارداتی بیشتر از هر زمانی منعکس شود و نرخ برنج داخلی را هم به دنبال خود بکشاند. یکی از بهانه های مهم ایجاد التهاب در بازار برنج مازندران طی ماه های اخیر ، همین نوسان قیمت ارز بود. این نوسانات نه تنها دلالان بیشتری را به کمین بازار برنج مازندران فرستاد تا با یکدیگر بر سر ارائه پیشنهاد قیمت برای خرید محصول رقابت کنند ، بلکه کشاورز را هم تحریک کرد تا برای دشت کردن قیمت های بالاتر ، به خاطر پیش بینی افزایش نرخ ارز ،باقی بماند.

چشم کشاورز به قیمت مصرف کننده

یکی از دیگر دلایل افزایش فواره ای قیمت برنج در ماه های اخیر، آگاه شدن کشاورزان از قیمت بازار مصرف کننده در استان های مختلف به یمن فضای مجازی و شبکه های اجتماعی است. بر همین اساس هم هر گاه التهاب افزایش قیمت وارد بازار شد ، بر خلاف دهه ۸۰ و اوایل دهه ۹۰ ، کشاورزان با احتیاط عمل و از عرضه  محصولشان حتی به قیمت ۳۸ تا ۴۰ هزار تومان به صورت انبوه و رقابتی به خریداران خودداری کردند.

مدیر یکی از شالیکوبی ها در بابل و آگاه به بازار برنج مازندران در این باره به خبرنگار ایرنا گفت : اکنون هر کیلو برنج طارم کیفی محلی و هاشمی ۳۸تا ۴۰هزار تومان خرید و فروش می شود و از سه روز قبل که موضوع واردات و توزیع برنج خارجی مطرح شد ، عرضه برنج داخلی از سوی کشاورزان با این قیمت بیشتر شده است.

محمد موسوی با بیان این که تقاضا برای خرید برنج از استان های مختلف کشور زیاد است و کشاورزان نیز با فروش ۳۸ تا ۴۰ هزار تومان راضی هستند، افزود : در هر صورت وجود اختلاف قیمت برنج خارجی و داخلی برای هر دو سمت تولید کننده و مصرف کننده یک امر طبیعی است و از آن جایی که برنج خارجی باید با ارز نیمایی وارد شود ، رقابت قیمت برنج در بازار به وجود می آید و امروز اثر گذاری حذف یارانه برای واردات برنج خارجی  خودش را نشان داده است.

وی تصریح کرد: نکته قابل توجه مهم دربازار برنج سال جاری این است که سود افزایش قیمت برنج در سه هفته اخیر به جیب کشاورزان رفته است که البته این سود ناشی از بالا رفتن قیمت تقریبا متناسب با تورم و قیمت بالای دیگر کالاهای مورد نیاز زندگی آنان است ؛یعنی با توجه به هزینه تولید ،عرضه و فروختن برنج طارم با کیلویی ۳۸ تا ۴۰ هزار تومان در شالیکوبی ها امری طبیعی است. 

نقش صادرات در افزایش قیمت برنج  

در حالی که صادرات هم از عوامل افزایش ناگهانی برنج در کشور عنوان شده است، مسعود اسدی پرور این کارشناس کشاورزی استان گیلان اظهار داشت: تا جایی که بنده مطلع هستم صادراتی نداشته ایم و افزایش قیمت برنج تنها مربوط به قیمت تمام شده برداشت محصول از سوی کشاورزان است.

خلیل حقیقی مدیر زراعت جهاد کشاورزی مازندران  هم نقش صادرات را منتفی دانست و گفت: اگرچه برنج کیفی طارم مازندران طرفدار زیادی درکشورهای اروپایی و حتی آمریکایی دارد و سال گذشته در سه مرحله ۲۵ تنی صادرات صورت گرفت ، اما با توجه به رقم بسیار پائین صادرات ، دراین مرحله  موضوع صادرات برنج کیفی شمال اثری نداشته است.

وی در عین حال بورسی شدن برنج را در افزایش قیمت طی سه هفته اخیر را بی تاثیر ندانست و گفت: طبق اعلام رسمی برنج مازندران از ۲۱ شهریور امسال از طریق مرکز بین‌المللی تجارت برنج ایران مستقر در آمل وارد بورس شد.

بازار برنج نیازمند تدبیر مناسب

به نظر می رسد که رشد قیمت برنج در سال جاری بیشتر ناشی از عوامل داخلی موثر بر فرآیند تولید بوده است و در سال جاری با رشد بهای تولید و مواد اولیه بیشتر تاثیر را داشته است. 

حال اگرچه این محصول استراتژیک تقریباً از نظر عددی با افزایش محسوس نسبت به سال گذشته در بازار عرضه می شود، اما باید در نظر داشت که کشاورز حتی با این میزان نیز کمترین میزان سود را خواهد برد.

مرتضی مومنی یکی از شالیکاران گرگانی با اشاره به انتشار اخبار واردات برنج گفت: واردات برنج در اوج فصل برداشت، خستگی را بر بدن رنجور کشاورزان باقی گذاشته و رغبت تولید این محصول در فصل زراعی بعد را از بین خواهد برد.

وی بیان کرد: قیمت ادوات و قطعات کشاورزی روز به روز گران شده و برای هزینه تعمیر این تجهیزات هم حد و اندازه ای وجود که این دشواری ها در کنار وارد کردن برنج های خارجی و کاهش قیمت برنج داخلی، خسارت زیادی به ما زده است.

محسن روشنی یکی از فعالان بازار برنج گلستان هم گفت: شالیکاران انتظار دارند برنج هم مثل برخی محصولات به قیمت تضمینی برسد تا دغدغه آنان برای تولید به حداقل برسد که یکی از فواید آن، جلوگیری از افزایش یا کاهش قیمت برنج در بازار به دلخواه دلالان است.

در همین حال نماینده مردم گمیشان، بندرترکمن، بندرگز و کردکوی در مجلس شورای اسلامی وضعیت پرتلاطم بازار برنج را نگران کننده دانست و از دولت خواست با اتخاذ رویکرد مناسب مانع از وارد شدن خسارت به شالیکاران و سودجویی دلالان شود.

عبدالجلال ایری اظهار داشت: در اتخاذ تدابیر برای کنترل بازار باید رویکردهای دوسویه ترسیم شود به نحوی که علاوه بر حمایت از شالیکاران و حوزه تولید در حق مصرف کننده هم اجحاف نشود.

این نماینده مجلس تاکید کرد: متاسفانه در سال های اخیر رویه غلط واردات محصولات کشاورزی در زمان برداشت رواج یافته که باید از تکرار این کار اشتباه جلوگیری کرد.

ایری افزود: برنج جایگاه ویژه ای در سبد خانوار ایرانی دارد و هر تصمیم اشتباهی در این بخش، میلیون ها نفر را تحت تاثیر قرار خواهد داد.