به گزارش خبرگزاری صدا و سیما مرکز آذربایجان غربی، محرم ۱۴۴۳ و عاشورا و تاسوعای از راه رسید، اما به شکلی دیگر، ویروس کرونا پایش به مراسمات دینی ما باز شد، اما چیزی از علاقه مردمان به سید و سالار شهیدان حضرت اباعبدالله الحسین (ع) کم نشد.
امسال دومین محرم بعد از شیوع ویروس کرونا است که لزوم رعایت شیوه‌نامه‌های بهداشتی و حفظ سلامت مردم باعث شده تا آیین‌های سنتی محرم در آذربایجان غربی بعد از گذشت قرن‌ها با محدودیت مواجه شود.
اگرچه امسال به دلیل شیوع کرونا و قرار گرفتن استان در موج پنجم همه‌گیری ویروس دلتا همه آیین‌های باشکوه ماه محرم قابل برگزاری نبوده و برخی آیین‌ها نیز به صورت نمادین و با جمعیت محدود به اجرا درآمده، اما همچنان شور حسینی در این دیار امینی‌ها و باکری‌ها جاری است.
مراسم‌های عزاداری حسینی از روز نخست ماه محرم الحرام در جای جای این استان بر اساس شیوه نامه‌های ابلاغی ستاد مقابله با کرونا آغاز شده و برگزاری هرگونه مراسم در فضای بسته و حرکت هیات‌های مذهبی به منظور حفظ سلامت مردم و عزاداران ممنوع اعلام شد.
استقبال از ماه محرم در این دیار اعم از شیعه و سنی و حتی اقلیت‌های دینی آداب و رسوم خاصی دارد مراسم اعلان عزا، آئین طشت گذاری، زنجیرزنی، دستجات عزاداری، دادن نذری، توسل به دستجات عزاداری بخشی از آداب مردم این منطقه در ماه محرم است.
مراسم دهه اول محرم
معمولا مراسم دهه‌ی اول محرم در شهر ارومیه و روستا‌های شیعه نشین همجوار به برگزاری مجالس عزاداری و روضه خوانی و سخنرانی اختصاص می‌یابد که در شب‌های اول ماه محرم برگزار می‌شود.
اکثر این مجالس عزاداری، در مساجد و در قالب دسته‌های زنجیرزنی شکل گرفته و نوحه خوان با خواندن نوحه‌های مربوط به هر روز از ماه محرم در سوگ سالار شهیدان و اهل بیت می‌نشینند.
گاهی دسته‌های عزاداری شبانه در کوچه‌های محلات، حرکت کرده و به عزاداری می‌پردازند، این دسته‌ها مجموعه‌ای از مردان، جوانان و کودکانی هستند که معمولا در دو ردیف یا دسته‌ی عزاداری سازمان می‌یابند.
آئین «طشت گذاری» یا «طشت گردانی» که منسوب به اردبیل، به طور خاص و مردم آذربایجان به طور عام است، از مهمترین مراسم آذری‌های همزمان با آغاز ماه محرم است، هر چند این رسم امروز به شکل گسترده در شهر‌های آذربایجان غربی اجرا نمی‌شود، اما هستند هنوز هیئت‌های عزاداری که با برگزاری این آئین به استقبال ماه محرم می‌روند.
در این آئین، طشت، نماد مشک سقای کربلا، نماد آب رود فراتی است که به روی حسین (ع) و یارانش بسته شد و نشان از جایگاه والای آب در فرهنگ شیعیان و بخصوص ایرانیان است، طشت‌هایی که در این مراسم مورد استفاده قرار می‌گیرند، گرد، از جنس برنز و یا مس است؛ بعد از عزاداری، ریش سفیدان و عاشقان حسین (ع) در هر محله، طشت‌ها را بر دوش حمل کرده و وارد مساجد می‌شوند؛ حاضران در مسجد به احترام به پا خواسته و در جلو آن‌ها دسته سینه زنی با شعار "الدخیل یا ابوالفضل" سینه می‌زنند.
بعد از قرار گرفتن طشت‌ها در سکو‌های مخصوص و در میان حزن و اندوه حاضران، دعای مخصوص خوانده می‌شود و از آب طشت به عنوان تبرک، اکثریت حاضران و عزاداران استفاده می‌کنند.
مراسم شاه حسین گویان در آذربایجان غربی
یک روز مانده به ماه محرم مراسم اعلان عزای حسینی در میادین اصلی شهر‌های آذربایجان غربی با حضور مردم، مسئولان، هیئت‌های مذهبی برگزار می‌شود که امسال مراسم اعلان عزا در میدان انقلاب ارومیه برگزار و پرچم عزای حسینی در این میدان برافراشته شد.
به این شکل که دسته‌های عزاداری شاخسی، واخسی، از چند روز مانده به ماه محرم، شب‌ها در حسینیه‌ها و مساجد تشکیل شده و با حضور عزاداران، در صف‌هایی طویل و زنجیروار، راهی کوچه و خیابان شده و مرثیه‌ها و اشعار مذهبی در رثای سالار شهیدان و یارانش سرمی دهند. در زبان ترکی آذربایجانی، مردم به این مراسم «شاخسی» می‌گویند که کوتاه‌شده واژه «شاه‌حسین» است.
مراسم شاخسی از آن نظر منحصر به فرد است که در هیچ کجای دنیا غیر از آذربایجان برگزار نمی‌شود. البته مراسم هیئت و سینه زنی در آذربایجان نیز همانند سایر شهر‌های ایران و دنیا انجام می‌شود. می‌توان گفت زمانی که تمامی شهر‌های شیعه دنیا، در خاموشی و سکوت شب فرو می‌روند، صدای شاخسی-واخسی در آذربایجان بلند می‌شود.
مراسم شاخسی تقریباً در همه شهر‌ها و روستا‌های آذربایجان برگزار می‌شود، در این نوع عزاداری جمعی از مردان از پیر و جوان گرفته تا میانسال و کودک، شانه در شانه هم قرار گرفته و در صف‌های طویل، طول خیابان و محله را طی می‌کنند.. اوج این مراسم در ظهر عاشورا و پس از اتمام عزاداری ظهر عاشوراست که عزاداران، با ذکر «شاخسی، واخسی»، پس از طی کردن مسیری طولانی نهایتاً خود را به خیمه‌های به آتش کشیده شده (نماد خیمه‌های امام حسین (ع) و یارانش در کربلا) رسانده و به سوگ واقعه می‌نشینند.
آیین‌های علم گردانی همزمان با محرم
یکی از آئین‌های دیرینه مردم آذربایجان غربی در ماه محرم علم گردانی، زنجیر زنی و تشکیل دستجات عزاداری داری است و عموماً زنجیر در میان عزاداران به شیوه یک دست بر شانه‌ها نواخته می‌شود. دسته‌های زنجیر زنی شهر ارومیه نیز به عنوان یکی از کانون‌های بزرگ عزاداری در دهه اول ماه محرم از همان روز‌های اول و دوم به راه می‌افتند.
این دسته‌ها مجموعه‌ای از مردان، جوانان و کودکانی هستند که معمولاً در دو ردیف یا دسته عزاداری سازمان می‌یابند که برای نشانه عزادار بودن پیراهن سیاه معمولی یا کمی بلند پوشیده و برخی نیز دستمال سیاهی به نام (باش قره سی) بر سر می‌بندند.
دسته‌های عزاداری زنجیرزنی پس از آرایش و تشکیل دسته‌ها و قبل از حرکت به سوی خیابان‌های اصلی شهر در کوچه‌های محلات و مقابل مسجد محله زنجیر زنی می‌کنند. در روستا‌ها هم، عزاداران با توجه به کوچک بودن مکان و بافت روستایی در کوچه‌ها به عزاداری می‌پردازند. خانواده‌ها و افرادی که طی این ایام نذر و حاجتشان قبول شده باشد، صبح روز تاسوعا برای دسته‌های زنجیر زنی صبحانه می‌دهند، که اغلب شامل نان و پنیر یا کره و عسل است.
برخی از خانواده‌ها ممکن است گوسفندی را پیش پای عزاداران قربانی کند و یا برای ادای نذر و نذورات خود مانند غذای آماده، به خیابان‌ها و کوچه‌های محلات دیگر بروند و آن‌ها را در بین عزاداران احسان کنند.
عزاداری در سطح استان طی روز نهم ماه محرم (تاسوعا) به اوج می‌رسد و از اوایل صبح و بعد از بر آمدن آفتاب شروع می‌شود، ابتدا برای لحظاتی در مساجد و پس از آن اوایل صبح در خیابان‌ها و کوچه‌های شهر و محدوده روستا‌ها انجام می‌پذیرد و نوحه‌های این روز به ذکر‌های مربوط به جانبازی‌ها و فداکاری‌های حضرت ابوالفضل عباس اختصاص دارد.
تعزیه خوانی و شبیه خوانی، برپایی سفره‌های نذری، قربانی گوسفند پای دستجات عزاداری، برگزاری مجالس عزا با سخنرانی سخنرانان در خصوص فلسفه قیام حسینی از دیگر آیین‌هایی که مردم این دیار همه ساله همزمان با ماه محرم به خصوص دهه اول برگزار می‌کنند.
تاسوعا و عاشورای حسینی اوج عزاداری آذری‌ها
از جمله مراسم ظهر روز تاسوعا و عاشورا، تعزیه خوانی و شبیه خوانی است که نمایش گونه‌ای، از واقعه کربلا است یکی از کانون‌های مهم این مراسم در شهر ارومیه مقابل ˈمسجد مهدی القدمˈ است که مردم محله و سایر دوستداران اهل بیت شاهد برگزاری شبیه خوانی اباعبدالله الحسین هستند.
روز عاشورا روز تجلی میثاق مردم با امام حسین (ع) و قیام خونین وی بوده و مردم عادی به طرق مختلف از جمله نذر و قربانی، احسان چایی، شربت و آش‌های محلی، ساری شیله (شله زرد که در سال‌های اخیر معمول شده) در خدمت عزاداران حسینی هستند.
در روز‌های تاسوعا و عاشورا در مناطقی از شهر ارومیه که جمعیتی از اقلیت‌های دینی نیز در آن سکونت دارند مسیحیان زیادی را می‌توان یافت که همراه با دیگر مردم در مسیر عبور دسته‌ها قرار گرفته و برای امام حسین (ع) و شهدای کربلا اشک می‌ریزند.
در عزاداری‌های مردم آذربایجان غربی به مانند برخی مناطق کشور از نماد‌هایی مانند علم، کتل و اسب به عنوان مظهر ذوالجناح و گهواره به یاد حضرت علی اصغر (ع) طفل شیرخوار کربلا استفاده می‌شود که این سمبل‌ها در ایجاد فضای حزن و اندوه به عزاداری‌ها نقش مؤثری ایفا می‌کند.
به اعتقاد مردم منطقه دادن نذری به گهواره ˈعلی اصغرˈ موجب شفای کودکان بیمار می‌شود و دادن نذر به ذوالجناح نیز موجب گشایش در کار‌ها خواهد شد.
شبیه خوانی نیز از جمله آیین‌هایی است که معمولاً در روز عاشورا در برخی از روستا‌های شهر‌های ارومیه، خوی، سلماس و ماکو انجام می‌گیرد که این شبیه خوانی‌ها به نوعی بازسازی صحنه‌های روز عاشورا در صحرای کربلاست و چگونگی به شهادت رسیدن یاران امام حسین (ع) و خود آن حضرت است.
پخش نذورات از جمله نان فتیر، شربت، شیر داغ و حلوا در امامزاده‌ها مرسوم است و حتی در برخی از امامزاده‌ها مردم گوسفند قربانی کرده و گوشت آن را در بین دسته‌ها پخش می‌کنند.
در سحرگاه روز سوم که در ارومیه به آن ˈاهل قبیلهˈ گفته می‌شود در برخی از مناطق تعدادی از جوانان در حالی که لباس‌های عربی به تن کرده اند از مساجد خارج شده و اشعاری را به مضمون زیر می‌خوانند ˈای اهل قبیله برویم جسم بی سر و بی کفن امام حسین (ع) را دفن کنیم. ˈ
مراسم شام غریبان از جمله مراسم حزن انگیز و اندوه باری است که در مساجد شهر و روستا‌های و حومه برگزار می‌شود. دسته‌های زنجیر زنی پس از برگزاری مراسم عزاداری در کوچه‌ها، وارد مسجد شده و به زنجیر زنی می‌پردازند.
روضه خوانی توسط مداحان و ذکر مصیبت‌های حضرت اباعبدالله از ویژگی‌های این مراسم بوده و برای این منظور و طبق سنت‌های گذشته پس از اندکی زنجیر زنی در مساجد چراغ‌ها را خاموش کرده و شمع در سینی روشن می‌کنند و گرد افراد می‌گردانند.