ماده ۴۱ قانون کار و بند دوم آن -موضوع سبد معیشت خانوار متوسط- گرچه مورد هجوم همه جانبه طرف‌های مقابل کارگران قرار گرفته، اما هنوز لازم الاجراست و کارگران می‌توانند به عنوان یک مطالبه جمعی و مشترک، اجرای آن را با تمام توان مطالبه کنند.

بند دوم ماده ۴۱ قانون کار می‌گوید: دستمزد باید به گونه‌ای تعیین شود که فارغ از مشخصات جسمی و روحی کارگر و فارغ از کار محول‌شده به او، بتواند هزینه‌های حداقلی یک خانوار متوسط را تامین کند. این الزام قانونی از زمان تصویب قانون کار در سال ۶۹، هرگز به درستی و کامل اجرایی نشده است.

از میانه دهه ۹۰ شمسی به بعد، با پافشاری کارگران، کارفرمایان و دولتی‌ها عاقبت به محاسبات سبد معیشت براساس داده‌های مرکز آمار ایران و داده‌های خوراکی انستیتو پاستور ایران، رضایت دادند؛ گرچه این محاسبات و امضای پای آن، روی کاغذ باقی ماند و عملی نشد (برای مثال در مذاکرات مزدی ۹۹، سبد معیشت رسمی ۴ میلیون و ۹۴۰ هزار تومان نرخ‌گذاری شد اما دستمزد با همه ملحقات، فقط ۲ میلیون و ۶۱۱ هزار تومان مصوب شد) اما امسال در مذاکرات مزدی ۱۴۰۰، قصد دارند همان محاسبه کاغذی و به رسمیت شناختن حق قانونی کارگران را نیز زیر پا بگذارند و از محاسبات سبد معیشت به بهانه‌های مختلف، فرار کنند.

هزینه سبد معیشت ۱۴۰۰ چقدر است؟

در این میان، پرسش اساسی این است که هزینه سبد معیشت ۱۴۰۰ که براساس داده‌های تورمی دی ۹۹ محاسبه شده، واقعاً چه رقمی است؟
کمیته دستمزد کانون عالی شوراهای اسلامی کار کشور، به‌طور مستقل، محاسبات سبد معیشت را براساس داده‌های رسمی دی انجام داده است. فرامرز توفیقی، رئیس این کمیته درباره این محاسبات در گفت‌وگو با ایلنا می‌گوید: این محاسبات به‌روال همیشگی و براساس داده‌های رسمی و قیمت‌های اعلامی اقلام، صورت گرفته و در نتیجه، حداقلی است.

در واقع اگر بخواهیم نرخ واقعی اقلام غیرخوراکی مانند مسکن، درمان، آموزش و حمل‌ونقل را در نظر بگیریم، رقم نهایی بسیار بیشتر می‌شود. باید در نظر داشته باشیم که قرار بود راه‌های احصای نرخ این اقلام در کمیته دستمزد ذیل شورای‌عالی کار، به بحث گذاشته و نهایی شود اما هرگز دولتی‌ها و کارفرمایان حاضر به بحث در این زمینه نشدند؛ بنابراین متر و معیار رسمی برای احصای نرخ اقلام غیرخوراکی سبد در دست نیست و به ناچار سبد معیشت را به روال همیشه، با مبنا قرار دادن همان سبد خوراکی‌ها و آشامیدنی‌های خانوار محاسبه می‌شود. براساس داده‌های تورمی دی ۹۹، یک خانوار متوسط ایرانی، فقط ۲ میلیون و ۷۰۳ هزار تومان صرف خوراکی‌های ماهانه خانوار می‌کند. باید دقت کنیم هزینه سبد خوراکی‌ها به‌تنهایی، حدود ۱۰۰ هزار تومان از دستمزد فعلی کارگران که ۲ میلیون و ۶۱۱ هزار تومان است، بیشتر است.

توفیقی، از مولفه‌ای به‌نام «افزایش نرخ خوراکی‌ها و آشامیدنی‌ها در طول سال ۹۹» نام می‌برد که از طریق تفاضل دو سبد خوراکی به‌دست می‌آید؛ بنابراین از بهمن ۹۸ تا ابتدای بهمن ۹۹، هزینه خوراکی‌ها و آشامیدنی‌های خانوارهای کارگری یک میلیون و ۱۷۴ هزار تومان، افزایش یافته که این افزایش، معادل ۷۶.۸۳ درصد است. او ادامه می‌دهد: باتوجه به جدول U۹۷Os۹۹T۵_۰۷ مرکز ملی آمار ایران درباره متوسط هزینه خوراکی‌ها براساس جداول درآمدی مطابق با استاندارد COICOP،، نرخ سبد معیشت در دی ۹۹، به رقم ۸ میلیون و ۷۳۵ هزار تومان رسیده است. اگر در نظر بگیریم که سبد محاسبه شده در بهمن ۹۸، فقط ۴ میلیون و ۹۴۰ هزار تومان بوده، افزایش هزینه‌های زندگی از بهمن سال قبل تا پایان دی امسال، به اندازه تفاضل این دو سبد، یعنی بیش از ۳ میلیون و ۷۹۰ هزار تومان است.

حالا توفیقی، همین سبد ۸ میلیون و ۷۳۵ هزار تومانی را مبنا قرار می‌دهد تا به محاسبه مولفه مهم دیگری یعنی «سطح پوشش دستمزد کارگران» بپردازد. با دستمزد فعلی، چند درصد هزینه‌های حداقلی زندگی، قابل‌پوشش است؟ برای این منظور، دستمزد یک کارگر حداقل‌بگیر با احتساب همه مزایای مزدی در سال ۹۹ را از هزینه سبد کسر می‌کنیم. در بهترین حالت، دستمزد کارگری که همه مزایای مزدی مشمول را می‌گیرد، ۵ میلیون و ۳۷۴ هزار تومان نسبت به سبد هزینه‌ها کمتر است؛ یعنی کارگر هیچ منبعی برای پوشش ۵ میلیون و ۳۷۴ هزار تومان از هزینه‌های جاری زندگی را ندارد. به این ترتیب، درصد عقب‌ماندگی دستمزد از سبد معاش، ۶۱.۵۲ درصد است و پوشش سبد توسط دستمزد، فقط ۳۸.۴۷ درصد.

در واقع دستمزد کارگران فقط ۳۸.۴۷ درصد هزینه‌های زندگی ماهانه را پوشش می‌دهد. توفیقی در ادامه می‌گوید: این سبد بدون لحاظ ۲.۸۷ درصد سهم خشکبار، چای، چاشنی‌ها، نوشیدنی‌ها و شیرینی‌ها مطابق طبقه‌بندی COICOP به‌دست آمده است. با لحاظ کردن موارد فوق در سبد خوراکی و آشامیدنی‌ها، عدد به ۲۸۰۹۲۵ ریال برای هر نفر تغییر می‌کرد. سبد واقعی‌تر که اعداد خوراکی دقیق‌تر در نظر گرفته شوند، ۸ میلیون و ۹۸۵ هزار تومان است. به این ترتیب، هر جور که در نظر بگیریم، سبد حداقلی هزینه‌های زندگی کارگران براساس آمارهای تورمی دی، از ۸ میلیون و ۷۰۰ هزار تومان بیشتر است.

سبد معیشت ۱۰ میلیون تومانی

اظهارات درباره سبد معیشت در حالی عنوان می‌شود که از ۹ دی، مذاکرات دستمزد ۱۴۰۰ به‌صورت رسمی با حضور شرکای اجتماعی آغاز شده است. طبق سنوات گذشته هر سال سبد معیشت کارگران در کمیته مزد نهایی می‌شود و ملاک شورای‌عالی کار برای چانه‌زنی مزدی قرار می‌گیرد. معمولا کمیته دستمزد از دی تشکیل و تا اواخر بهمن یا اوایل اسفند عدد و رقم سبد معیشت کارگران تعیین می‌شود. سال گذشته ۵ اسفند ۹۸ در آخرین جلسه کمیته مزد، نمایندگان کارگری حداقل رقم سبد معیشت کارگران را ۵ میلیون و ۵۰۰ هزار تومان می‌دانستند، اما با فشار نمایندگان دولت و کارفرمایان در نهایت اعضای کمیته دستمزد بر رقم ۴ میلیون و ۹۴۰ هزار تومان برای سبد معیشت خانوار ۴نفره کارگری موافقت کردند.

این رقم برای تعیین دستمزد سال ۹۹ ملاک قرار گرفت که در نهایت حقوق کارگران با افزایشی نزدیک ۲۶ درصد مورد قبول جامعه کارگری نبود و عدد دستمزد در بهترین حالت به نزدیک ۳ میلیون تومان رسید. همین باعث شد کارگران سال خود را با عقب‌ماندگی مزدی شروع کنند، اما از آنجایی که در سال ۹۹، همزمانی شیوع ویروس کرونا، رشد زیاد تورم و تحریم‌ها و عدم مدیریت دولت باعث شد گرانی‌ها افسارگسیخته پیش رود، مشکلات معیشتی کارگران چندین برابر شد و به‌اعتقاد نمایندگان کارگران، جامعه کارگری برای تامین معاش خانواده خود با مشکلات متعدد روبه‌رو هستند و دستمزد فعلی جوابگوی ۳۰ درصد هزینه‌های زندگی آنها است.

محمدرضا تاجیک، نماینده کارگران در کمیته مزد معتقد است اعداد و ارقام حکایت از این دارد که با افزایش چندین‌باره قیمت‌ها، سبد معیشت کارگران کمتر از ۱۰ میلیون تومان نیست، چراکه هزینه‌ها بیشتر از حد تصور گران شده و اجاره‌بها بخش زیادی از حقوق کارگران را صرف خود می‌کند. تاجیک گفت: سال گذشته سبد معیشت کارگران ۴ میلیون و ۹۴۰ هزار تومان تعیین شد که البته این عدد نیز با در نظر گرفتن حداقل‌ها به‌دست آمد و قطعا هزینه‌های زندگی بالاتر از اینها بود، اما برای تعیین دستمزد کسی به آن توجه نکرد. مطابق آمارها دستمزد تنها حدود ۳۰ درصد هزینه‌های زندگی کارگران را پوشش می‌دهد. در واقع یک کارگر باید تمام‌وقت کار کند تا بتواند ۳۰ درصد هزینه‌های زندگی (هزینه‌های حداقلی) را به‌عنوان مزد دریافت کند.

تعیین دستمزد پس از اعلام نرخ تورم بهمن

نماینده کارگران در شورای‌عالی کار نیز درباره تعیین سبد معیشت کارگران و میزان دستمزد ۱۴۰۰ به ایرنا، گفت: تعیین سبد معیشت کارگران نخستین گام در زمینه مزد ۱۴۰۰ است که باتوجه به تغییر لحظه‌ای قیمت‌ها، مقرر شد پس از اعلام نرخ تورم بهمن و استخراج اقلام خوراکی در این ماه، نرخ سبد معیشت کارگران مشخص ‌شود. ناصر چمنی در پاسخ به این سوال که باتوجه به افزایش ۲۵ درصدی حقوق کارمندان در سال آینده، دستمزد کارگران به همان میزان افزایش می‌یابد یا خیر؟ گفت: این تفکر که حقوق کارگران به نسبت افزایش حقوق کارمندان افزایش یابد، درست نیست و مخالف این موضوع هستم.

نماینده کارگران در شورای‌عالی کار ادامه داد: حقوق کارمندان هر سال در بودجه سالانه کشور در نظر گرفته و شاخص‌های مختلفی برای پرداخت حقوق کارمندان در فیش حقوقی آنها لحاظ می‌شود، در حالی که برای کارگران این شاخص‌ها وجود ندارد و امتیازاتی برای کارگران در نظر گرفته نمی‌شود. وی اظهار کرد: در ماده ۴۱ قانون کار درباره میزان افزایش حقوق کارگران عنوان شده تعیین دستمزد براساس نرخ تورم اعلامی باشد، به‌نحوی که فرد بتواند زندگی خانواده سه‌نفره را تامین کند.

چمنی گفت: متاسفانه در طول سال‌های گذشته این قانون به‌درستی اجرا نشده و بر این اساس میزان حقوق کارگران با حقوق کارمندان و خط فقر فاصله زیادی دارد. ۱۷ خرداد امسال، با تصویب شورای‌عالی کار حق مسکن کارگران در سال ۹۹ مبلغ ۳۰۰ هزار تومان تعیین شد. همچنین ۷۵ هزار تومان از پایه سنواتی کم و به ازای آن ۵ درصد به پایه حقوق اضافه شود. بر این اساس پایه کارگران حداقل‌بگیر در سال ۹۹ که بیش از ۲۱ درصد رشد داشت، ۲۶ درصد شد. براساس مصوبه شورای‌عالی کار پایه حقوق در سال ۹۹ یک میلیون و ۹۱۱ هزار تومان تعیین شد. همچنین حداقل دستمزد یک کارگر مجرد (بدون در نظرگرفتن سابقه کار) در سال جاری ۲ میلیون و ۶۱۰ هزار تومان شد.

سخن پایانی...

 روزهای پایانی سال علاوه بر کارمندان که منتظر تصویب افزایش حقوق خود هستند، برای کارگران نیز روزهای تعیین سرنوشت است و تقریبا در ۲ ماه پایان سال زمزمه تعیین سبد معیشت کارگران و پس از آن میزان دستمزد مطرح می‌شود. اما شاید امسال باتوجه به شیوع بیماری کرونا و تحریم‌ها، کارگران با حساسیت بیشتری موضوع تعیین سبد معیشت و به تبع آن تعیین مزد ۱۴۰۰ را دنبال ‌کنند. سبد معیشت کارگران که به‌عنوان شاخصی برای تعیین مزد در نظر گرفته می‌شود، در واقع مجموعه‌ای از کالاها و خدمات ضروری یک خانوار شامل هزینه‌های خوراک، بهداشت، پوشاک، کالاها و خدمات ضروری دیگر است، اما مسکن جزو آن حساب نمی‌شود، چون طبق روال، کارگران کمک‌هزینه مسکن را جدا دریافت می‌کنند. سبد معاش کارگران در واقع برآوردهایی است که مرکز آمار از متوسط هزینه و درآمد خانوارها منتشر می‌کند. در این سبد بیشتر برآورد هزینه‌های خانوارهای کارگری در سال پیش ‌رو است.