آخرین آمارهای ارائه‌شده از سوی مرکز آمار ایران در حالی نرخ بیکاری کشور در پاییز امسال را ۹.۴ درصد اعلام کرده که نرخ مشارکت جمعیت کشور در اقتصاد نسبت پاییز سال گذشته، کاهش ۲.۹ درصدی داشته و این نرخ از ۴۴.۳ به ۴۱.۴ درصد رسیده است.
این مهم در حالی است که به‌نظر می‌رسد شیوع ویروس کرونا سبب کاهش جمعیت فعال اقتصادی در امسال شده است. پیش‌بینی می‌شود با انجام واکسیناسیون عمومی این مانع از سر راه بازار کار کشور کنار برود. با این همه، تحلیل‌ها بازگشت به دوره اشتغالزایی سال‌های ۹۳ تا ۹۸ را در کوتاه‌مدت نامحتمل کرده‌است. در تحلیل پیش‌رو به این موضوع پرداخت که در پاییز امسال بخش صنعت بیش از یک سوم مشاغل کشور را تامین کرده اما نرخ اشتغالزایی بخش خدمات به‌دلیل شیوع کرونا یک درصد کاهش داشته است.
براساس آخرین گزارش منتشرشده از مرکز آمار ایران در پاییز امسال، جمعیت ۱۵ ساله و بیشتر کشور به ۶۲ میلیون و ۴۴۰ هزار نفر رسید که از این تعداد ۵۸.۶ درصد که معادل ۳۶ میلیون و ۵۹۱ هزار نفر است، جمعیت غیرفعال اقتصادی هستند و ۲۵ میلیون و ۸۴۹ هزار نفر نیز جزو جمعیت فعال اقتصادی به‌شمار می‌روند. منظور از جمعیت فعال، افراد شاغل یا جویای کار است اما منظور از جمعیت غیرفعال افرادی هستند که نه شغلی دارند و نه به‌دنبال یافتن شغلی می‌گردند. این آمار بیانگر آن است که جمعیت فعال کشور در فاصله پاییز ۹۸ تا پاییز ۹۹، ۲.۹ درصد کاهش داشته است. همچنین از کل جمعیت ۱۵ ساله و بیشتر کشور فقط ۳۷.۵ درصد شاغل هستند.
از جمعیت ۲۵ میلیون و ۸۴۹ هزار نفری فعال کشور، ۲۳ میلیون و ۴۱۳ هزار نفر شاغل هستند و ۲ میلیون و ۴۳۶ هزار نفر بیکار. این در حالی است که برای مردان سهم اشتغال به ۶۳.۲ درصد رسیده اما برای زنان این رقم فقط ۱۱.۸ درصد را در بر می‌گیرد. در این میان، نرخ بیکاری کل کشور در حالی به ۹.۴ درصد رسیده که این رقم برای مردان ۸.۱ درصد و برای زنان ۱۵.۹ درصد است که به ترتیب نسبت به مدت مشابه سال گذشته، کاهش ۰.۸ و ۱.۴ درصدی را تجربه کردند. نرخ بیکاری برای جوانان ۱۵ تا ۲۴ ساله، ۲۳.۷ درصد است اما در این بخش نیز نرخ بیکاری برای زنان هم از مردان و هم از شاخص کل به مراتب بیشتر و حدود ۳۶.۲ درصد ارزیابی شده است. این در حالی که نرخ بیکاری برای جوانان ۱۸ تا ۳۵ ساله به‌نسبت متعادل‌تر است. طبق اعلام مرکز آمار، نرخ بیکاری این بخش از جمعیت کشور ۱۶.۵ درصد ثبت شده کو در این بازه سنی نیز نرخ بیکاری برای زنان ۲۸.۷ درصد است.
از سوی دیگر، سهم جمعیت فارغ‌التحصیلان آموزش عالی کشور از کل نرخ بیکاری، ۴۰.۲ درصد اعلام شده است. این مهم به این معناست که از مجموعه کل بیکاران کشور ۴۰.۲ درصد آنها را دانشگاه رفته‌ها تشکیل می‌دهند. این نرخ برای مردان ۲۸.۱ درصد و برای زنان رقم چشمگیر ۷۰.۳ درصد را نشان می‌دهد. این در شرایطی است که در یک سال گذشته، نرخ بیکاری برای فارغ‌التحصیلان مرد ۳.۱ درصد کمتر شده اما برای زنان رشد ۱.۶ درصدی را از سرگذرانده است. از میان کل شاغلان کشور، ۲۵ درصد یا یک چهارم شاغلان را فارغ‌التحصیلان دانشگاهی تشکیل می‌دهند، این نرخ برای مردان کمتر است و فقط ۲۱.۶ درصد مردان شاغل کشور، آموزش عالی را تجربه کرده‌اند با این همه، این شاخص برای زنان ۴۳.۶ درصد است که به معنای داشتن تحصیلات دانشگاهی برای حدود نیمی از زنان شاغل کشور است.
یک سوم مشاغل کشور در بخش صنعت
در بخش‌های گوناگون اقتصاد کشور، ۱۶.۷ درصد در بخش کشاورزی فعال هستند که از کاهش ۰.۴ درصدی نسبت به مدت مشابه سال گذشته خبر می‌دهد. ۱۶.۶ درصد مردان و ۱۷.۱ درصد زنان در این بخش مشغول هستند.
بخش صنعت جمعیتی معادل ۸ میلیون و ۲۲ هزار و ۷۲۶ نفر را در پاییز امسال به اشتغال وا داشته که ۳۴.۳ درصد از کل شاغلان را در بر می‌گیرد. این در حالی است که در این بازه زمانی، اشتغال در بخش صنعت نسبت به پاییز سال گذشته، رشدی ۱.۴ درصدی را تجربه کرده است. در این میان، گزارش‌های مربوط به شاخص رشد اقتصادی نیز بهبود عملکرد در وضعیت تولید صنعتی در کشور را نشان می‌دهند. ارزیابی‌های مرکز پژوهش‌های مجلس نیز رشد اقتصادی این بخش تا پایان سال را ۶.۴ درصد ارزیابی کرده که به معنای آن است که در این بخش در ماه‌های آینده نیز افزایش اشتغال مشاهده شود. از میان تمام مردان شاغل کشور، ۳۵.۳ درصد در بخش صنعت فعال هستند و از میان زنان ۲۸.۹ درصد.
بخش خدمات یکی از بخش‌های تعیین‌کننده برای ایجاد اشتغال است، به نحوی که گزارش اخیر نیز بر این امر صحه می‌گذارد؛ ۴۹ درصد کل شاغلان کشور که جمعیتی ۱۱ میلیون و ۴۸۱ هزار نفری را در بر می‌گیرد. این شاخص نسبت به پاییز سال ۹۸، کاهش یک درصدی را تجربه کرده که با توجه به تاثیر شیوع کرونا بر این بخش، قابل پیش‌بینی به نظر می‌رسید. ۴۸.۱ درصد مردان شاغل در بخش خدمات فعال هستند اما اشتغال زنان در این بخش سهمی ۵۳.۹ درصدی نسبت به کل اشتغال را تشکیل داده است.
اشتغال ناقص به معنای فعالیتی است که در هفته کمتر از ۳۳ ساعت باشد. بر این اساس، ۹.۹ درصد اشتغال کشور به شکل ناقص بوده است. این شاخص برای مردان ۱۰.۹ درصد و برای زنان ۴.۳ درصد از کل شاغلان است.
نرخ مشارکت اقتصادی در مناطق شهری کشور در حالی ۴۰.۵ درصد اعلام شده که این مهم کاهش ۲.۷ درصدی نسبت به پاییز سال گذشته نشان می‌دهد. نرخ مشارکت اقتصادی برای مناطق روستایی کشور ۴۴.۲ درصد اعلام شده است. همچنین فقط ۳۶.۴ درصد از جمعیت شهری کشور شاغل هستند در حالی‌که این نرخ برای روستاها به ۴۱ درصد می‌رسد. نرخ بیکاری نیز برای شهرها ۱۰.۲ درصد و برای روستاها ۷.۲ درصد اعلام شده است.
نرخ بیکاری برای جوانان در شهرها به مراتب بیشتر از روستاهاست، به‌گونه‌ای که براساس ارقام گزارش اخیر نرخ بیکاری جوانان ۱۵ تا ۲۴ ساله کشور در مناطق شهری ۲۶ درصد اما این رقم در مناطق روستایی ۱۸.۶ درصد است. این شاخص برای گروه سنی ۱۸ تا ۳۵ ساله در شهرها ۱۷.۵ درصد و در روستاها ۱۳.۴ درصد است. با این حال، نرخ بیکاری برای تحصیلکرده‌های دانشگاهی در مناطق روستایی به مراتب بیش از مناطق شهری است به نحوی که این نرخ برای شهرها با کاهش ۳.۱ درصدی نسبت به پاییز گذشته به ۱۳.۸ درصد رسیده اما در روستاها با وجود کاهش ۲ درصدی نسبت به سال پیش ۲۰ درصد است.
اشتغال در بخش کشاورزی فقط ۶.۴ درصد اشتغال شهرها را تشکیل می‌دهد اما این رقم به‌طور طبیعی برای روستاها بیشتر بوده و براساس این گزارش، در پاییز امسال نرخ اشتغال در بخش کشاورزی در مناطق روستایی به ۴۶.۴ درصد رسیده است. در شهرها ۳۵.۵ درصد اشتغال در بخش صنعت شکل گرفته است اما این شاخص در مناطق روستایی به ۳۰.۷ درصد بالغ می‌شود. سهم بخش خدمات از اشتغال شهرهای کشور ۵۸.۱ درصد است که در مناطق روستایی به ۲۲.۷ درصد کاهش می‌یابد. همچنین از مجموع کل اشتغال شهرهای کشور ۸.۴ درصد اشتغال ناقص است اما این رقم در روستاها به ۱۴ درصد می‌رسد. همچنین سهم فارغ‌التحصیلان دانشگاهی از کل بیکاران شهرها ۴۳.۴ درصد و در روستاها ۲۷ درصد بوده است. از مجموع کل شاغلان در مناطق شهری کشور ۳۰.۸ درصد تجربه آموزش عالی را دارند اما این رقم در مناطق روستایی کاهش چشمگیری پیدا کرده و به ۸.۴ درصد رسیده است.
عملکرد موفق استان خراسان رضوی
بررسی استانی آمارهای ارائه‌شده از سوی مرکز آمار ایران حاکی از آن است که در نرخ مشارکت اقتصادی بهترین عملکرد به استان هرمزگان تعلق می‌گیرد که در پاییز امسال ۵۰.۵ درصد از جمعیت آن یا شاغل بودند یا جویای کار. بعد از این استان نیز خراسان رضوی و خراسان جنوبی به‌طور مشترک در جایگاه دوم قرار گرفته‌اند، زیرا نرخ مشارکت این دو استان در پاییز امسال به ۴۷.۲ درصد رسید. اردبیل نیز با نرخ مشارکت اقتصادی ۴۶.۷ درصد در جایگاه سوم کشور قرار گرفته است. در مقابل کمترین نرخ مشارکت اقتصادی کشور به استان سیستان و بلوچستان تعلق گرفته، چراکه براساس آمارها فقط ۳۲.۹ درصد جمعیت این استان فعال محسوب می‌شوند که به معنای فعالیت اقتصادی کمتر از یک‌سوم جمعیت این استان است. پس از این استان نیز ایلام و کهگیلویه و بویراحمد به ترتیب با ۳۴ و ۳۵.۴ درصد قرار دارند. در نسبت اشتغال به کل جمعیت نیز بهترین عملکرد باز هم به استان خراسان رضوی تعلق می‌گیرد که ۴۶.۸ درصد جمعیت آن در پاییز سال ۹۹ شاغل بودند. بعد از این استان، هرمزگان و خراسان جنوبی به ترتیب با ۴۳.۵ و ۴۳.۳ درصد قرار دارند. از سوی دیگر، از کل جمعیت استان سیستان و بلوچستان فقط ۲۹.۹ درصد شاغل هستند و به درآمدزایی مشغول شده‌اند.
پس از این استان، استان ایلام قرار دارد که ۳۲.۳ درصد از جمعیت آن در پاییز امسال مشغول به کار بودند که این مهم نیز بیانگر آن است که از هر ۳ ایلامی کمتر از یک نفر آن در پاییز امسال شاغل بودند. استان مرکزی نیز با وجود اینکه استانی صنعتی به‌شمار می‌رود اما در این بخش عملکرد خوبی نداشته و در جایگاه سوم استان‌های کشور با جمعیت شاغل ۳۳.۶ درصدی قرار گرفته است. در شاخص بیکاری بهترین عملکرد پاییز امسال به استان خراسان رضوی و ایلام تعلق می‌گیرد که نرخ بیکاری آن ۵.۱ درصد اعلام شد. این در حالی است که در شاخص جمعیت فعال، بهترین عملکرد متعلق به خراسان رضوی است و ایلام عملکرد چندان درخشانی نداشت. به نظر می‌رسد دلیل اینکه نرخ بیکاری در ایلام تا این اندازه پایین آمده به جمعیت فعال اقتصادی اندک این استان مربوط می‌شود و نه اشتغالزایی. پس از این دو استان، سمنان با نرخ بیکاری ۶.۷ درصد قرار دارد. در مقابل آذربایجان غربی با نرخ بیکاری ۱۵.۵ درصدی رکورددار بیشترین نرخ بیکاری در پاییز ۹۹ است. پس از این استان خوزستان با نرخ بیکاری ۱۴.۹ درصدی و هرمزگان با نرخ بیکاری ۱۳.۸ درصدی قرار دارند.
گفتنی است نرخ مشارکت اقتصادی استان تهران ۳۹.۳ درصد اعلام شده که کمتر از نرخ میانگین کشوری است. همچنین نسبت اشتغال برای این استان ۳۶.۶ درصد و نرخ بیکاری آن ۶.۸ درصد اعلام شده است.
بررسی چشم‌انداز وضعیت اشتغال
کاهش نرخ بیکاری و تک رقمی شدن آن به بحث‌های متعددی دامن زده است و به همین دلیل بازوی نظارتی مجلس به این موضوع وارد شد و به این بحث‌ها تا حدی در گزارش‌های خود پاسخ داد. در امسال قبل از هر چیز بازار کار کشور تحت‌تاثیر کرونا بود. هرچند پیش از آن هم با چالش‌هایی مانند نرخ پایین مشارکت به‌ویژه برای زنان، نرخ بالای بیکاری جوانان و تحصیلکردها، اشتغال ناپایدار و عدم‌توازن منطقه‌ای دست به گریبان بوده است. با وجود تمام مشکلات، در حد فاصل سال‌های ۹۴ تا ۹۸ افزون بر ۳ میلیون شغل در کشور ایجاد شد. این در حالی است که در همین مدت، سالانه به‌طور متوسط ۷۰۰ هزار نفر به جمعیت بیکار کشور افزوده شده است.
بر این اساس می‌توان گفت در این حد فاصل ۵ ساله حدود ۳.۵ میلیون نفر به جمعیت فعال اقتصادی کشور افزوده است. این مهم به‌دلیل تحولی است که زنان، جمعیت دارای تحصیلات دانشگاهی و متولدین دهه ۷۰ در آن نقش پررنگی داشتند. با این حال، امسال با شیوع گسترده ویروس کرونا در کشور، روند پیشین در عمل متوقف و در زمستان ۹۸ از جمعیت فعال کشور ۴۳۰ هزار نفر کاسته شد. برای این شاخص در بهار و تابستان امسال به ترتیب کاهش یک میلیون و ۹۹۰ هزار نفری و یک میلیون و ۶۲۶ هزار نفری ثبت شد. نتایج مطالعات نشان می‌دهد بنگاه‌های کوچک، مشاغل غیررسمی و بخش خدمات در معرض آسیب‌های شدیدتر ناشی از شوک کرونا در کوتاه‌مدت هستند.
این در حالی است که اشتغال ایجادشده در سال‌های اخیر نه از سوی بخش دولتی یا شرکتی و کارخانه‌ای، بلکه بیشتر از سوی بخش غیرشرکتی و با تمرکز بر خدماتی مانند خرده‌فروشی و عمده‌فروشی، تعمیرات، حمل‌ونقل، واسطه‌گری، خدمات مواد غذایی و... ایجاد شده است. این مشاغل با وضعیت شغلی کارکن مستقل طبقه‌بندی می‌شوند و دارای قرارداد به معنای متعارف بین بنگاه‌های اقتصادی و کارکنان خود نیستند و زیر پوشش بیمه قرار نمی‌گیرند. این گروه از شاغلان اغلب دارای مشاغل تمام‌وقت نیستند و در موقعیت‌های شغلی ناپایداری مشغول به کار هستند که بیشتر به تقاضای خانوارها و حضور آنها در خارج از خانه وابسته است. به همین دلیل، کاهش تقاضای رخ داده در ماه‌های گذشته به‌دلیل شیوع کرونا سبب از بین رفتن این مشاغل شد.
چرا کاهش نرخ بیکاری لزوما مثبت نیست؟
در تابستان امسال نسبت به تابستان سال گذشته، جمعیت بیکار ۴۱۷ هزار نفر کاهش داشته که موجب تک‌رقمی شدن نرخ بیکاری شده است. البته با توجه به افزایش بی‌سابقه جمعیت غیرفعال در ۳ فصل اخیر، کاهش نرخ بیکاری علامت مثبتی تلقی نمی‌شود. ۲۲.۳ درصد بیکاران و ۸.۹ جمعیت شاغل تابستان ۹۸ در تابستان امسال به جمعیت غیرفعال اضافه شده‌اند. سهم زنان از کل جمعیت شاغل حدود ۱۷ درصد و از میان بیکاران حدود ۳۰ درصد اندازه‌گیری شده است. به‌طور متوسط، حدود ۶۰ درصد تغییرات جمعیت بیکار مربوط به بیکاران دارای تحصیلات دانشگاهی است. این موضوع سبب شده سهم بیکاران دارای تحصیلات دانشگاهی در سال‌های گذشته همچنان صعودی باشد و حدود نیمی از بیکاران کشور را فارغ‌التحصیلان دانشگاهی تشکیل دهند.
با این تفاسیر به نظر می‌رسد مهم‌ترین عامل اثرگذار بر وضعیت بازار کار در امسال شیوع ویروس کرونا بوده و درنتیجه این موضوع اشتغال کشور کاهش قابل‌توجهی یافته است. هر چند حتی بدون شیوع ویروس کرونا نیز با روندهای شکل گرفته در سال‌های ۹۷ و ۹۸ به نظر می‌رسید، روند اشتغالزایی اقتصاد به زودی متوقف خواهد شد. اما بحران کرونا سبب شده روند اشتغالزایی اقتصاد ایران ناگهان قطع شود و به نوعی دوره سال‌های ۹۳ تا ۹۸ به پایان برسد. با این حال با گذر از شوک اولیه کاهش میزان اشتغال دچار تغییر جدی شده است.
درواقع در حالی که در بهار امسال حدود ۶.۱ درصد از شاغلان در بهار امسال نسبت به بهار سال گذشته کاهش یافته، این رقم برای فصل تابستان نیز حدود ۴.۹ درصد بوده است. با تداوم این روند پیش‌بینی می‌شود میزان کاهش اشتغال در فصل‌های پاییز و زمستان بسیار کمتر از فصل‌های ابتدایی سال باشد. ضمن اینکه چشم‌انداز مثبت شکل گرفته درباره واکسن کرونا پیش‌بینی می‌شود مشاغل از دست رفته در امسال را در سال آینده احیا کند. با این حال همان‌گونه که بیان شد به‌دلایل گوناگون از جمله رشد منفی سرمایه‌گذاری در سال‌های اخیر ظرفیت اشتغالزایی اقتصاد ایران محدود خواهد بود و تصور تداوم روند سال‌های ۹۳ تا ۹۸ در کوتاه‌مدت حتی با فرض رفع آنی تحریم‌ها دور از واقع است به‌ویژه آنکه رفع تحریم‌ها اغلب بر بخش‌هایی مانند نفت و صنایع بزرگ اثرگذار است که از منظر اشتغالزایی ظرفیت چندانی ندارند.
نظر شما