هوشمندترین انسان‌ها کیست؟ ملاک و معیار خردمندی و زیرکی چیست؟ امام حسن‌عسکری (ع) پاسخ این پرسش را داده و ملاک هوشیاری را نشان داده‌اند. امام حسن‌عسکری (ع) در تعریف زیرک‌ترین انسان‌ها فرموده‌اند: «زیرک‌ترین زیرکان شخصی است که حساب نفس خود را نگه دارد و حسابرسی نفس خود را انجام دهد و برای پس از مرگ به‌کار برخیزد.» در این حدیث ۲ ویژگی زیبای ارزشمند در توصیف و معرفی زیرک‌ترین و باهوش‌ترین انسان‌ها آمده است. چه کسی این هویت بی‌نظیر الهی را دارد که زیرک و باهوش و اندیشمند و اهل تأمل در کار‌ها و گفتار‌ها و خوش‌فهم و خردمند و دانا و اهل بخشش و خوش‌دست در کارهاست؟ در این حدیث ۲ صفت و فضیلت و ۲ معیار و ۲ عامل کیاست و هوشمندی و فطانت و خردمندی، آن هم در اوج آن بیان شده است. قله فضیلت و فرهیختگی کجاست؟

الف) محاسبه نفس: هوشیارترین انسان‌ها فردی است که به‌حساب نفس خود رسیدگی کند. هر روز گفتار و رفتار خویش را با سنجه شرع و عقل ارزیابی کند. محاسبه نفس چیست و چگونه انجام می‌شود؟ در پایان هر روز به نفس خود رجوع کند و از آن حساب بکشد. خطاب به نفس خویش بگوید: «ای نفس! این روزت گذشت و دیگر هرگز باز نمی‌گردد، خداوند از تو سؤال می‌کند این روز را چگونه گذراندی و در چه کاری فنا کردی؟ چه سخنی در این روز گفتی؟ چه کاری انجام دادی؟ آیا یاد خدا و ذکر و حمد خداوند نمودی؟ آیا حق برادر مؤمن را ادا کردی؟ آیا اندوهی را از دل مؤمنی زدودی؟ آیا در تشییع جنازه برادر مؤمنت حضور یافتی و جانشین خوبی برای بازماندگان او بودی؟ آیا از غیبت برادر مؤمنت باآبرویت جلوگیری نمودی؟ آیا به نیازمندی در این روز کمک کردی؟ آیا به کسی با گفتارت شادی و نشاط و روحیه بخشیدی؟ آیا گره از کار کسی گشودی؟ آیا نمازت را اول وقت خواندی؟ آیا از مظلومی دفاع کردی و رویاروی ظلم و ظالمی ایستادی؟ آیا حق و راست سخن گفتی؟» اگر پاسخ‌هایش مثبت بود و کارنامه روزانه‌اش سراسر خیر و عمل صالح بود، خدا را حمد و ستایش کند و بر توفیقات الهی‌اش شکر کند و اگر پاسخ برخی پرسش‌ها منفی بود و در گفتار و رفتارش معصیت و حرام و تقصیری بود، استغفار و از خداوند طلب آمرزش کند و عزم و قصد بر ترک آن سخن و کار زشت در آینده کند و بکوشد آثار آن کار‌های ناپسند را برطرف کند.

ب) کار برای پس از مرگ: معیار و ملاک دوم برای هوشمندی انسان کار اخروی و عمل برای پس از مرگ است. انسانی که در هر سخن و کاری در اندیشه آخرت و عالم برزخ و روز قیامت است و بر اساس آن زندگی می‌کند، هوشمندترین افراد است. امام یازدهم (ع) در این حدیث به همگان آموزش یاد مرگ و پاسخ‌گویی در پیشگاه خداوند را داده‌اند. مؤمن باید همواره به‌یاد مرگ و سفر آخرت و راز‌های آن باشد و برای سفر طولانی و بی‌پایان آخرت کار کند. یاد مرگ و تلاش برای پس از مرگ، عامل دوری از گناه و باعث انجام عمل صالح است تا برای پس از مرگ او سودمند باشد.

پیروان امام حسن‌عسکری (ع) باید با آگاهی از این ۲ معیار هوشمندی، کوشش کنند به این ملاک‌ها آراسته شوند؛ در آن صورت فرد و جامعه اصلاح خواهد شد. امامان (ع) باهوش‌ترین انسان‌های تاریخ بشریت بوده‌اند. چنین امامانی ملاک‌های قطعی هوشمندی را در ۲ ملاک معنوی به بشریت آموخته‌اند. «محاسبه نفس» و «عمل برای پس از مرگ» ۲ ویژگی نشان‌دهنده هوشمندترین انسان‌ها در منطق اهل‌بیت (ع) است. بی‌تردید با توجه به این ۲ ملاک «حقیقت هوشمندی» آشکار می‌شود. بی‌دینان و دنیاگرایان و آخرت‌گریزان و افراد بی‌توجه به محاسبه نفس خویش، در این جایگاه بلند هوشمندی قرار نمی‌گیرند.