گفت و گوهای هسته یی میان تیم دیپلماسی ایران و 1+5 سرانجام با انتشار بیانیه یی مشترک شامگاه پنجشنبه سیزدهم فروردین (دوم مارس) در لوزان سوییس به پایان رسید؛ بیانیه یی که حاوی مجموعه یی از راه حل هایی بود که 2 طرف برای رسیدن به توافق جامع باید آن را سرلوحه ی کار خود قرار دهند اما این تفاهم و چارچوب کلی از طرف شماری از مخالفان روند توافق هسته یی مورد انتقاد قرار گرفت. مهمترین انتقاد این افراد نادیده گرفتن حقوق هسته یی ایران در بیانیه لوزان است. در تشریح بیانیه لوزان و پاسخگویی به انتقاد مخالفان، بیان چند نکته ضروری است:

1. حفظ کلیت برنامه ی هسته یی ایران از جمله برنامه ها و زیرساخت های مرتبط با آن از مهم ترین دستاوردهای نشست لوزان بود که در بیانیه ی مشترک ایران و 1+5 نیز به آن ها اشاره شد. بر اساس این تفاهم مشترک هیچ یک از تاسیسات و فعالیت های مرتبط هسته یی ایران متوقف، تعطیل یا تعلیق نخواهد شد ضمن این که فعالیت های هسته یی ایران در نطنز، فوردو، اصفهان و اراک ادامه می یابد. همچنین بر اساس بیانیه ی مشترک ایران قادر خواهد بود تا برنامه ی تحقیق و توسعه خود را بر روی سانتریفیوژهای پیشرفته ادامه دهد و مراحل آغاز و تکمیل فرایند تحقیق و توسعه ی سانتریفیوژهای IR-4، IR-5 ،IR-6 و IR-8 را در طول دوره ی زمانی 10 ساله «برنامه ی جامع اقدام مشترک» ادامه خواهد داد؛ این موضوع به قدری اهمیت داشت که در نشست لوزان یک و 2 به اختلافی جدی تبدیل شده بود. به باور کارشناسان، کسب این امتیاز، ایران را در وادی علم و دانش در مسیر هموارتری قرار خواهد داد. ضمن این که بعد از اجرایی شدن توافق جامع، همه ی تحریم های اعمال شده ی شورای امنیت، اتحادیه ی اروپا و ایالات متحده -به نحوی که در نشست های پیش رو تا نهم تیرماه تعیین می شود- برداشته خواهد شد.

بدون شک ایران نیز برای دستیابی به توافق، در قبال دریافت امتیازهای مورد اشاره، امتیازهایی را نیز به طرف مقابل واگذار کرده است. کاهش تعداد سانتریفیوژها به 5 هزار عدد، بسنده کردن به غنی سازی در سطح 3.67 درصد، پذیرفتن داوطلبانه ی پروتکل الحاقی، تعدیل رآکتور تحقیقاتی آب سنگین اراک با همکاری بین المللی، تبدیل تاسیسات هسته یی فوردو به مرکز تحقیقات هسته یی و فیزیک پیشرفته با یک هزار سانتریفیوژ –که قابلیت غنی سازی ندارند- از جمله امتیازهایی است که طرف غربی در این تفاهم بدست آورد.

2-راهبرد مذاکراتی ایران در یک سال و نیم گذشته حفظ حقوق هسته یی کشور در کنار زدودن فشارها و تحریم ها علیه ملت ایران بوده است. گرچه وضع تحریم ها علیه ایران از اساس به بهانه های واهی وضع شد اما دولتمردان این وظیفه را بر دوش خود احساس کردند که نسبت به برداشتن این موانع و فشارها تمام تلاش خود را به کار گیرند. در عین حال حقوق هسته یی کشورمان و ادامه برنامه صلح آمیز هسته یی نیز یکی از خطوط قرمز دولتمردان بوده است. به رغم شرایط دشوار مذاکرات، تیم دیپلماسی ایران در این فرایند هم توانست حقوق هسته یی کشورمان را حفظ کند و هم سد تحریم ها را فروبریزد. مفاد بیانیه مشترک این مساله را اثبات می کند.

بر اساس این بیانیه، کلیت برنامه هسته یی ایران همچنان حفظ و به کار خود ادامه خواهد داد. غنی سازی اورانیوم از جمله فعالیت های هسته یی ایران است که بر اساس این بیانیه همچنان در داخل کشور صورت خواهد گرفت. این در حالی است که تا چندی پیش کشورهای مقابل، به هیچ وجه حاضر به فعالیت سانتریفیوژهای ایرانی برای غنی سازی نبودند. از سوی دیگر هیچ یک از مراکز هسته یی ایران دچار تعطیلی نخواهند شد. این در حالی بود که طرف مقابل بارها سخن از تعطیلی کامل برخی از مراکز از جمله رآکتور آب سنگین اراک و تاسیسات فوردو می کرد. البته ایران در راستای رسیدن به توافق برد-برد با اعمال برخی محدودیت ها در فعالیت های هسته یی خود موافقت کرده است؛ از جمله این محدودیت ها کاهش تعداد سانتریفیوژها و سطح غنی سازی و تغییر کاربری برخی از تاسیسات هسته یی است. اما نباید فراموش کرد که این محدودیت ها شامل نه کلیت برنامه هسته یی بلکه شامل اجزاء آن می شود. از سوی دیگر پذیرش برخی محدودیت ها از جمله بازدیدهای سرزده از تاسیسات هسته یی به موجب اجرا کردن پروتکل الحاقی به صورت ماهیتی، تغییری در برنامه هسته یی ایران وارد نمی کند. ایران همواره بر آمادگی خود برای شفاف سازی برنامه هسته یی اش تاکید کرده و آن را نشانی بر حسن نیت خود می داند. در همین حال لغو کامل تحریم ها و بویژه لغو فوری تحریم های اقتصادی از جمله خواسته های ایران بود که بنا بر آنچه در بیانیه مشترک آمده، محقق شده است.

در یک نگاه کلی می توان دستاوردهای ایران از این بیانیه مشترک را این گونه اشاره کرد: مشروع بودن حق غنی سازی در داخل خاک ایران، حفظ توان تولید سوخت هسته ای در داخل، برچیده نشده هیچ کدام از تاسیسات هسته ای ایران حتا سانتریفوژهای غیرفعال، استفاده از همکاری های بین المللی در زمینه های پژوهشی و تحقیقاتی و راه اندازی یک مرکز تحقیقاتی پیشرفته هسته ای با مشارکت دیگر کشورها، پایان تحریم های سازمان ملل و لغو تدریجی تحریم های آمریکا، صدور قطعنامه شورای امنیت سازمان ملل به عنوان یک سند الزام آور دایمی برای طرف مقابل و خروج ایران از فصل هفتم منشور این نهاد، تبدیل فعالیت های هسته ای ایران به یک روند دایمی، قانونی، مشروع و عادی پس از دوره توافق.

3. چنانچه اشاره شد در بیانیه ی لوزان هرچند امتیازهای زیادی برای ایران حاصل شد اما تیم هسته یی کشورمان ناگزیر یک سری محدودیت هایی را نیز پذیرفت. در تشریح این موضوع بیان چند نکته ضروری است.

نخست این که این محدودیت ها مادام العمر و ابدی نیستند و بر اساس برنامه ی زمان بندی شده برداشته خواهند شد.

دوم این که این میزان غنی سازی می تواند نیاز کشور را در زمان محدودیت بر ایران برآورده کند. بر اساس راه حل به دست آمده در بیانیه ی لوزان بازه ی زمانی طرح برنامه جامع اقدام مشترک در ارتباط با برنامه غنی سازی ایران 10 ساله است که در این مدت 5 هزار سانتریفیوژ در سطح 3.67 درصد به غنی سازی اختصاص می یابد. افزون بر آن سانتریفیوژهای اضافی و زیرساخت های آن ها از بین نخواهند رفت بلکه با سانتریفیوژهایی که در طول زمان فرسوده می شوند زیر نظر «آژانس بین المللی انرژی اتمی» جایگزین خواهند شد. در کنار این مسایل ایران قادر خواهد بود ذخایر موجود مواد غنی شده خود را برای تولید مجتمع سوخت هسته یی (میله های سوختی) یا صادرات آن ها به بازارهای بین المللی در قبال خرید اورانیوم اختصاص دهد.

سوم این که راه حل دیپلماتیک بهترین روش حل و فصل اختلاف هاست. از این رو به طور مشخص بدون استفاده ی متبحرانه از آن ممکن نبود در نشست لوزان غرب بپذیرد که همه ی تحریم ها علیه ایران را لغو کند و برنامه ی هسته یی صلح آمیز ایران را به رسمیت بشناسد. بنابراین داد و ستد امتیاز در فرایند یک مذاکره از ضروریات و اجتناب ناپذیر است. در صورت خودداری هر یک از طرف های مذاکره کننده مبنی بر واگذاری امتیاز به طرف مقابل چه بسا که هیچ توافقی نه تنها در موضوع هسته یی بلکه در هیچ زمینه ی دیگری شکل نخواهد گرفت.

4.دستاوردهای چشمگیر تیم هسته یی ایران را می توان از موضع گیری مخالفان اصلی توافق هسته یی دریافت. «بنیامین نتانیاهو» نخست وزیر رژیم صهیونیستی که سنگ اندازی هایش در مسیر مذاکره ها از همان روز اول گفت و گوهای ایران و 1+5 آشکار شده بود تفاهم مشترک میان ایران و قدرت های جهانی را همچون سر تعظیم فرود آوردن آمریکا به دستورات ایران عنوان کرد. وی ضمن اشاره به دستاوردهای ایران در نشست لوزان اظهار کرد که در این بیانیه، ایران قابلیت گسترده ی فعالیت های هسته یی خود را حفظ می کند، غنی سازی ها را ادامه می دهد، در زمینه های تحقیقاتی و ساخت ساتتریفیوژهای پیشرفته کارش را دنبال می کند و در این میان حتا یکی از تاسیسات هسته یی خود را هم تعطیل نخواهد کرد و تاسیسات زیرزمینی فوردو هم که به فعالیتش همچنان ادامه خواهد داد. ضمن این که «یووال استاینیتز» وزیر اطلاعات و امور راهبردی رژیم صهیونیستی نیز در واکنش به این بیانیه ی مشترک تاکید کرد که در نشست لوزان ایران هیچ امتیاز هسته یی نداده است.

5.همان طور که اشاره شد مهمترین دستاورد گفت و گوهای لوزان رسمیت یافتن برنامه ی هسته یی ایران بود. به بیان دیگر بیانیه ی لوزان اعتراف غرب به حق غنی سازی ایران بود که تا کنون در نوع خود بی سابقه بوده است. پس از انتشار این بیانیه «باراک اوباما» رییس جمهوری ایالات متحده طی اظهاراتی به این موضوع اعتراف کرد که تهران به فعالیت های هسته یی صلح آمیز خود ادامه دهد. این در حالی است که وی قبل از طرح اقدام مشترک (سوم آذرماه 1392) خواستار تعلیق تمامی فعالیت های هسته یی ایران از جمله تاسیسات فوردو، اراک و نطنز بود و در این راستا حتی بارها از تهدید به اقدام نظامی علیه ایران نیز بهره برد. امروز ناظران بر این باورند که تفاهم لوزان به برنامه ی هسته یی ایران مشروعیت بخشیده است و در آینده یی نه چندان دور اقتصاد جمهوری اسلامی را تقویت خواهد کرد.

*گروه پژوهش و تحلیل خبری

پژوهشم** 1969**2054